Атмосфералық ауа сапасының нормативтері

Адамның экологиялық қ ұ қ ығ ы, экологиялық экспертиза, ластағ аны ү шін физикалық немесе кә сіпорын тұ лғ аларының жауапкершілігі, экологиялық риск – мұ ның бә рі қ оршағ ан ортаның жағ дайын бағ алауғ а, оның ластану дә режесінің нормативті кө рсеткіштеріне байланысты болады.

Қ азіргі уақ ытта табиғ и қ оршағ ан ортаның сапасының ә р тү рлі нормативтері қ олданылады, олардың функциялары да ә р тү рлі болып келеді. Олар адамның ө мір сү ру ортасына бағ а береді, басқ алары табиғ атқ а ә сер ететін улануды бағ алайды. Алайда олардың мақ саты бірдей, ө йткені олар табиғ и ортаның сапасын анық тауғ а бағ ытталғ ан.

Табиғ и ортаның сапасы деп жер бетінде ө мірдің жалғ асуына мү мкіндік беретін адам мен табиғ аттың арасындағ ы заттар мен энергияның алмасу процесін ү немі қ амтамасыз ететін экологиялық жү йені айтады. Ортаның сапасы адамның ә рекеті ә сері болғ анғ а дейінгі табиғ аттың ө з кү шімен реттелініп, тазаланып отырылғ ан. Мұ ндай реттелініп, тазаланатын негізге қ алдық сыз процесс жатады.

Адам ө ндіретін заттар (ауыл шаруашылығ ы, ө ндірістік, техногендік) табиғ и процестерге қ арағ анда қ алдық ты ө нім шығ аруғ а негізделген. Технологиялық процесс нә тижесінде адам алатын соң ғ ы ө нім тиімді қ олданылмайды. Негізгі ө німнің 90%- ы қ алдық болып лақ тырылады, кейін олар табиғ и процестерге шикізат болып табылмайды. Бұ л жер бетінде инертті жә не зиянды материялдардың жиналуына ә кеп соқ тырады.

Табиғ атқ а адамдардың ә сері жә не оның зардаптары нә тижесінде адам ө мір сү ретін ортаның сапасын реттеу қ ағ идалары дү ниеге келді.

Табиғ и ортаның сапасын қ алпына келтіру деп адамның табиғ атқ а немесе ө мір сү ру ортасына шектік қ ажетті кө рсеткіштер тү рінде нормативтер енгізу арқ ылы заң ды норманы қ алыптастыру жә не дамыту процесін айтады.

Норма деп, ә сер ету шегін айтады.

Шектік қ алыптық норма деп қ оршағ ан ортағ а адамның ә сер етуінің заң ды тү рде қ алыптасқ ан қ алыпты мө лшерін айтады. Ә сер етуі деген кезде адамның антропогенді ә сер етуін қ арастыру керек, ө йткені олар эканомикалық, дә стү рлік, рекроционалдық жұ мысына байланысты болады. Соның нә тижесінде адам табиғ и ортаның биологиялық, химиялық жә не физикалық ө згерістеріне жол береді. Соның ішінде табиғ атқ а кері ә серін беретін ластану б.т.

Табиғ и ортаны қ орғ ау заң ына сә йкес ластану деп адамның антропогенді жұ мысы нә тижесінде қ оршағ ан ортаның физикалық, химиялық жә не биологиялық ө згеруі жатады, ө йткені соның нә тижесінде адамның денсаулығ ы мен ө міріне, жануарлар мен ө сімдіктерге, экологиялық кү йге қ ауіп туады.

Сапа нормативтері деп табиғ и қ оршағ ан ортағ а адамның антропогенді тұ рғ ыда ә сер етуінің шектелген қ алыпты нормасын айтады.

Заң ғ а байланысты нормативтер келесі талаптарғ а байланысты қ ұ растырылғ ан:

- Елді мекеннің экологиялық қ ауіпсіздігі

- Генетикалық қ орды сақ тау

- Ауыл шаруашылығ ының дамуына жағ дай жасайтын табиғ и жағ дайларды тиімді пайдалануды қ амтамасыз ету

Бұ л талаптардың мақ саты жалпы процесс – даму кезінде экологиялық жә не экономикалық қ ызығ ушылық тардың бірігуін ғ ылыми тү рде қ амтамасыз ету.

Шектік қ алыпты норма – бұ л еріксіз енгізілген компромисс, ол шаруашылық тың ө суін, ө мірді сақ тауды жә не адамның ө міріне қ ажет.

Сапа нормативі ү ш кө рсеткіш бойынша анық талады:

Медициналық, технологиялық жә не ғ ылыми технологиялық.

Медициналық нормативтерді адамның денсаулығ ына қ ауіп тө нбейтіндей тұ рғ ыда, оның генетикалық программасына сә йкес орнатылады.

Технологиялық кө рсеткіштер адам мен ол ө мір сү ретін табиғ и ортағ а техногенді ә сер ету шегінің дең гейін анық тайды.

Ғ ылыми – технологиялық кө рсеткіштер барлық сипаты бойынша ә сер ету шегін сақ тауды бақ ылап отыратын ғ ылыми жә не техникалық мү мкіндіктерді бағ алау.

