Дәріс. Лексикалық ерекшеліктер

Лексика саласындағ ы жергілікті ерекшеліктердің сипаты.

Дә ріс тезисі: Говордағ ы ерекшеліктердің ең молы – лексикалық ерекшеліктер. Бұ л лексикалық ерекшеліктердің кө пшілігі ә р тү рлі шаруашылық салаларына ыдыс-аяқ, киім-кешек, ә дет-ғ ұ рыпқ а байланысты сө здер.

Қ азақ говорларының лексикалық қ абатын жан-жақ ты тү сіну ү шін оларды мағ ыналық тұ рғ ыдан жү йелей топтастырудың да мағ ынасы зор болмақ.

Зат, қ ұ былыс атауларын білдіретін сө здер

а) киім-кешекке қ атысты атаулар

ә) ү й жиһ азына байланысты атаулар

в) азық -тү лік, тағ ам атаулары

г) қ ұ рал-жабдық атаулары

ғ) уақ ыт, мерзім жә не ауа райына қ атысты атаулар

д) ә дет-ғ ұ рыпқ а қ атысты атаулар

ж) қ имыл, іс-ә ркетті білдіретін сө здер

к) адам анатомиясымен байланысты сө здер

л) зат жә не қ ұ былыс атауларымен байланысты сө здер

м) кө лікпен байланысты сө здер

н) мал атаулары

Диалектілік омонимдерге тоқ тала кетер болсақ, кейбір жерлерде бірдей дыбысталатын сө здер екінші жерде ө згеше мағ ына береді, яғ ни омоним болып қ олданылады. Мысалы, Атырау облысында “кө рім” сө зі “жаман” деген мағ ына берсе, Алматы, Шығ ыс Қ азақ стан облысының кейбір аудандарында бұ л сө з “жақ сы”, “сымбатты” деген мағ ына береді.

Мә селен, бір говорда бір мағ ынада айтылатын сө з екінші говорда басқ а мағ ынада, тіпті кейде қ арама-қ арсы мағ ынада қ олданылуы мү мкін. Мысалы: там сө зі екі тү рлі мағ ынада жұ мсалады. Оң тү стік-шығ ыс қ азақ тарының тілінде ү й мағ ынасын білдірсе, ал солтү стік-батыс аймақ тарда бұ л сө з мола, моланың кү мбезі деген мағ ынада айтылады. Тозғ ан елді там жияр. Тауық қ ұ сқ а ұ шу жоқ, там ү йлерге кө шу жоқ.

Қ оғ амдағ ы сан алуан ө згерістерге қ атысты, ғ ылым мен техниканың ө ркендеуіне байланысты диалектілерде де кө птеген жаң а сө здер мен сө з тіркестері пайда бола бастады. Мысалы: жар газеті – қ абырғ а газеті; бағ ыттама – бет алыс, бағ ыт; ең беккү н қ ұ ю – ең беккү н есептеу, табель толтыру; кө рсетпе – инструкция, нұ сқ ау; «пятидневка» – бестік, жұ малық; барлау – ревизия, тексеру; шақ ырыспа – мә жіліс; қ ұ шхана – қ асапхана, жатыс кү н – демалыс кү н, жексенбі; жарыссө з – желпініссө з, тұ тыну одағ ы – тұ тыну союзы т.б.

Тіліміздегі кө нерген сө здер 1) ә деби архаизмдер жә не 2) диалектілік архаизмдер болып екіге бө лінеді.

1. Ә деби архаизмдерге барлық жерде жаппай қ олданылып, кейін келе қ оғ амдағ ы ө згерістерге байланысты ескіріп қ алғ ан, қ азір сирек қ олданылатын сө здер жатады. Мысалы: мырза, молда, тө ре, ақ сү йек, ауылнай, ояз, старшын, болыс т.б.

2. Диалектілік архаизмдерге Қ азақ стан жерінде бір нұ сқ ада айтылмай, ә р жерде ә р тү рлі айтылып жү ріп, кейін келе кө нерген сө здер жатады. Диалектілік архаизмдер тобына жер-жерде айтылып, қ азір сирек кездесетін говорларды айтамыз. Мысалы: қ ырық кепе – жер кепе, жер тө ле; нашар бала – қ ыз бала; жарғ ақ – қ ұ лын терісінен алынғ ан (тігілген) киім (Бұ л сө здер Арал ө ң ірінде қ олданылады);

Негізгі ә дебиет: 1. [1.7: 1], 2. [1.7: 17], 3. [1.7: 15], 4. [1.7: 18]

Қ осымша ә дебиет: 1. [1.7: 1], 2. [1.7: 16]