Ауа бөлшектерінің қозғалысы.

Атмосфера ә рқ ашан қ озғ алыста болады. Атмосфераның тө менгі бө лігі трофосферада ауа ағ ындары пайда болады. Олардың ө зіне тә н температурасы, ылғ алдылығ ы, мө лдірлігі болады. Ауа ағ ындарын кұ райтын ауа массалары қ озғ алысқ а тү скенімен, ұ зақ уақ ыт ө з қ асиеттерін сақ тай отырып, келіп жеткен ө ң ірлердің ауа райын қ алыптастырады.

Ауа массалары – тіке жә не кө лбеу бағ ытта біртұ тас болып қ озғ алатын ірі, біртекті бө ліктері. Белдемдік орнына байланысты: арктикалық (оң т. жарты шарда – антарктикалық), қ оң ыржай белдеулік, тропиктік жә не экваторлық болып негізгі 4 тү рге бө лінеді. Ә рқ айсысының ө зіне тә н температурасы, ылғ алдылығ ы, кө ріну қ ашық тығ ы жә не т.б. ерекшеліктері болады. Бұ лардың ө зі тең іздік жә не қ ұ рлық тық болып екіге бө лінеді. Термодинамикалық сипатына қ арай салқ ын, жылы жә не жергілікті болып аталады. Салқ ын тұ рақ ты ауа массалары қ ұ рлық ү стінде, қ ыста ү лкен антициклон жү йесінде, жер бетінің салқ ындауы нә тижесінде пайда болады. Оғ ан Сібір антициклонында қ алыптасатын Сахалин ү стіндегі қ ұ рлық тық ауа массасы жатады. Ол Қ азақ стан климатына (ә сіресе қ ыста) елеулі ық пал жасайды. Қ ыс кезінде Сібір антициклонының ә серінен ауаның жоғ арыдан тө мен қ озғ алуына байланысты бұ лт азайып, жер беті суып, аязды ауа-райы қ алыптасады. Сондық тан оны «Сібір қ ысы» деп атайды. Жазда Орталық Азия аумағ ы ү стінде орнығ атын тропиктік ауа массасы темперасы жоғ ары, ө те қ ұ рғ ақ ауа райын қ алыптастырады. Оны «Азиялық жаз» деп атайды.

Қ азақ стан жә не басқ а аумақ тарда жү ретін атмосфералық алмасудың басты ерекшеліктері ғ аламшарлық алмасудың ә серіне байланысты. Мысалы, солтү стік жарты шардың ү стіндегі ауаның зоналық алмасу ағ ындары мұ хиттық ауа массаларын батыстан-шығ ысқ а қ арай қ озғ ап, 2-2, 5 тә улікте біраз ө згеріске ұ шырай, Қ азақ станғ а жетеді. Осы кезде, яғ ни зоналық алмасу жү ргенде, республика еуразияның орталығ ында орналасқ анына қ арамастан, климаттың контингентілігі азаяды. Сө йтіп, Қ азақ станның жер бетіндегі атмосфералық алмасуы жалпы алмасудың бір тармағ ы болып табылады.

Республика аумағ ына негізінен ауа массаларының ү ш типі ә серін тигізеді:

• арктикалық;
• қ оң ыржай;
• тропиктік; - ауа массалары.

Қ азақ стан мұ хиттардан ө те қ ашық та жатыр. Ү нді мұ хиты ү стінде қ алыптасатын ауа массалары Қ азақ станғ а жетпейді. Ауаның тө менгі қ абатындағ ы ылғ ал жол бойы бө лініп, жауын-шашын жазық тарғ а азырақ тү седі. Қ азақ станның климатына Атлант мұ хиты жә не оның тең іздері ғ ана ә сер етеді. Жолында тау кедергілері болмағ андық тан, ауа массалары солтү стіктен оң тү стікке қ арай да, батыстан шығ ысқ а қ арай да еркін ығ ысып ауыса алады.

Арктикалық ауа массасы солтү стік Мұ зды мұ хит ү стінде жә не оның жағ алық қ ұ рлық тар мен аралдарында қ алыптасады. Арктикалық континенті ауаның температурасы қ ыста да, жазда да тө мен, сондық тан ылғ алды кө п ұ стап тұ ра алмайды. Ауа ө те мө лдір қ ұ рғ ақ болады. Бұ л ауа солтү стіктен, кө бінесе қ ыста енген кезде Қ азақ станда антициклон орнайды. Антициклондардың ә серінен табиғ атта антициклондық ауа райы, яғ ни ү лкен кө лемдегі жоғ арғ ы қ ысымдағ ы ауа қ ұ рғ ақ та ашық, қ ыста суық, жазда ыстық ауа райын қ алыптастырады. Континентті арктикалық ауа республиканың оң тү стігіне ө тпелі мезгілдерде жиі ө теді, кө ктемгі жә не кү згі ү сіктер соғ ан байланысты қ айталанып отырады.

Қ оң ыржай ауа массасы материктің орта ендіктерінде қ алыптасады, ө йткені Қ азақ стан тү гелімен қ оң ыржай климаттық белдеудің оң тү стік бө лігінде орналасқ ан. Батыстағ ы Атлант мұ хитынан келетін ауа тең іздік коң ыржай ауасы деп аталады. Бұ л ауа Қ азақ станғ а жеткенше ө те ұ зақ жолдан ө тіп, ылғ алының кө п мө лшерінен айырылып жетеді. Солай бола тұ рса да батыстан келетін ауа ағ ындары республикағ а тү сетін жауын-шашынның кө бін ә келеді. Мұ хиттардан алыс қ ашық тық тарғ а кө шкен ауа массасы біраз ылғ ал қ орын жоғ алтатындық тан біздің еліміздің аумағ ына жеткенде жауын-шашын азырақ тү седі. Егер ауа массасы тау қ абаттарына жетсе, олар міндетті тү рде шың бойымен жоғ ары кө теріліп салқ ындайды немесе конденсацияғ а (сұ йық тү рге айналады) ұ шырайды. Бұ л ауа массасы қ ыста температураны жоғ арылатады, жазда тө мендетеді. Бұ дан кейін осы ауа массасы Қ азақ стан аумағ ында ұ зақ уақ ыт тұ рақ ты қ оң ыр салқ ын континенттік ауа қ асиетіне ие болады. Мұ ндай ауа массасы қ оң ыржай континеннттік деп аталады.

Тропиктік ауа массасы Қ азақ станғ а Иран аумағ ынан келеді. Континенттік [тропиктік] ауаны иран ауасы деп де атайды. Бұ л ауаның келуі жазда байқ алады. Қ азақ станның қ иыр оң тү стік аудандарын қ амтиды. Балқ аш кө лінің арасын қ осатын сызық қ а дейін жетеді. Дә лірек айтқ анда Қ ызылорда, Оң тү стік Қ азақ стан жә не Алматы облыстарын қ амтиды.

Жазда континенттік тропиктік ауа Қ азақ стан аумағ ы ү стінде қ алыптасады. Бұ л тропиктік қ ұ рғ ақ ауа массасының қ асиеті бар континенталды тұ ран ауасы оң тү стіктен келеді. Ауаның бұ л типі ә детте Каспий маң ы ойпаты, тұ ран ойпаты жә не Оң тү стік Қ азық тан облысы жерінде байқ алады. Ол ауа ыстық, қ ұ рғ ақ жә не қ апырық болады, сонымен бірге шаң ды дауылдар жиі қ айталанады.