Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Дебиеттер тізімі.






1. Асқ арова У. Б. Экология жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ ау А. 2004

2. Молдахметов З.М., Газалиев А.М., Фазылов С.Д. «Экология негіздері». Қ арағ анды, 2002

3. Дарибаева А.О., Оразбаева Р.С. «Экология негіздері». Астана, 2001

4. Ә. Бейсенова, А. Самақ ова «Экология жә не табиғ атты тиімді пайдалану»Алматы, 2004

5. Оспанова Г.С. Экология А. 2002 ж

Дә ріс 2 тақ ырыбы Мұ най жә не газ туралы жалпы тү сінік жә не олардың сипаттамалары Мақ саты; Студенттер мұ найдың қ ұ рамымен, ашылу тарихы, қ асиетімен, ө німдері, қ олданылуы жайлы мағ лұ мат беру, экологияғ а ә серін біледі. Ө ткен тақ ырыпты пысық тай отырып, оны талдау.

Қ арастырылатын сұ рақ тар:

1. Мұ найдың шығ у тарихы

2. Мұ най қ ұ рамы жә не қ асиеті

3.Мұ най ө німдері

4.Ұ нғ ыма бұ рғ ылау тә сілдері жә не оның қ оршағ ан орта компонеттеріне ә сері

 

Лекцияның қ ысқ аша мазмұ ны:

1.Ертеректе «тас майы» деп аталғ ан мұ найдың болашағ ы зор екенін болжағ ан орыс ғ алымы М.В. Ломоносов, Пенсильваниядаең алғ аш рет мұ най ұ ң ғ ымасы бұ рғ ыланғ анғ а дейін жү з жыл бұ рын, мұ найдың шығ уы жайлы ө зінің бірегей теориясын ұ сынғ ан еді. «Жер қ ойнауында терең нен орналасқ ан шымтезекті шө гінділерден жерасты ыстығ ымен қ ою, майлы материя шығ арылып, саң ылаулар арқ ылы ағ ады... Бұ л дегеніміз – сирек, ә ртү рлі сұ рыпты, жанатын жә не қ ұ рғ ақ, қ атты материялардың пайда болуы, бұ л тас майы – мұ найдың негізі...», – деп жазады 1763 жылы М.В. Ломоносов.

Мұ найды қ ыздыру кезінде мұ найғ а біраз ұ қ сайтын қ арамайларды беретін кө мір мен тақ татастардан шығ у теориясы да орыс ғ алымдары – академиктер Паллас пен Абихтікі болғ ан еді. Алайда ол кезде олардың қ орытындыларының мұ найды іздестіруде практикалық мағ ынасы аз еді.

Ең жемісті болғ аны ө ткен ғ асырдың соң ында Д. И. Менделеев ұ сынғ ан мұ найдың бейорганикалық шығ у теориясы еді. Ұ лы орыс химигінің айтуы бойынша, жер шарының орталық ядросы темір жә не қ ұ рамдарында кө міртегі бар басқ а металдардың қ оспаларынан қ ұ ралады. Жер қ ыртысындағ ы жарық тардан ө ткен сулардың ә серінен бұ л ядро жең іл кө мірсуларды – ацетилен, этилен жә не т.б. тү зеді. Жер жарық тары арқ ылы жоғ ары жер қ ыртысының суық бө ліктеріне кө теріле бере олар мұ найдың негізгі қ ұ раушы бө ліктері болып табылатын ауыр кө мірсулар қ оспасына айналады.

Харичков жә не басқ а да орыс ғ алымдары мұ ндай ә діспен табиғ и мұ найғ а ұ қ сас сұ йық – жасанды мұ найды алды. Д.И. Менделеев теориясы бойынша мұ най қ арқ ынды тау тү зілу орындарында кездеседі. Мұ ны жиі бақ ылауғ а болады, сондық тан Д.И. Менделеев қ орытындыларын барлаушылар мұ найды іздеуде кө п уақ ыт қ олданды. Мұ най ө неркә сібінің дамуы барысында, ә детте, мұ най кездесуі тау тү зілу процестері қ осымша фактор болып табылатын жағ дайларда кездесетініне кө з жетті.

Мұ най кө бінесе тең іздің тү бінде, соның ішінде жағ ажайлық шө гінділерде жиі табылады. Сірә, тең із ө сімдіктері мен жануарлары қ алдық тары судың тү біне жинақ тала беруінен болар. Ө йткені онда су ағ ысы болмайды, ол тыныштық та тұ ратындық тан, оғ ан ауаның келуі қ иындай тү седі. Ауаның ә серінен бұ л қ алдық тар тотығ ар еді, ал ауа болмағ андық тан, бактериялардың ә серінен бұ л қ алдық тар қ ұ рамы бойынша мұ найғ а ұ қ сас, бірақ оларда толығ ымен мұ найғ а айналмайтын процестер ө теді. Мұ ндағ ы тү сініксіз жайт: осы қ алдық тардан мұ най қ алайша тү зіледі? Ә ң гіме мынада: онда хлорофилдің, яғ ни ө сімдіктердің жасыл тү сі негізінің жә не басқ а да екі жү з градустан жоғ ары температурада тұ рақ сыз болатын заттардың қ алдық тары табылғ ан. Ал барлық мұ найғ а жақ ын ө німдерді алатын белгілі химиялық реакциялар тек жоғ ары температураларда ө теді.

Ақ ыры 1930 жылы ірі кең ес ғ алымы – академик Н.Д. Зелинский бұ л жерде катализ, яғ ни ө здері аз ө згеріске ұ шырайтын заттардың ә серінен химиялық ө згерістерді тездететін қ ұ былыс орын алатынын дә лелдеді. Катализаторлармен ө сімдіктерге, бактериялық ә сердің ө німдеріне жақ ын орналасқ ан заттарғ а ә сер етіп, ол жасанды мұ найды екі жү з градустан тө мен температурада алды. Осылайша сұ рақ тың жауабы шешілді, бірақ тү пкілікті емес: ол тә жірибесінде қ олданғ ан катализаторлар табиғ атта болуы мү мкін емес, олар ө те тұ рақ сыз еді.

Табиғ атта мұ най тү зілуді іске асыратын заттарды ұ зақ іздегеннен кейін химия ғ ылымдарының докторы, профессор Андрей Владимирович Фрост бұ л, ә детте, мұ най қ ыртыстарын жауып тұ ратын кейбір сазбалшық тардың қ атысымен болатынын анық тады. Ө сімдіктер жә не жануарлар қ алдық тарымен бірге тұ нып, сазбалшық тар, жануарлар сү йектері мен микроағ залар кейін мұ най тү зетін фактор болып табылатын материалдың негізін тү зеді. Лай – бұ л сазбалшық, ө сімдік жә не басқ а да қ алдық тардың тү р ө згерген қ оспасы – бактериялардың ә серінен қ ұ мды жә не басқ а да кеуекті тау жыныстарымен қ апталады. Олар, ө з кезегінде, мұ най мен су ө тпейтін сазбалшық жә не басқ а да тау жыныстарының қ абаттарымен қ апталып, температурасы шамамен жү з градустай қ абаттарғ а дейін тү седі. Мұ нда мұ най тү зілу процесі аяқ талады; қ ұ рамында лай болатын мұ най біртіндеп қ абаттасады да, біз мұ най кенорындарынан табатын кеуекті тау жынысына енеді.

