Пәннің мақсаттары мен міндеттері

Мұ най кен орындарын игеру кезінде қ оршағ ан орта компоненттерін қ орғ ау мақ сатында экологиялық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету ә дістерімен таныстыру.

Міндеттері:

-мұ най газ кен орындарын игерудің экологиялық ахуалы мен табиғ атты қ орғ ау мә селелеріне талдау жасау;

-мұ най ө ндірісінің қ оршағ ан орта компоненттеріне ә серін анық тап тиімді пайдалану жолдарымен танысу.

4.Мұ най ө ндірудегі ә лемдегі 55 елдің ішінде Қ азақ стан ә лемде дә лелдеген қ оры бойынша 12-ші орынғ а ие. Ө ндірілетін мұ най кө лемі ТМД-да ө ндірілетін барлық мұ найдың 17 бө лігін қ амтиды. Қ Р кө мірсутектің стратегиялық қ оры бар мемлекеттер қ атарына кіреді, сонымен қ атар ә лемдік энергоресурс нарығ ының қ алыптасуына айтарлық тай ық пал етеді. Қ азақ стандық эксперттердің болжамы бойынша жалпы кө мірсутек шиказатының барланғ ан қ орын келесідей сипаттайды:

Ө ндірістік категориядағ ы мұ найдың бастапқ ы жә не қ алдық ты қ оры 2 млрд. т аса, оның ішінде 70 мұ най кен орны пайдалану ү стінде. Мұ най қ орының шамамен 90%–ы 12 кен орнындағ ы тұ з асты шө гінділерінде анық талғ ан, ал олардың ү шеуінде(«Тең із», «Карашығ анақ», «Жаң ажол») қ ор мө лшері 100 млн т аса.

Ө ндірістік категориядағ ы еркін газ қ оры шамамен 2 млрд м³ жететін газды, газ конденсатты, мұ най газды кен орындары 70 тен аса тебылғ ан. Қ олданыста шамамен 30 кен орны, ал оларғ а 86% бастапқ ы 85% қ алдық ты ө ндірістік категориядағ ы газ қ орлары байланысты.

Ө ндірістік категория бойынша кондесат қ орларын ө ндіру 694, 8 млн т қ ұ райды жә не 30 кен орнында шоғ ырланғ ан. Бірақ тек 15 кен орнында ғ ана ө ндіріледі. Негізгі конденсат қ орлары мен ө ндіру кө лемі республикадағ ы барлық конденсат қ орының 91%-ы шоғ ырланғ ан «Карашығ анақ» кен орнында тіркелген(866, 9 млн т). Қ алғ ан кен орындарында, «Оң тү стік Жетіба», «Тең ге» жә не «Ракушечникті» ескермегенде, Маң ғ ыстау облысында конденсат қ оры 0, 2-0, 3 млн т-дан аспайды.

Мұ найдың барланғ ан қ орлары 6 млрд т-дан (қ ұ рлық та) аса бағ аланғ ан, оның ішінде мемлекет қ орланың жартысынан астам бө лігі елдің Батыс бө лігінде шоғ ырланғ ан (24 таблица). Мұ найдың айтарлық тай перспикитивті ресурсымен қ амтылғ ан Каспий тең ізі секторы саналады. «Тең із», «Астрахан», Бұ защы тү бегі жә не т.б. айтарлық тай ірі кен орындары дә лел бола алады. «Қ ашағ ан» кен орынынң ашылуын ескере отырып, қ азақ стандық зерттеушілердің бағ алауы бойынша мұ найдың барланғ ан қ оры шамамен 7 млрд т қ ұ райды, 13 млрд т бағ аланғ ан мұ найдың барлық қ оры Қ азақ станды ү лкен ондық тағ ы мұ най державаларының қ атарына қ осуы мү мкін.

Республкадағ ы табиғ и газдың барланғ ан қ оры 5, 9 млрд м³. Ресурстардың айтарлық тай қ оры Батыс қ азақ станда орналасқ ан, соның ішінде Ақ тө бе (шамамен табиғ и газдың 40%-ы), Батыс Қ азқ стан (шамамен 16%), Атырау (шамамен 14%) жә не Қ ызылорда (шамамен 10%) облыстарында шшоғ ырланғ ан. Елдің қ алғ ан территорияларында немесе аумағ ында газдың барланғ ан ресурсы шамамен 20%-ы орналасқ ан, оның ішінде жеке облыс ү лесі 3%-дан аспайды.

