Көміртегі

Табиғ аттта кө міртек бірнеше тү рде кездеседі:

- мантияда, юрада, атмосфера мен гидросферада метан немесе басқ а кө мірсутектер тү рінде қ айта қ алыпқ а келген тү рінде;

- юра мен мантияда графит, алмас жә не карбид тү рінде бейтарап тү рінде;

- мантия силикатында, юрада, атмосфера мен гидросферада кө мірқ ышқ ыл газ, карбонаттар немесе қ оспалар тү рінде қ ышқ ыл кү йінде.

Атмосферада кө міртек кө мір қ ышқ ыл газ (СО₂), улы газ (СО), метан (СН₄) немесе басқ а да кө мірсутектердің қ ұ рамында кездеседі. Қ азіргі уақ ытта СО₂ мө лшері – 0, 04 % (индустриалды кезең мен салыстырғ анда 31 %-ғ а кө бейген), метан – 1, 7 ppm (149 %-ғ а ө скен), оның мө лшері СО₂-мен салыстырғ анда екі есе аз; СО мө лшері – 0, 1 ppm. Метан жә не кө мірқ ышқ ыл газ тұ манды эффект туғ ызады, ал улы газ ондай ә сер етпейді.

Атмосфералық газдар ү шін атмосферадағ ы газдардың ө мір сү ру уақ ыты анық тамасы қ олданылады, бұ л атмосферадағ ы газдардың мө лшеріне дә л сондай мө лшерде газ қ осылатын уақ ыт. Метанның ө мір сү ру уақ ыты 10-14 жылғ а бағ аланады, ал кө мірқ ышқ ыл газдікі-3-5 жыл.

Метан атмосферағ а ө сімдік қ алдық тарының аэробты ыдырауы кезінде қ осылады. Метанның атмосферағ а қ осылатын негізгі кө зіне батпақ тар мен трофикалық ормандар жатады.

Қ азіргі кезде атмосферада оттегі кө п, сондық тан метан онда жылдам қ ышқ ылданады. Осылайша қ азіргі уақ ытта СО₂ айналымы басымдық танытуда. Атмосфераның кө мір қ ышқ ыл газы гидросфераның жоғ ары қ абаты ү шін кө міртек кө зі болып табылады.

Мұ хиттар кө міртегінің негізгі резервуары болып табылады. Олардың жалпы мө лшері атмосферадағ ы мө лшерімен салыстырғ анда 100 есе кө п. Мұ хит жоғ арғ ы қ абаты арқ ылы атмосферамен кө мір қ ышқ ыл газды айырбастай алады жә не Жердің шө гінді жыныстарымен карбонаттардың шө гуі жә не еруі арқ ылы кө мір қ ышқ ыл газды айырбастай алады. Мұ хитта еріген кө міртек негізгі 3 тү рде кездеседі:

-органикалық емес кө міртек;

- еріген СО₂;

- мұ хиттардағ ы организмдерде кездесетін органикалық кө міртек.

Жер қ ойнауындағ ы кө міртек мө лшері – 0, 27 %. Адамзаттың индустриялық кезең і басталғ аннан бері бұ л резервуардан кө міртекті пайдалан бастады жә не олардың атмосферағ а шығ уына мү мкіндік берді.Академик Вернадский бұ л процесті эрозия немесе вулканғ а ұ қ сас қ уатты геологиялық процеске тең еген.

Кесте 3- Ә ртү рлі геологиялық резервуарлардағ ы кө міртектердің салыстырмалы мө лшері (1750-ғ а дейін).

Кө міртек циклын талдауды ә ртү рлі жер қ ойнауындағ ы резервуарларда жинақ талғ ан кө міртектер мө лшерін бағ алаудан бастағ ан жө н. Сондық танда пайдалы қ азбалар ө німдерін жандыру арқ ылу атмосферағ а кө п мө лшерде лақ тырылыстар басталғ ан индустриялық кезең басталғ анғ а дейінгі кезең ді, яғ ни 1850 жылғ ы жү йені қ арастырамыз. Атмосферада мұ хит пен жер қ ойнауына қ арағ анда кө міртектің мө лшері аз, алайда атмосфераның кө мір қ ышқ ыл газы ө те ә рекетті, ол жер биосферасы ү шін қ ұ рылыс материалы болып табылады.