Мұ найдың шығ уының жаң а теориясының зор тә жірибелік маң ызы бар. Ол мұ найшы-геологтарды мұ найдың тү зілу жағ дайларын анық тау ә дісімен таныстырады. Мұ най қ алай пайда болатынын білетін кен барлаушылары оны іздеу орындарын тез анық тайды. Геологиялық жағ дайларғ а байланысты мұ найдың болатын жерлерін жә не оның мү мкін орын ауыстыру жолдарын анық тауғ а болады.

Заманауи ғ ылымда мұ найдың шығ уы туралы екі негізгі гипотезалар бар.

1.Мұ найдың органикалық – жыныстық – миграциялық тү зілу теориясы. Вассаевич мұ найдың ожм тү зілу теориясын ұ сынғ ан. Бұ л теорияда екі аргументация бар:

1. Геологиялық аргументация.

А) кө птеген мұ най қ орлары жыныстық қ орлармен кездеседі. Жер жыныстары мұ най ү шін сыйымдылық та жә не мұ най тү зілу ортасы да болады.

Б) мұ най, кө мір, битум тү зілуі ө зара байланысты.

В) мұ най тү зілу процестері барлық дә уірлерде жү рген. «Мұ най жасы» 500 млн немесе 20-30 млн жыл болуы мү мкін.

2. Геохимиялық аргументация.

А) Мұ найда жә не жер жыныстарының битумоидтарында (хлороформмен бө лініп алынғ ан бө лігі) биогенді табиғ аты бар оптикалық активті заттар. Оларды биологиялық маркер деп атайды.

Б) Жер жыныстарының битумоидтарындағ ы жә не мұ найдағ ы жеке кө мірсутектердің мө лшерінің қ атынасы ұ қ сас болады.

3. Органикалық теория бойынша мұ найдың тү зілуінің кө зі бұ л тө мен ө сімдіктік жә не жануарлардың, организмдердің органикалық қ алдық тары. Бұ лар суда ө мір сү рсе планктон, судың тү бінде ө мір сү рсе бентос деп аталады. Бұ л заттарды тү зуде бактериялар ролі ө те маң ызды. Ағ залар ыдырауы кезінде мынадай химиялық заттар тү зіледі: гумустық лигнинді, кө мірсулар (клетчатка), белоктар (амин қ ышқ ылдары), шайырлар (липидтер), стероидтар, шайырлы қ ышқ ылдар (янтарь), кө мірсутектер (терпендер). Бастапқ ы тү зілген субстрат бактериялар ә серінен бактериялық биомассағ а айналады. Осының нә тижесінде белок тә різдес заттар мө лшері 100-200 есе, амин қ ышқ ылдары мө лшері 10-20 есе, кө мір қ ышқ ылдар 12-20 есе, липидтер мө лшері 4-8 есе кемиді. Сондай-ақ, полимерлену мен поликонденсация жү реді. Нә тижесінде хераген тү зіледі. Хероген тотық қ анда ондағ ы сутек мө лшері 8-10% → 3-4% кемиді. Кү кірт мө лшері 8-10% шейін артады. Хераген жер жынысына сорбцияланып, органо-минералды комплекс тү зеді. Осы тұ нба 100-200 м терең дікке тү скенде анаэробты, бактериалды немесе диагенетикалық процестер тоқ тап, органикалық заттар тотығ уы азаяды. Хераген катагенетикалық немесе физика химиялық ө згерістерге жоғ ары қ ысым мен температура ә серінен ұ шырайды. Терең дікке – қ ысым мен температурағ а байланысты мынадай сатылар болады:

а) 1, 5-2 км терең дік, температура 50-60°С болғ анда декарбоксильдеу, дегидротация, шеткі функционалдық топтардың тү зілуі жү реді. Нә тижесінде су, аммиак, кө мірқ ышқ ыл газы, метан, кү кіртсутегі бө лінеді.

б) 2-3 км терең дік, 80-170°С температура херогеннің деструкциясы жү реді. Битумоидтар тү зіледі. Бұ л алкандар, циклоалкандар, гетероциклді қ осылыстар, шайырлі асфальтенді қ осылыстар комплексі. Бұ л саты мұ най тү зілуінің басты фазасы – МБФ (ГФН). Кө мірсутектер тү зілуімен қ атар олардың резервуарларғ а жинақ талуы де жү реді.

в) МБФ аяқ талғ ан соң 4-6 км 250°С кероген ө згеріске ұ шырайды:

1) кокстік сатысы;

2)кө мірсутектік газдар кө п тү зіледі, яғ ни бұ л саты газ тү зілуінің басты фазасы ГБФ.Бұ л фаза аяқ талғ анда кероген қ ұ рамында С 85-90%, Н – 1, 5-3% болады.

г) 6 км-ден артық терең дікте, мұ нда газ ө німдерін жоғ алтып, кө мірге айналады. Бұ л саты антрацит сатысы деп аталады.

2. Биогенді теориямен қ атар, мұ найдың шығ уының абиогенді (бейорганикалық) теориясы дамыды. Мұ найдың бейорганикалық тү зілуінің ү ш тү рлі гипотезасы:

1) Менделеевтың абиогенді немесе карбидтік гипотезасы (1978ж). Осы теория негізіне металдардың балқ ығ ан карбидтерінің сумен ә рекеттесіп кө мірсутектердің тү зілу мү мкіндігі жатыр:

CaC2 + 2H2O → C2H2 + Ca(OH)2

Тү зілген кө мірсутектер жоғ арғ ы қ ысым мен температура ә серінен жоғ ары кө теріліп жердің беткі қ абатына келеді. Бұ л теория бір кен орнында мұ най қ ұ рамының алуан тү рлі болуын, сондай-ақ мұ найды қ ұ рамында тірі организмдер қ алдық тары бар шө гінді жыныстардар табатындығ ын тү сіндіре алмады.

2) 1892 жылы В.Д. Соколов мұ найдың бейорганикалық шығ у тегінің «космостық» теориясын ұ сынды. Осы гипотезағ а сә йкес мұ най Жер мен Кү н жү йесінің басқ а да планеталары тү зілу сатысында космостық материяның басқ а тү рлерімен Жерге тү суі мү мкін космостың біріншілік кө мірсутектері-нен тү зіледі. Бұ ғ ан да негіз бар, ө йткені кометалар кө мірсутекті газдар мен кө міртек атомының бар екендігі анық талғ ан, ал сутегі болса космоста кең тарағ ан.