Республикадағ ы конденсаттың барланғ ан қ оры 1 438 млн т. бағ аланғ ан. Конденсат ресурсының айтарлық тай бө лігі Каспий тең ізі секторында шоғ ырланғ ан, негізінен Батыс Қ азақ стан(46%) жә не Ақ тө бе(45%) облыстарында. Қ Р перспективті мұ най-газды орындарының ауданы 1 млн 700 мың км²-қ а тең, ал бұ л Қ азақ стан барлық территориясының 62%-ын қ ұ райды. Қ азіргі уақ ытта 150-ден аса мұ най жә не газ кен орындары ашылғ ан.

2. Кө мірсутекті шикізат кен орнын жү йелі қ арастыру мақ сатында келесідей 3 бағ ытты кө рсетуге болады:

1. Отандық экономика ү шін маң ыздылық дең гейі бойынша.

2. Мұ най-газды геологиялық аудандастыру ү лгісін қ абылдау бойынша.

3. Ә кімшілік-аумақ тық орналасуын ескеру бойынша.

Бірінші бағ ыт. Кө мірсутекті кен орындарының маң ыздылық дең гейі бойынша экономика даму ү шін кен орындарының ү ш тобын бө ліп кө рсету дұ рыс:

Бірінші топ.

Зерттелген ресурстардың негізгі бө лігі жаң а кен орындарына сә йкес келеді. Олардың ішінде жартысына жуығ ы бір-біріне айтарлық тайжақ ын оранласқ ан «Тең із», «Королевск» жә не «Карашығ анақ» кен орныдарына тиесілі. Қ азақ стандық эксперттердің бағ алауы бойынша берілген кен орынларындағ ы кө мірсутекті шикізат қ орының жалпы қ осындысы:

— мұ най қ оры бойынша «Тең ізде» 3 млрд т аса, газ — 1 800 млрд³ м аса;

— «Королевск» кен орнындағ ы мұ най қ оры – 20 млн т аса;

— «Карашығ анақ тағ ы» қ алдық ты мұ най қ оры — 190 млн т аса, газ — 1, 3 трлн³ м аса, конденсат — 600 млн т аса.

Екінші топ.

Берілген топты Каспий тең ізі қ айраң ында орналасқ ан кен орындары қ ұ райды. Олар жеткілікті зерттелмеген, бірақ 2 млрд т мұ най жә не 2 трлн. м³ газ қ орлары бар геологиялық қ ұ рылымы кө рініс табады. Басқ а да бағ алар бойынша қ азақ станық қ айрандағ ы мұ най қ оры 25 млрд т-ғ а жетеді. Бұ л кен орындар Қ азақ станның болашақ байлығ ы. Олар барлауғ а инвестицияны талап етеді, бірақ қ азіргі уақ ытта шетел инвесторларының алдында екінші топтағ ы кен орындарының ресурстық потенциал ретінде бағ алығ ын кө теріп, экономика ү шін жұ мыс жасайды.

Ү шінші топ.

Берілген топқ а кү шті ө ң делген («Ө зен», «Жетібай», «Каламқ ас», ө ндіру дең гейі 48%, 35% жә не 31% қ ұ райды), сонымен қ атар сарқ ылуғ а жақ ын Ембі ауданының кіші кен орындары жатады. Кен орындарының бұ л тобы ө ндірудің аз емес бө лігін қ амтамасыз етеді, бұ л салада ұ лттық кадрлердің айтарлық тай бө лігі жұ мыс жасайды.

Екінші бағ ыт – «мұ най-газды геологиялық аудандастыру» қ азақ стандағ ы мұ най ө ндірудің негізгі тө рт ауданның сипаттамасын қ осатын ғ ылыми бағ ыттың бірі болып табылады:

1) Каспий маң ы мұ най-газды ауданы.