Нормативтердің кейбіреулері ө ндірістің немесе ауыл шаруашылығ ының мү мкіндігіне байланысты қ ою керек дейді, осылайша оның экономикалық дамуына мү мкіндік жасау керек дейді. Кейбіреулер экологиялық кө рсеткіштерді кү шейте отырып бү кілдү ниежү зілік дең гейге жеткізу керек дейді. Экономиканы ғ ана ойлап, соның артымен ғ ана жү руге болмайды, ө йткені ол экологиялық кризиске ұ шыратуы мү мкін. Кейбір бұ л табиғ и ортаның ө згеріске ұ шырауына мү мкіндік береді.

Алайда Қ азақ станның экономикасы ү шін экологиялық дамығ ан елдердегі нормативтерді енгізуге ә ліде ерте. Сондық тан да, елімізде алдың ғ ы қ атарлы объектілерді экономикалық жә не ә кімдік – қ ұ қ ық тық тұ рғ ыда қ оршағ ан ортаны ластауды жә не экологиялық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз етеді. Бұ л тұ рғ ыда табиғ и ортаны қ орғ аудың экономикалық механизмі мен қ оршағ ан ортаның сапасы нормативі қ арастырылады.

Сапа нормативі қ ұ қ ық тық нормағ а жатпайды, ө здігінен заң дық қ ұ қ ығ ы жоқ. Мұ ндай тек ғ ылыми бағ ыт беру, методикалық тең деністер тү рінде министерствада жатады. Олар кейбір сұ рақ тарды шешуге кө мектескенімен, алайда оларды анық таудың қ ажеті де жоқ.

Олар орындалу керек, тек қ ажетті органдар бекіткен болса ғ ана. Мұ ндай органдарғ а Қ Р денсаулық сақ тау министрлігі жә не Қ Р табиғ и ресуростар министрлігі.

Сапа нормативтеріне негізгі талаптарды, олардың тү рлерін, олардың орындалу керек органдарды, олардың орындалу қ ажеттігін заң ды тү рде бекітеді. Ал нағ ыз нормативтер олар заң ның мазмұ нына кірмейді.

Барлық қ оршағ ан ортаны қ орғ аудың сапа нормативтері ү ш топқ а бө лінеді:

1.Санитарлық – гигиеналық,

2. Ө ндірістік – шаруашылық,

3. Жалпы.

Санитарлық – гигиеналық нормалар – зиянды заттардың (химиялық, биологиялық) шектік қ алыпты концентрациялары физикалық ә сер ету, санитарлық қ орғ ау аймағ ы, радияциялық ә сер етудің шектік қ алыпты дең гейі нормативтері.

Мұ ндай нормативтер мақ саты – адамның денсаулығ ына байланысты қ оршағ ан ортаның сапа корсеткіштерін анық тау. Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау заң ына сә йкес осы топқ а жататын нормативтер қ атарына зиянды заттардың шектік қ алыпты концентрациясы (ШҚ К) нормативтін; магнитті поле, вибрация, шум, радияция ә серінің шектік қ алыпты дең гейі (ШҚ Д) нормативтін; тамақ ө німдерінде (кө кө ністердегі нитраттар, судағ ы тұ здар) зиянды заттардың мө лшерінің шектік қ алыпты нормативтері.

Заң ның статьясына сә йкес з.з. ШҚ К нормативтері, сондай-ақ зиянды микроорганизмдер мен басқ а биологиялық заттар нормативі қ оршағ ан табиғ и ортаның жағ дайын бағ алау ү шін орнатады.

Санитарлық – гигиеналық норма елді мекендердің қ алыпты санитарлы эпидемиялық қ амтамасыз етудің бір бө лігі болып есептеледі. Ол адамның денсаулығ ын, оның ө мір сү ретін ортасында зиянсыз жә не қ ауіпсіз кө рсеткіштерді игеру мақ сатында қ ұ рылғ ан.

Санитарлық – гигиеналық норма тек қ ана экологиялық ғ ана емес, тұ рмыстық, ө ндірістік жағ дайын қ арастырғ ан болса ғ ана ө залдына мағ ынағ а ие болғ ан болар еді.

1. Радияциялық ШҚ К;

2. Шум, вибрация;

3. Ө ндірістік – шаруашылық сфера

Ө ндірістік – шаруашылық тың сапасы нормативтерін зиянды ә сер етудің кө зіне талапқ а сай қ ояды, оның мө лшерін белгілі мө лшерге дейін шектейді. Бұ л топты зиянды заттардың лақ тырысы (ЗЗЛ, 33л) нормативтері басқ арады. Бұ л топқ а басқ а да талаптар жатады, мысалы техникалық қ ұ рылыс мө лшері мен тә ртібі.

Бұ л сапа топтары нормативтері кө мегімен ө ндірістік жә не басқ а да қ оршағ ан ортағ а зиянды заттардың атмосфералық ауаны, суды, жерді бү лдіретін микроорганизмдердің, биологиялық заттардың мө лшеріне бақ ылау қ ойылады.

Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау заң ына сә йкес бұ л нормативтер объектінің ө ндірістік қ уатына, ә рбір ластау кө здерінің шамасына қ арай анық талады.