3) 1960 жылы Н.А. Кудрявцев мұ найдың шығ у тегінің «магматикалық» гипотезасын ұ сынды. Бұ л гипотезағ а сә йкес мұ най магмада азғ ана мө лшерде тү зіледі, ал сосын кеуек қ ұ мдақ ты толтыра отырып сызаттар мен жыраттар арқ ылы жоғ ары кө теріледі. Автор екі тү рлі реакцияғ а сү йенген: 1) Фишер реакциясы (СО жә не Н арасындағ ы реакция), 2) кө мірсутектердің бос радикалдардан тү зілу реакциясы.

Бұ л процестер қ азір де жалғ асуда.

 

2.Мұ най (персия тілінен neft- тұ танатын) – жанғ ыш, майлы, тү сі – кен орнына байланысты ашық қ оң ырдан қ ара- қ оң ырғ а дейін болатын, ө зіне тә н иісі бар сұ йық тық. Ол судан жең іл, тығ ыздығ ы 0, 80- 0, 95 г /см, суда ерімейді, органикалық ерткіште ериді.

Мұ най – органикалық заттар қ оспасы, кен орындаына байланысты мұ найдың сапалық –сандық қ ұ рамы ә ртү рлі.

Кез келген мұ найдың қ ұ рамына ү ш тү рлі, қ анық қ ан, циклопарафин, арамат кө мірсутектер кіреді. Мұ найда кө мірсутектердің басқ а қ осындылары бар. Олар – органикалық қ ышқ ылдар, Н2 S, кү кірторганикалық қ осылыстар. Шығ арылатын мұ найда судан бө лгенде, ө ң деуге жіберілетін тауарлық мұ най алынады.

Мұ най – судан жең іл, ө зіне тә н иісі бар, кө бінесе кара тү сті болып келетін жанғ ыш майлы сұ йық тық. Оның тү сі жоғ ары молекулалы шайырлы заттардың қ ұ рылысы мен санына байланысты, ашық сары тү стен қ арағ а дейін ө згере алады, кейбір мұ найлар жарық қ а шағ ылысқ анда жасыл немесе пурпур тү ске флуоресцирленеді.Мұ найдың сапасы жә не оны ә рі қ арай ө ң деу маң ызды физикалық жә не химиялық сипаттамалармен аныкталады.

Мұ най тү рлері бір-бірінен мынадай қ асиеттері бойынша ерекшеленеді: тү сі, тығ ыздығ ы, қ айнау температурасы, тұ ткырлығ ы, химиялық кұ рамы, ұ шқ ыштығ ы. Дегенмен кез-келген мұ най – суда мү лдем ерімейтін, қ ұ рамы бойынша – кө п компонентті (бірнеше мың ә ртү рлі химиялық қ осылыстар) кө міртек атомдарының саны 100-ге дейін жететін жә не одан да кө п гетероорганикалық қ осылыстар мен кейбір металдардың коспасынан тұ ратын кө мірсутектердің кү рделі коспасы. Мұ найдың химиялық қ ұ рамының ә ртү рлілігіне қ арамастан оның элементік қ ұ рамы бес химиялық ә лементтің – кө міртек, сутек, оттек, кү кірт, азоттың міндетті тү рде болуымен сипатталады. Мұ най мен мұ най ө німдерінің кө п бө лігін кө міртек (83-87%) жә не сутек (12-14%) қ ұ райды

Гетероатомдық косылыстардың мө лшері мұ найдың жасы мен шығ у тегіне байланысты. Гетереатомды гетероорганикалык косылыстар - кұ рамында кү кірт, азот жә не оттегі бар қ осылыстар, сонымен қ атар барлык мұ найда болатын минералды қ осылыстар. 1.2 сурет – Мұ найдын химиялық кұ рамының диаграммасы Шикі мұ най келесі фракциялардан тұ рады (1.1 кесте). Кұ рамына байланысты жең іл жә не ауыр мұ най деп бө леді. Жең іл мұ найдың кұ рамында аз мө лшерде май фракциясы болады, бірақ ол ө те сирек кездеседі. Жең іл мұ найда ә детте бензин, нафталар мен керосин, ал ауыр мұ найда газойль мен мазут кө п болады. Бензин мө лшері шамамен 20-30% болатын мұ най кө п кездеседі. Мұ найдың жә не мұ най ө німдерінін тауар ретіндегі сапасы ә ртү рлі технологиялык параметрлермен сипатталады жә не бұ л кө рсеткіштер ә р алуан. Фракциялык жә не химиялык кұ рамынан баска негізгі кө рсеткіштері: - тығ ыздығ ы; - молекулалық массасы; - тұ ткырлығ ы; - температуралык сипаттамалары (тұ тану, лаулау, ө здігінен лау-лау, кату температурасы жә не баскалары). Оптикалық қ асиеттері. Мұ най мен мұ най ө німдеріне флуоресценсия мен оппаласценсия (жарық тың шашырау) кұ былыстары тә н. Ерігіштік. Мұ найда йод, кү кірт, кү кіртті сутек, кү кіртті қ осылыстар, шайырлар, ө сімдіктер мен жануарлар майлары, ауа, кө міртек оксидтері, газды алкандар жә не т.б. жақ сы ериді. Мұ най мен мұ най ө німдері суда іс жү зінде ерімейді. Жылулық қ асиеттері. Мұ найдың жылу ө ткізгіштік, жылусыйымдылық жә не басқ а да жылулық -физикалық қ асиеттері оның қ ұ рамындағ ы кө мірсутектердің молекулалық массасына жә не молекулалық қ ұ рамына, жылуө ткізгіштік температурағ а, жылусыйымдылык тығ ыздық пен температурағ а байланысты. Жоғ ары жылуө ткізгіштік алкандарғ а, би- жә не ү шциклдік тармақ талғ ан кұ рылымдарғ а тә н. Алкандардың жылу ө ткізгіштігі ең жоғ ары, ал ароматты кө мірсутектердікі ең тө мен болып саналады.

1987 жылы мұ найлардың тығ ыздығ ы бойынша жалпы жіктелу схемасы қ абылданғ ан:

– жең іл мұ найлар – 870, 3 кг/м3;

– орта – 870, 3-920, 0 кг/м3;

– ауыр – 920, 0-1000 кг/м3;

– ө те ауыр – 1000 кг/м3 жоғ ары, тұ ткырлығ ы 10000 мПа/с кем емес;

– табиғ и битумдар – 1000 кг/м3, тұ ткырлығ ы 10000 мПа/с жоғ ары.