Белгілі Каспий маң ы мұ най-газды ауданы республиканың халық шаруашылығ ына қ атысты ірі кен орындар қ атарын қ осып алады. Оларғ а «Тең із», «Қ арашығ анақ», «Қ аражанбас», «Кенбай», «Доссор», «Қ ұ лссары», «Қ аламқ ас» тә різді 130-дан артық кен орындары жатады. Негізгі кен орындар мұ найлы (жалпы санның 59%) жә не газды-мұ найлы (14, 9%), ал қ алғ андары – мұ найгазконденсатты жә не газды аудандарғ а жатады.

2)Турин мұ най-газды ауданы.

Региональды аспектідегі мұ най ө ндірудің негізгі ауданы – Маң ығ ыстау, Ақ тө бе, Қ арағ анды жә не Қ ызылорда облыстары. Осы аудандағ ы кен орындарының жалпы саны мұ най ө ндіру бойынша 20 ионнан аса, соның ішінде мұ найлы (жалпы мө лшердің 35%-ы) жә не газды (15%), қ алғ ан бө лігін газдымұ найлы жә не газды конденсатты қ ұ райды. Перспективті ө ндірудегі жоспар бойынша газдымұ найлы кен орны «Қ ұ мкө л» ерекше кө зге тү седі. Жалпы бұ л ауданның кен орны ө ндіріске ө ндірілуімен сипатталады. В целом месторождения этого района характеризуются как промышленно разрабатываемые, с преобладанием смешанного типа геологических

3)Маң ғ ыстау мұ най-газды ауданы.

Берілген мұ най-газды провинцияның кө птеген кен орындары, негізінен Маң ғ ыстау обылысында орналасқ ан. Айтарлық тай мұ най қ оры жә не газды конденсатқ а бай, ең ірі кен орындары — «Ө зен», «Жетібай» жә не «Тең ге». Қ азақ станның басқ а да мұ най-газды провинцияларымен салыстырғ анда, жалпы кен орындарының (42) ішінде газ ө ндіру аудандарының (жалпы санның немесе мө лгердің 45%-ы), басым болуымен ерекшеленеді. Мұ най кен орны жалпы ө ндіру мө лшерінің 38%-ын қ амтиды.бұ л ауданда ө ндірілеттін газ салыстырмалы тү рде газсің іргіштігінің (50-ден жоғ ары) жоғ ары коэффициентімен сипатталады. Бұ л геологиялық жыныстар қ ұ рылымының ың ғ айлылығ ын айтады, ал ол ө з кезегінде ө ндіру кезінде шығ ынның біршама тө мен болуыны ық пал етеді.

4)Шу-Сарысу ойпатын қ оса алғ андағ ы, Орталық -Қ азақ стандық газ-гелилі ауданы.

Берілген мұ най ө ндіру ауданы қ олданыстағ ы кен орындарын қ амтығ анда ү лкен емес аумақ ты алып жатыр. Бұ л жерде мұ най мен газдың шамамен тоғ ыз қ абатты қ ыртысы есептелген. Кен орындарының негізгі орналасқ ан облыстары – Оң тү стік Қ азақ стан жә не Жамбыл облысы. Олрадың арасында газды кен орындары жалпы мө лшердің 89%-ын, газконденсатты – 11%-ын қ ұ райды. Геологиялық -геофизикалық зерттеулердің нә тижесі бойынша бұ л ауданда бірде-бір мұ най кен орны анық талмағ ан, бұ л берілген аудандағ ы шө гінді қ абаттың геологиялық қ ұ рылымымен тү сіндіріледі.

Ү шінші бағ ыт – республикадағ ы кө мірсутекті кен орныдарының ә кімшілік-аумақ тық орналасуы мұ най-газды ө ндірістің дамуыныдағ ы ә р облыстың маң ыздылық дең гейін анық тауғ а кө мектеседі.

Қ азіргі уақ ытта ө ндіріс категориясындағ ы мұ най қ орын ө ндіру республиканың сегіз облысында – Ақ тө бе, Атырау, Жамбыл, Батыс Қ азақ стан, Қ арағ анды, Қ ызылорда, Маң ғ ыстау жә не Оң тү стік Қ азақ стан шоғ ырланғ ан.