Химиялық классификация мұ най кұ рамында бір немесе бірсыпыра кө мірсутектер кластары басым болуына негізделген. Бұ л классификация бойынша мұ найдың алты тү рін ажыратады:

1) парафинді;

2) парафин-нафтенді;

3) нафтенді;

4) парафин-нафтен-ароматты;

5) нафтен-ароматты;

6) ароматты.

Сонымен қ атар мұ найлар физикалық сипаттамалар бойынша жіктеледі. Кү кірттің массалык ү лесі бойынша азкү кіртті мұ най – I класқ а, кү кіртті – II класка, жоғ арыкү кіртті – III класқ а, аса жоғ ары кү кіртті – IV класқ а жатады.

3.Мұ най ө німдері – кө мірсутектер мен олардың туындыларының қ оспасы; мұ най мен мұ най газдарынан алынатын жеке химиялық қ осылыстар. Мұ най ө німдері отын, майлар, битумдар, ауыр кө мірсутектер жә не ә р тү рлі мұ най ө німдері сияқ ты негізгі топтарғ а бө лінеді. Отын негізіндегі мұ най ө німдеріне кө мірсутекті газдар мен бензин, лигроин, керосин, дизель отыны, мазут, т.б. жатады. Мұ найғ а серік газдар пайда болуы жө нінен табиғ и газдарғ а жатады. Олардың бұ лай ерекше аталуы мұ най кенімен бірге кездесуіне байланысты – олар мұ найда еріген кү йде болады немесе мұ най кенінің ү стін " бү ркеп" жатады. Мұ най жоғ ары кө терілгенде, қ ысым кенет тө мендейді, газдар сұ йық мұ найдан бө лініп шығ ады.

Ертерек кезде мұ найғ а серік газдар пайдаланылмайтын, мұ най ө ндіретін жерде оны жағ ып жіберетін. Қ азір ондай газдарды жинап алады, ө йткені олар, табиғ и газ сияқ ты жақ сы отын жә не бағ алы химиялық шикізат болып табылады. Қ ұ рамында метанмен бірге басқ а да кө мірсутектер: этан, пропан, бутан, пентанның едә уір мө лшері болғ андық тан, серік газды пайдалану мү мкіндігі табиғ и газғ а қ арағ анда тіпті едә уір кең. Сондық тан табиғ и газғ а қ арағ анда химиялық ө ң деу жолымен серік газдан заттарды кө п мө лшерде алуғ а болады. Серік газдарды тиімді пайдалану ү шін оларды қ ұ рамдары жақ ын қ оспаларғ а бө леді. Пентан, гексан жә не басқ а кө мірсутектердің қ алыпты жағ дайда сұ йық кү йде болатын қ оспалары газды бензин тү зеді(олар мұ найдан ішінара газбен бірге ұ шып шығ ады). Одан кейін пропан мен бутанның қ оспасы бө лінеді. Газды бензин мен пропанбутан қ оспасын бө ліп алғ аннан кейін қ ұ рғ ақ газ қ алады, оның басым кө пшілігі метан мен этан қ оспасынан қ ұ ралады.

Газды бензин қ ұ рамында ө те ұ шқ ыш сұ йық кө мірсутектер бар, сондық тан оны двигательдерді от алдырғ ан кезде тез тұ тандыру ү шін бензинге қ осады. Пропан мен бутан сұ йылтылғ ан газ тү рінде, жанармай ретінде тұ рмыста пайдаланылады. Қ ұ рамы жө нінде табиғ и газғ а ұ қ сас қ ұ рғ ақ газ ацетилен, сутегі жә не басқ а да заттар алу ү шін, сол сияқ ты отын ретінде пайдаланылады. Мұ найғ а серік газдар химиялық ө ң деуге арналғ ан жә не жеке кө мірсутектер – этан, пропан, н-бутан, т.б. бө лініп алынады. Ал олардын қ анық пағ ан кө мірсутектер алады. Мұ най – молекулалық массалары ә р тү рлі, қ айнау температуралары да бірдей емес кө мірсутектердің қ оспасы болғ андық тан, айдау арқ ылы оны жеке фракцияларғ а(дистиляттарғ а бө леді, мұ найдың қ ұ рамында С5 – Сn кө мірсутектері бар жә не 40-200°С аралығ ында қ айнайтын бензин қ ұ рамында С8-С14 кө мірсутектері болатын 150-200°С аралығ ында қ айнайтын лигроин, қ ұ рамында С12-С18 кө мірсутектері болатын жә не 180-300°С аралығ ында қ айнайтын керосин алады, бұ лардан кейін газойль алынады. Бұ ның бә рі – ашық тү сті мұ най ө німдері. Бензин ұ шақ пен кө ліктердің поршенді двигательдері ү шін жанармай ретінде қ олданылады. Сол сияқ ты бензин майды, каучукты еріткіш ретінде, матаны тазартуғ а, т.б. қ олданылады. Лигроин трактор ү шін жанармай болады.

Керосин – трактор, реактивті ұ шақ тар мензымырандардың жанармайы. Ал газойльден дизель жанармайы ө ндіріледі. Мұ найдан ашық тү сті ө німдерді бө ліп алғ аннан кейін қ ара тү сті тұ тқ ыр да қ оймалжың сұ йық тық қ алады, ол – мазут. Қ осымша айдау арқ ылы мазуттан автотрактор майы, авиация майы, дизель майы, т.б. жағ армайлар алады. Мазутты ө ң деп жағ рмай алумен қ атар оны химиялық ә діспен ө ң деу арқ ылы бензинге айналдыруғ а болады, бу қ азаны қ ондырғ ыларында сұ йық отын ретінде пайдаланылады.

Мұ найдың кейбір сорттарынан қ атты кө мірсутектер қ оспасы – парафиндер алынады; Қ атты жә не сұ йық кө мірсутектерді араластырып вазелин алады. Табиғ и газ – жер қ ойнауында анаэробты органикалық заттарндың ыдырауынан пайда болғ ан газдар қ оспасы.

4.Ұ ң ғ ыма туралы тү сінік. Ұ ң ғ ыма — тау жыныстарының қ алың дығ ына салынатын терең дігі бірнеше метрден бірнеше километрге дейін, диаметрі 75 мм жоғ ары болатын дө ң гелек қ ималы кен қ азбасы. Ұ ң ғ ыма элементтері: сағ асы — бетке шығ атын жері; забой — тү бі; оқ пан немесе қ абырғ а — бү йірлік беті. Оқ пан осі бойымен сағ адан забойғ а дейінгі арақ ашық тық — ұ ң ғ ыма ұ зындығ ы, ал тігінен ось проекциясы бойынша арақ ашық тық оның терең дігі болып табылады.

Ұ ң ғ ымаларды, ә детте бір аралық тан екінші аралық қ а диаметрді азайта отырып бұ рғ ылайды. Ә детте, бастапқ ы диаметрі 900 мм-ден аспайды, ал соң ғ ысы 75 мм-ден аз болуы сирек. Ұ ң ғ ымалардың терең деуі забойдың бү кіл ауданы бойымен (тұ тас бұ рғ ылау) немесе оның шеткі бө ліктері бойымен (ұ стандық бұ рғ ылау) жыныстарды бұ зу арқ ылы жү зеге асырылады. Соң ғ ы жағ дайда ұ ң ғ ыма ортасында жыныс-ө зек (жыныстың цилиндрлік бағ аны) қ алады, оны ө ткен қ има жыныстарын зерделеу ү шін беттік қ абатқ а оқ тын-оқ тын кө теріп отырады. Ұ ң ғ ымаларды қ ұ рлық та да, тең ізде де арнайы бұ рғ ылау қ ондырғ ылары арқ ылы бұ рғ ылайды. Мұ най мен газды ө ндірудің ү здіксіз ө суі тек ондағ ан жаң а мұ най мен газ кен орындарын барлауды жә не пайдалануғ а беруді қ амтамасыз ететіндей мың дағ ан ұ ң ғ ымаларды бұ рғ ылағ ан жағ дайда ғ ана мү мкін болады.

Ұ ң ғ ымаларды бұ рғ ылау тә сілдері. Мұ най мен газ ұ ң ғ ымаларын бұ рғ ылау кезіндегі барлық механикалық бұ рғ ылау кезіндегі барлық механикалық бұ рғ ылау тә сілдерінің ішінде айналмалы бұ рғ ылау кең қ олданылады. Айналмалы бұ рғ ылау кезінде жыныстардың бұ зылуы қ ашауғ а біруақ ытта жү ктеменің жә не айналдырушы моменттің ә сер етуі нә тижесінде жү зеге асады. Жү ктеме ә серінен қ ашау жынысқ а енеді, ал айналдырушы момент ә серінен оны опырады, бө лшектейді жә не қ ажайды.

Бұ рғ ылаудың — роторлық жә не забойлық қ озғ алтқ ыштарды (турбобұ рғ ы немесе электробұ рғ ы) пайдаланатын екі тә сілі бар. Ротарлық бұ рғ ылау кезінде қ озғ алтқ ыштың қ уаты шығ ар арқ ылы роторғ а мұ нараның орталығ ындағ ы ұ ң ғ ыманың сағ асының ү стінде орнатылғ ан айналмалы механизмге беріледі. Ротор бұ рғ ылау бағ анасын қ ашаумен бірге айналдырады. Бұ рғ ылау бағ анасы жетекші қ ұ бырдан жә не оғ ан ауыстырма кө мегімен винттелген бұ рғ ылау қ ұ бырынан тұ рады. Забойлық қ озғ алтқ ышпен бұ рғ ылау кезінде қ ашау білікке, ал бұ рғ ылау бағ аны, ә детте ротормен айналмайды.

Сонымен, роторлық бұ рғ ылау кезінде қ ашаулың жынысқ а терең деп енуі ұ ң ғ ыма осі бойымен жылжып отыратын айналмалы бұ рғ ылау бағ анасы арқ ылы жү реді, ал забойлық қ озғ алтқ ышпен бұ рғ ылау кезінде айналмайтын бұ рғ ылау бағ анасы арқ ылы жү реді. Айналмалы бұ рғ ылаудың ө зіне тә н ерекшелігі — забойда қ ашаудың жұ мыс істеп тұ рғ ан барлық уақ ыты кезінде ұ ң ғ ыманы сумен немесе арнайы дайындалатын сү йық тармен жуу болып табылады. Ол ү шін қ озғ алтқ ыштан іске қ осылатын екі бұ рғ ылау сорғ ылары кө мегімен жуғ ыш сұ йық тық қ ұ быр арқ ылы мұ нараның оң бұ рышында бекітілген қ адауша-қ ұ бырғ а айдалады, одан ә рі майысқ ақ бұ рғ ылау қ ұ быршегіне, тік люгке жә не бұ рғ ылау бағ анына барады. Қ ашауғ а жеткен соң, жуғ ыш сұ йық тық онда бар тесік арқ ылы ө тіп, ұ ң ғ ыма қ абырғ асы мен бұ рғ ылау бағ аны арасындағ ы сақ иналық кең істік бойымен беткі қ абатқ а кө теріледі. Мұ нда науда жә не тазартқ ыш механизмдерде жуғ ыш сұ йық тық бұ рғ ыланғ ан жыныстардан тазартылады, содан соң бұ рғ ылау сорғ ылардың қ абылдау сыйымдылық тарына тү седі жә не қ айтадан ұ ң ғ ымағ а айналады.

Ұ ң ғ ыма терең деген сайын кронблоктан, белдік блоктан, ілгектен жә не белдік арқ аннан тұ ратын полиспасты жү йеге ілінген бұ рғ ылау бағ аны ұ ң ғ ымағ а беріледі. Жетекші қ ұ быр ротордың бү кіл ұ зындығ ына енгенде, шығ ырды қ осады, жетекші қ ұ бырдың бар ұ зындығ ына бұ рғ ылау бағ анын кө тереді жә не элеватор немесе ротор ү стеліндегі сыналар кө мегімен бұ рғ ылау бағ анын іледі. Содан соң, алдын ала кө лбеу ұ ң ғ ымағ а (шурфқ а) ұ зындығ ы жетекші қ ұ бырдың ұ зындығ ындай етіп бекітілген жетекші қ ұ бырды тік люкпен бірге винтпен бұ рап ашып, айналдыра қ ойылғ ан қ ұ бырларғ а ағ ызады. Бұ л ұ ң ғ ыманы алдын ала мұ нараның оң бұ рышына, оның орталық тарынан аяғ ына дейінгі арақ ашық тық тың шамамен ортасына бұ рғ ылайды. Содан соң, бұ рғ ылау бағ анын оғ ан екіқ ұ бырды бұ рып винттеу арқ ылы ұ зартады, оны элеватордан немесе сыналардан алып, ұ ң ғ ымағ а екіқ ұ быр ұ зындығ ына тү сіреді, элеватор немесе сынарлардан алып, ұ ң ғ ымағ а екіқ ұ быр ұ зындығ ына тү сіреді, элеватор немесе сыналардың кө мегімен ротор ү стеліне іледі, шурфтан жетекші қ ұ бырды тік люкпен кө тереді, оны бұ рғ ылау бағ анына винттеп бекітеді, бұ рғ ылау бағ анын сыналардан немесе элеватордан босатады, қ ашауды забойғ а дейін жеткізеді де, ә рі қ арай бұ рғ ылауды жалғ астырады.