Мұ най жә не газдың облыс бойынша таралуы туралы мә ліметтерді талдай отырып, республика аумағ ы бойынша кө мірсутекті шикізат қ орының ә ркелкі таралуын сипаттайды. Мұ най жә не газ кен орындарының кө п бө лігі 100 млн т аса қ оры Каспий тең ізінің қ азақ стандық бө лігінде, негізінен Атырау, Маң ғ ыстау, Ақ тө бе,

Мұ най жә не газдың 100 млн т-дан аса қ оры Каспий тең ізінің (шамамен 85%), қ азақ астандық бө лігінде, негізінен Атырау (38%), Маң ғ ыстау (28, 8%), Ақ тө бе (10, 7%) жә не Батыс Қ азақ стан (7, 5%) облыстарында шоғ ырланғ ан. Қ ызылорда – 7, 5%, Жамбыл – 4%, Қ арағ анды – 2, 0%, ОҚ О – 1, 5%

Сонымен кен орындарының пайдалану саны бойынша барланғ ан ө ндірістік қ орладың мө лшері жә не негізгі перспективалы? Болжанғ ан ресурсты аудан ретінде қ азіргі уақ ытта Батыс Қ азақ стан обылсы саналады.

Облыс бойынша кө мірсутекті шикізат қ орының мө лшері:

Ақ тө бе облысы -10

Атырау облысы -45

Батыс Қ азақ стан облысы-5

Қ ызылорда -4

Қ арағ анды -1

Маң ғ ыстау облысы -27

Жамбыл облысы -4

ОҚ О — 2

Республиканың едә уір ірі кен орындарында барлық қ ордың 87, 8% жә не мұ най ө ндірудің 85, 9%-ы шоғ ырланғ ан. Соның ішінде ерекше танылғ ан – Атырау обылысындағ ы Тең із мұ най-газды жә не Батыс Қ азақ стан облысындағ ы Қ арашығ анақ мұ найгазконденсат кен орны.

Қ ордың қ ұ рылымында ө ндірістік мең геру дең гейі бойынша кө п бө лігі Каспий маң ы ауданына қ атысты ө ндірістік мең геруге дайындалғ ан кен орындар қ оры басым. Мұ най жә не газ қ орларының географиялық орналасуында алдынғ ы орынды Атырау, Маң ғ ыстау жә не Батыс Қ азақ стан обылысы алады. Бұ л облыстарда республиканың кө мірсутекті шикізаттың шамамен 95% ө ндірілетін мұ най жә не газдың (90% аса) едә уір қ оры бар кен орындарының кө п бө лігі шоғ ырланғ ан.

Қ азақ станның қ алғ ан аумағ ындағ ы мұ най жә не газдың қ оры:

— республиканың ірі кен орындарының бірі Қ арағ анды облысында;

— «Қ ұ мкө л» (қ алдық ты ө ндірілетін қ орын қ осқ анда 87, 7 млн т);

— Қ ызылорда облысында шамамен 9 кен орны бар, қ ор мө лшерінің қ осындысы 38 мнл т аса, соның ішінде 8 кен орны ұ сақ болып табылады;

— Жамбыл жә не ОҚ О-да негізінен ұ сақ кен орындары орналасқ ан, қ ор мө лшерінің қ осындысы республикада ө ндірілетін барлық қ ордың 5%-ын қ ұ райды.

Тең із мұ найгаз, Қ арашығ анақ мұ найгазконденсатты, Ө зен газмұ найлы, Жанажол мұ найгаз, Жетібай мұ найгаз конденсатты, Қ аражнбас газмұ найлы, Қ аламқ ас жә не Қ ұ мкө л мұ найлы аса ірі кен орныдары болып табылады.

3. Негізгі кен орындарына қ ысқ аша сипаттама.

Тең із кен орны. Атырау облысының Ембі ауданында орналақ ан. 1974 ж қ ұ рылым анық талып дайындалды. Барлау жұ мыстары 1976 ж. Ал кен орынының ашылуы 1979 ж болды. Жыл ө ткесін қ олданбалы бұ рғ ылау жұ мысы жү ргізіле бастады. Кен орны ә лемдегі ірі кен орындарының бірі ретінде саналады. «Тенгизшевройл» мә ліметтеріне сай Тең ізден ө ндірілетін қ ор 0, 75 – 1, 125 млрд т мұ най мө лшерімен бағ аланды. Мұ найдың геологиялық қ орының болжанғ ан кө лемі 3, 133 млрд т (25 млрд баррел) бағ аланады. Тең із кен орынының ауданы 565 км². жоғ арғ ы мұ найлы коллектор 4000 –4700 м терең дікте, тө менгі — 4700 –5400 м терең дікте орналасқ ан. Мұ найдың негізгі кө зі палеозойдың тұ з асты шө гінділері, карбонатты қ абаттар саналады. Қ абаттардағ ы мұ най тығ ыздығ ы 46 градус.