Тозғ ан қ ашауды ауыстыру ү шін ұ ң ғ ымадан бү кіл бұ рғ ылау бағ анын кө тереді, содан соң оны қ айта тү сіреді. Тү сіру-кө теру жұ мыстарын сонымен қ атар, полиспасты жү йе кө мегімен де жү ргізеді. Шығ ыр барабаны айнал-ғ ан кезде, белдік арқ ан барабанғ а оралып немесе одан шешіліп, белдік блок пен ілгектің кө терілу немесе тү суін қ амтамасыз етеді. Ілмекке штроптар мен элеватор кө мегімен кө терілген немесе тө мен тү скен бұ рғ ылау бағ анын іледі.

Бұ рғ ылау бағ анын кө терген кезде оларды бұ рап, сек-цияларғ а бө леді, ал олардың ұ зындығ ы мұ нара биіктігімен анық талады (мұ нара биіктігі 41 м кезінде 25 м жуық). Бұ рап алынғ ан секцияларды шамдар деп те атайды, оларды мұ нара фонарының шамдалына орнатады. Бұ рғ ылау бағ анасын ұ ң ғ ымағ а кері ретпен тү сіреді. Сонымен, ұ ң ғ ыма забойындағ ы қ ашаудың жұ мыс жасау ү дерісі бұ рғ ылау бағ анын ұ зарту кезінде жө не тоз-ғ ан қ ашауды ауыстыру кезіндегі тү сіру-кө теру жұ мыс-тарымен тоқ татылып отырады. Забой қ озғ алтқ ыштарының екі тү рі — турбобұ рғ ы жә не электрбұ рғ ы кең қ олданылады.

Турбобұ рғ ымен бұ рғ ылау кезінде турбобұ рғ ы білігінің айналуы, бұ рғ ылау бағ аны бойымен турбобұ рғ ығ а келетін жуғ ыш сұ йың тық тың ағ ынының гидравликалық энергиясының, қ ашау берік байланысқ ан турбобұ рғ ы білігіне тү сетін механикалық энергияғ а айналуы есебінен болады. Электробұ рғ ымен бұ рғ ылау кезінде энергия оның қ озғ алтқ ышына, секциялары бұ рғ ылау бағ аны ішінде концентрлі бекітілген кабель бойымен беріледі.

Ә детте, ұ ң ғ ыма қ имасының жоғ арғ ы учаскелерінде осы заманғ ы шө гінділер болады, олар бұ рғ ылау ү дерісі кезінде айналып тұ ратын сұ йық тық ағ ынымен оң ай шайылып отырады. Сондық тан да, ұ ң ғ ыманы бұ рғ ылауды бұ рғ ылау қ ондырғ ысы негізі астындағ ы жыныстардың шайылуына қ арсы сә йкес шаралар ң олданғ аннан кейін ғ ана бастайды. Ол ү шін ұ ң ғ ыманы бұ рғ ыламас бұ рын, тұ рақ ты жыныстарғ а дейін (4-8 м) шурф салады жә не оғ ан жоғ арғ ы бө лігінде кесілген терезесі бар қ ұ быр тү сіреді. Қ ұ быр мен шурф қ абырғ асы арасындағ ы кең істікті тоқ пақ тастар жә не цементті ерітіндімен толтырады. Нә тижесінде ұ ң ғ ыманың сағ асы берік, сенімді бекітіледі. Қ ұ быр терезесіне қ ысқ а металдық науа дә некерленіп, ол арқ ылы ұ ң ғ ыманы бұ рғ ылау кезінде жуғ ыш сұ йық тық науалық жү йеге жә не тазалау механизмдеріне бағ ытталады. Шурфта орнатылғ ан қ ұ бырды бағ ыт деп атайды.

Бағ ытты қ ондырғ аннан кейін жә не басқ а да бірқ атар жұ мыстарды (жабдық тарды бақ ылап қ арау, қ ұ ралдарды қ ұ ру жә не жө ндеу, полиспасты жү йені жабдық тау, жетекші қ ұ быр астына шурфты бұ рғ ылау) жү ргізгеннен соң, қ ұ рылғ ан бұ рғ ылау қ ондырғ ысының дайындығ ы жө нінде акт жасайды жә не ұ ң ғ ыманы бұ рғ ылауғ а кіріседі.

Бұ рғ ылау ү дерісін кү рделендіретін (ә детте 50-400 м) тұ рақ сыз, жұ мсақ, жарық шақ ты жә не кавернозды жыныс- тарды бұ рғ ылағ ан соң, бұ л горизонттарды жабады жә не оқ шаулайды, ол ү шін ұ ң ғ ымағ а винттелген болат қ ұ бырлардан тұ ратын айнала орнатылатын бағ ананы — шеген бағ ананы тү сіреді, ал оның қ ұ бырдан тыс кең істігін цементтеп тастайды. Бірінші айнала орнатылатын шеген бағ ана кондуктор депаталады.

Кондукторды тү сірген соң, ә рдайым ұ ң ғ ыманы жобалық терең дікке дейін бұ рғ ылау, жаң а кү рделендіруші горизонттардан ө тетіндіктен немесе дә л осы ұ ң ғ ыманы пайдалануғ а жатпайтын ө німді қ аттарды жабу қ ажет болғ ан жағ дайларда жү ргізілмейді. Мұ ндай жағ дайларда аралық деп аталатын екінші шеген бағ ананы тү сіру жө не одан ә рі оны цементтеу қ ажеттілігі туындайды. Одан ә рі ұ ң ғ ыма терең деген сайын оқ шауландыруды қ ажет ететін горизонттар қ айта кездесуі мү мкін. Мұ ндай жағ дайда, екінші аралық бағ ана деп аталатын ү шінші шеген бағ ананы тү сіреді жә не цементтейді. Бұ л жағ дайда, мұ ның алдында тү сірілген шеген бағ ана бірінші аралық бағ ана деп аталады. Кү рделенген бұ рғ ылау жағ дайларында, мұ ндай аралық бағ аналардың саны ү шеу, тіпті тө ртеу болуы да мү мкін.

Ұ ң ғ ыманы жобалық терендікке дейін бұ рғ ылағ аннан кейін пайдалану бағ анасын тү сіреді жө не цементтейді. Ол мұ най немесе газды ұ ң ғ ыма забойынан сағ асына дейін кө теру ү шін немесе ө німді қ атқ а ондағ ы қ ысымды сақ тау ү шін, су (газ) айдау ү шін қ ажет. Пайдалану бағ анасын тү сірген жә не цементтеген соң, қ ұ бырдан тыс кең істікте тү зілетін цементтік сақ инаның сапасын тексереді жө не ұ ң ғ ыма сағ асындағ ы барлық шеген бағ аналарды арнайы жабдық тарды қ олданып, бір-біріне орап, таң ып қ ояды. Шеген бағ аналарды орналастырудың диаметрлерін, ұ ң ғ ыманың ү лкен диаметрден кіші диаметрге ө ту терең дігін, шеген бағ аналарды тү сіру терең дігі мен оларды цементтеу аралық тарын кө рсету ұ ң ғ ыма қ ү рылымы туралы тү сінікті қ ұ райды.

Егер ұ ң ғ ымағ а бағ ыт пен кондуктордан басқ а, тек пайдалану бағ анасын тү сірсе, онда қ ұ рылымды бір бағ аналы деп атайды. Егер ұ ң ғ ымағ а бағ ыт пен кондуктордан басқ а, аралық жә не пайдалану бағ аналарын тү сіретін болса, онда қ ү рылымды екі бағ аналы (бір аралық бағ ана кезінде) немесе ү ш бағ аналы (екі аралық бағ ана кезінде) деп атайды. Ұ ң ғ ыма қ ұ рылысын кен орнының геологиялық ерекшеліктерін (опырылымдар, сің ірілімдер, сулы зоналардың жату терендіктері, ө німді горизонттардың орналасу терең діктері), ө ндірілетін ө німнің тү рін (мұ най немесе газ), пайдалану жә не бұ рғ ылау тә сілдерін, бұ рғ ылау техникасы мен технологиясын ескеріп таң дайды. Соң ғ ы пайдалану бағ анасын тү сірген соң, орындалуы пайдалану бағ анасына қ аттан мұ най ағ ынының жү руін жә не ұ ң ғ ыманы пайдалануғ а беруді қ амтамасыз ететін жұ мыстарғ а кіріседі.

Бұ рғ ылау қ ашаулары. Қ ашау — ұ ң ғ ыма забойында оның енуі кезінде тау жыныстарын механикалық бұ зуғ а арналғ ан бұ рғ ылау қ ұ рал-сайманы. Жыныстарғ а ө сер ету сипаты бойынша қ ашауларды тө мендегідей жіктеуге болады: 1. Кесіп-опыратын қ ашау — қ алақ шалың қ ашаулар, қ аттылығ ы ү лкен емес, жемірлігі аз тұ тқ ыр жә не пластикалық жыныстарды (тұ тң ыр саздар, берік-тігі аз сазды таң татастар жө не т.б.) бұ рғ ылауғ а арналғ ан. 2. Ұ сатып-опыратын қ ашау — шар қ ашаулар, орташа қ аттылық тағ ы, қ атты, мық ты, ө те мық ты жемірліксіз жә не жемірлікті аз жыныстарды бұ рғ ылауғ а арналғ ан. 3. Кесіп-қ ажайтын қ ашаулар — алмастық жә не қ атты қ орытпалы жыныс бұ зушы қ осымшалары бар қ ашаулар. Олар орташа қ аттылық тағ ы жыныстарды, сонымен қ атар жоғ ары пластикалық тұ тқ ырлығ ы аз жыныстардың орта-ша қ аттылық тағ ы, тіпті жемірлігі аз қ атты жыныстармен кезектесіп келетін жыныстарды бұ рғ ылауғ а арналғ ан: Бұ рғ ылау қ ашаулары тағ айындалуы бойынша ү ш тү рге бө лінеді: 1) тау жыныстарын тұ тас забойымен бұ затын қ ашаулар; 2) тау жыныстарын сақ иналың забойымен бұ затын қ ашаулар (ұ стынды ң ашау); 3) арнайы тағ айындалғ ан ң ашаулар.

Тұ тас жә не ұ стындың бұ рғ ылайтын қ ашаулар ұ ң ғ ыманы терең детуге арналғ ан, ал арнайы қ ашаулар бұ рғ ыланғ ан ұ ң ғ ымадағ ы (ұ ң ғ ыманың оқ панын кең ейту жә не тегістеу) жә не айналдыра тү сірілген мұ наралардағ ы (цементтік тасты бұ рғ ылау) жұ мыстарғ а арналғ ан. Тү тас бұ рғ ылау ү шін де, ұ стындық бұ рғ ылау ү шін де жоғ арыда кө рсетілген принциптердің кез келгені бойынша тау жыныстарын бұ зуғ а мү мкінщілік беретін қ ашау-лар жасалынғ ан. Бұ л дә л берілген тау жынысының физика-химиялық ң асиеттеріне сә йкес қ ашау типін таң дауды жең ілдетеді. Диаметрлері 46 мм-ден 580 мм-ге дейін қ ашаулар шығ арылады. Бұ рғ ылау кезінде барлау, кейде пайдалану ұ ң ғ ымасынан да периодты тү рде, стратиграфиялық қ иманы жасау, тесіп ө ткен тау жынысының литологиялың сипаттамаларын зерделеу, жыныстар кеуектеріндегі мұ най мен газдың мө лшерін білу жө не т.б. ү шін, бұ зылмағ ан тұ тастар (жынысө зектер) тү рінде жыныстар алынып отырады. Жынысө зекті бетке шығ ару ү шін ұ стындың қ ашаулар қ олданылады, Мұ ндай қ ашаулар бұ рғ ылау басынан жә не бұ рғ ылау басының корпусына бұ ранда кө мегімен қ осылғ ан бағ аналық жиынтық тан тұ рады.

Жынысө зек алу арқ ылы жү ретін бұ рғ ылау кезінде жыныстардың қ асиеттеріне байланысты шар тә різді, алмасты жә не қ ұ рышқ орытпалы бұ рғ ылау бастары қ олданылады. Бұ рғ ылау басына шарлар, бұ рғ ылау кезінде ұ ң ғ ыма забойы ортасында жыныстар бұ зылмай, жыныс-ө зек (2) тү зілуіне мү мкіншілік жасайтындай етіп бекі-тіледі. Тү рлі жыныстарда жынысө зек алатын бұ рғ ылауғ а арналғ ан тө рт, алтышарлы жө не тіпті сегізшарлы бұ рғ ы-лау бастары болады. Алмасты жө не ң ұ рышқ орытпалы бұ рғ ылау бастарындағ ы жыныс бұ зушы элементтердің орналасуы да тау жыныстарын ұ ң ғ ыма забойының тек шет жақ тарында бұ зуғ а мү мкіншілік береді. Тү зілетін тау жынысының ұ стыны ұ ң ғ ыма терең дегенде ұ стындық жиынтық ң а келеді, ол корпустан жә не ұ стындық қ ұ бырдан (топырақ тасығ ыштан) тұ рады. Ұ стындық жиынтық корпусы бұ рғ ылау басын бұ рғ ылау бағ анасына қ осу, топырақ тасығ ышты орналастыру жә не оны механикалық заң ымданудан сақ тау ү шін, сонымен қ атар жуғ ыш сұ йық тық тың жә не топырақ тасығ ыштың арасынан ө ткізу ү шін қ ажет.