Қ арашығ анақ кен орны. Батыс Қ аазқ стан облысының Бө рлуі ауданында орналасқ ан. Кен орны 1979 ж ашылды. Қ азақ стандық эксперттердің бағ алауы бойынша кен орнында 1 млрд 200 млн т-дан аса мұ най жә не газконденсат, сонымен қ оса 1трлн 50 млрд м³ газ шоғ ырланғ ан. 40 жыл ішінде ол жерден жалпы 292 млн т сұ йық кө мірсутек жә не 856 млдр м³ газ ө ндірілетінін болжады. Ресейлік эксперттері 820т мұ най жә не конденсатты, 1, 3 млрд м³ газды бағ алады.

Ө зен кен орны. Ө зен кен орны Маң ғ ыстау облысындағ ы Каспий тең ізінен шығ ысқ а қ арай50 км жерде орналасқ ан, 1965 ж қ олданысқ а тү сти. 32 жыл ішінде кен орынынан 260 млн т аса мұ най ө ндірілді. Ө ндірудің максимальды дең гейіне 1975 ж жетті, ол кезде жылына 16 млн т мұ най ө ндірілген болатын. 1976-1980 жж аралығ ында ө ндіру кө лемі қ арқ ынды тү рде тө мендеді – 9 млн т-ғ а дейін. Жалпы Ө зен кен орынының геологиялық қ оры 1 млрд т, ал ө ндірілетін шамамен 480 млн т қ ұ райды. Қ азіргі уақ ытта ө ндіру дең гейі оның сарқ ылуы салдарынан тө мендеді. Қ алғ ан мұ най қ оры қ иын ө ндірілетін категорияғ а жатады.

Жаң ажол кен орны. Ақ тө бе облысының Мұ ғ алжар ауданында орналасқ ан. Мұ найдың 96 млн т, шамамен 100 млрд м³ газдың қ оры бар ірі кен орындарының бірі саналады.

Жетыбай кен орны. Маң ғ ыстау облысында орналасқ ан. Қ ұ рылым 1952-1956 жж. аралығ ындағ ы аудандық геолого-геофизикалық жұ мыстар кезінде анық талды. Алғ ашқ ы бұ рғ ылау 1959 ж басталды. Кен орны 1961 ж ашылды. Мұ най қ оры — 70 млн т, газ шамамен — 170 млрд м³, ал конденсат шамамен 0, 3 млн т. ө ндірілетін мұ най ауыр ө ндірілетіндер қ атары саналады, себебі қ ұ рамында парафин мө лшері кө п (шамамен 25%).

«Қ аражанбас» кен орны. Маң ғ ыстау облысында орналасқ ан.қ ұ рылым сейсмо зерттеу жә не қ ұ рылымдық бұ рғ ылаумен анық талды. Бұ рғ ылау жұ мытары 1974 ж басталды жә не осы жылы ашылды.

«Қ аламқ ас» кен орны. Маң ғ ыстау облысында орналасқ ан. Қ ү рылым сейсмо зерттеу жұ мыстарымен 1974 ж анық талды. 1976 ж кен орны ашылды. Мұ най қ оры — 100 млн т, газ — 20 млрд м³ аса.

«Қ ұ мкө л» кен орны. Қ арағ анды облысының Жезді ауданында орналасқ ан. Кө мірсутекті шикізат кен орнының қ оры мұ най бойынша 80 млн т, газ бойынша 1, 7 млрд м³ қ ұ райды. Кен орны «Харрикейн Қ ұ мкө л мұ най» компаниясымен ө ндіріледі. Кен ө ндіру 180 эксплуатациаланғ ан ұ ң ғ ымаларда іске асырылады.