Топырақ тасығ ыш жынысө зекті қ абылдау, бұ рғ ылау кезінде оны сақ тау ү шін жә не оны беткі қ абатқ а шығ ару кезінде пайдаланылады. Бұ л қ ызметтерді орындау ү шін топырақ тасығ ыштың тө менгі бө лігіне жыныс-ө зекті жұ лғ ыштар мен жынысө зекті ұ стағ ыштар, ал жоғ арғ ы жағ ына — топырақ тасығ ыш жынысө зекпен толғ ан кезде, одан шығ атын сұ йың тық ты ө зінен ө ткізіп отыратын — шарлы клапан орнатылады. Топырақ тасығ ышты ұ стындық жиынтық корпусына жә не бұ рғ ылау басына орнатудың тә сіліне қ арай ұ стындың қ ашаулардың топырақ тасығ ышы алынатын жә не топырақ тасығ ышы алынбайтын тү рлері болады. Топырақ тасығ ышы алынатын ұ стындық қ ашаулар бұ рғ ылау бағ анасын кө термей-ақ, топырақ тасығ ышты жынысө зекпен бірге кө теруге мү мкіндік береді. Ол ү шін бұ рғ ылау бағ анасына арқ ан арқ ылы ұ стағ ыш тү сіреді, оның кө мегімен ұ стындық жиынтық тан топырақ тасығ ышты шығ арып, оны беткі қ абатқ а кө тереді. Содан соң, осы ұ стағ ышты пайдаланып, бос топырақ тасығ ышты ұ стындық жиынтық корпусына тү сіреді жә не орнатады жө не жынысө зек алу арқ ылы жү ретін бұ рғ ылауды жалғ астырады. Топырақ тасығ ышы алынатын ұ стындық қ ашауларды турбиндік бұ рғ ылау кезінде, ал топырақ тасығ ышы алынбайтындар — роторлық бұ рғ ылау кезінде пайдаланылады.

Бұ рғ ылау бағ анасы. Бұ рғ ылау бағ анасы (16-сурет) қ ашауды (забойлық қ озғ алтқ ыш пен қ ашауды) жер бетілік жабдық тармен (тік люгпен) жалғ астырады жө не ол жетекші қ ұ бырдан (4), бұ рғ ылау қ ұ бырларынан (8) жө не ауырландырылғ ан бұ рғ ылау қ ұ бырларынан (АБҚ) (13) тұ рады. Бұ рғ ылау бағ анасының жоғ арғ ы бө лігі жетекші қ ұ бырдан (4) тұ рады, ол тік люгке (1) жетекпгі қ ұ бырдың жоғ арғ ы ауыстырғ ышы (3) жә не тік люг ауыстырғ ышы (2) арқ ылы байланыстырылады. Жетекші қ ұ быр бірінші бұ рғ ылау қ ұ бырына (8) жетекші қ ұ бырдың тө менгі ауыстырғ ышы (5), қ орғ аушы ауыстырғ ыш (6) жә не бұ рғ ылау қ ұ лпының (7) жалғ астырғ ышы арқ ылы байланыстырылады. Бұ рғ ылау қ ұ бырлары (8) екі бө лшектен бұ рғ ылау қ ұ лпының жалғ астырғ ышы (7) жә не бұ рғ ылау қ ұ лпының ниппелдері (9) тұ ратын бұ рғ ылау қ ұ лпының кө мегімен немесе байланыстырғ ыш жалғ астырғ ыш (10) кө мегімен бұ ралады. АБҚ (12) жө не (13) қ андай да бір байланыстырғ ыш элемент-терді қ олданбай-ақ, тікелей бұ ралып жалғ анады. Жоғ арғ ы АБҚ бұ рғ ылау қ ұ бырына ауыстырғ ыш (11) кө мегімен, ал тө менгі АБҚ (13) қ ашауғ а (роторлық бұ рғ ылау кезінде) немесе қ ашаумен бірге забойлық қ озғ алтқ ышқ а (турбиндік бұ рғ ылау жә не электрбұ рғ ымен бұ рғ ылау кезінде) ауыстырғ ыш (14) кө мегімен жалғ анады.

Бұ рғ ылау бағ анасы айналуды роторлық бұ рғ ылау кезінде роторғ а беруге жә не жуғ ыш сұ йық тық ты турбобұ рғ ығ а (турбиндік бұ рғ ылау кезінде), қ ашауғ а жә не ұ ң ғ ыма забойына (барлық бұ рғ ылау тө сілдерінде) беруге; ток ө ткізгіштің жеке секцияларын жө ндеуге (электр-бұ рғ ымен бұ рғ ылау кезінде); забойғ а жү ктеме жасауғ а; қ ашауды, турбобұ рғ ыны, электрбұ рғ ыны кө теру жә не тү сіру ү шін; қ осалқ ы жұ мыстарды жү ргізуге (ұ ң ғ ыманы қ айта қ азу, кең ейту жә не жуу, қ аттарды сынау жә не т.б.) арналғ ан.

Бұ рғ ылау бағ анасының роторлық тә сіл кезіндегі жө не забойлық қ озғ алтқ ышпен бұ рғ ылау тә сілі кезіндегі жұ мыс істеу жағ дайлары ә р тү рлі. Роторлық тә сілде ротордан айналуды қ ашауғ а жө не забойғ а жү ктеме беретін бұ рғ ылау бағ анасына бірқ атар жү ктемелер тү седі. Бұ рғ ылау бағ анасы ұ ң ғ ыманың забойына жанаспағ ан жағ дайда айналмайды, ол созылымдық ә серде болады да, вертлюгте максимумғ а жетеді. Ұ ң ғ ыманы бұ рғ ылау ү дерісінде бұ рғ ылау бағ анасының жоғ арғ ы бө лігі созылады да, оның забойғ а тиетін тө менгі жағ ы қ ысылады. Сонымен, бұ рғ ылау бағ анасы бұ рғ ылау кезінде созатын жө не қ ысатын кү ш-тердің ә серіне ұ шырайды да, ендеше созу жә не қ ысу кернеулерін сезінеді.

Айналу моментін ротордан қ ашауғ а беру кезінде созу жә не қ ысу кернеулерінен басқ а бұ рғ ылау бағ анасында айналдыру кернеуі болады; сондай-ақ орталық тан тепкіш кү штің ә серінен майыстырушы кернеуі де болады, оның ә сері ұ ң ғ ыманың сағ асынан забойына қ арай артады. Бұ рғ ылау бағ анасына айтылғ ан кү штердің бө рінің бірден ө сер етуі оның жұ мыс істеу жағ дайын роторлық бұ рғ ылау тө сі -16-сурет. Бұ рғ ылау кезінде кү рделендіреді. Нә ти-бағ анасы жесінде бұ рғ ылау қ ұ бырында, бұ рғ ылау қ ұ лпында жә не бұ рғ ылау бағ анасының басқ а элементтерінде апаттар жиі болып тұ рады.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.