Меркантилистік теорияның негізгі идеясы. Меркантилизмнің тарихи маңызы және оны сынау

Халық аралық сауданың теориялық тү сінігін берудің алғ ашқ ы талпыныстары мен осы бағ ыттағ ы ұ сыныстарды жасау меркантилизм доктринасы болып табылады. Ерте меркантилизм XVғ. Соң ында пайда болып, ақ шалай байлық ты кө бейтуге ұ мтылыстарғ а негізделген болатын. Ақ ша-қ аражатты елден шығ армау ү шін оларды шетке шығ аруғ а тыйым салынады. Саудадан тү скен ақ шағ а шетелдіктер жергілікті ө німдерді сатып алуғ а тиіс болатын. Ерте меркантилистер кө зқ арасы бойынша, мемлекет сыртқ ы нарық та кө бірек тауар сатып, азырақ сатып алуғ а тиіс болды. Сол кезде байлық пен бірдей деп саналғ ан алтынның қ орының жиналуы жү реді деп есептелген.

Кеш меркантилизм XVI ғ асырдың екінші жартысынан XVIIIғ. Ортасына дейін дамығ ан. Оның негізгі қ ағ идасы активті ауда балансының жү йесі болды. Байлық сыртқ ы рыноктарда ақ шағ а айнала алатын тауарлардың артық мө лшері ә келінетін жә не шығ арылатын тауарлар арасындағ ы қ ұ ндық айырмашылығ ынан шығ ады деп есептеліп, ол екі ә діс арқ ылы қ амтамасыз етілді:

1. Ө з елінен ө німді шығ ару арқ ылы. Соның ішінде шикізатты сатудан гө рі, сатқ анда кө бірек пайда тү сетін дайын ө німдерді шығ аруғ а рұ қ сат беріліп, сә н-салтанат заттарын ә келуге тыйым салынды.

2. Делдалдық сауда, осы мақ саттарғ а шетелге ақ ша шығ аруғ а рұ қ сат берілді. Бұ л жерде тек бір принцип алғ а тартылды: бір елде арзанырақ алып, басқ а елде қ ымбатырақ сату. Активті сауда балансы мен шет ел рыноктарын жаулауды қ амтамасыз ету ү шін, мемлекет елге тауар ә келуді шет елдік тауарларғ а салық салу арқ ылы шектеп, сыртқ ы рынокторда сұ ранысқ а ие тауарлар ө ндірісіне арнайы сыйлық тартө лей отырып шетке шығ аруды ынталандырады.

Меркантилистердің пікірі бойынша, байлық тың ө суі тек қ айта бө лу арқ ылы мұ мкін болады жә не ә рбір ұ лтқ а басқ а елдердің ұ стем болуы ү шін мық ты экономика ғ ана емес, кү шті армия, ә скери жә не сауда флоты кіретін қ уатты мемлекеттік машина қ ажет. Экономикалық жү йе олардың ол кө зқ арасына сә йкес ү ш сектордан жә не шетел отарлары. Саудагерлер экономикалық жү йенің пайдалы іс-ә рекетінің маң ызды тобы ретінде, ал ең бек – негізгі ө ндіріс факторы ретінде қ арастырылды.

Елдің байлығ ын алтын мен кү міс мө лшерімен бағ алағ андық тан, сыртқ ы сауда меркантилистер мектебінің ойынша, мемлекет ұ лттық позицияларын нығ айту ү шін мынандай шаралар жү ргізуі керек:

- Оң сауда балансын қ олдау- шетке тауарды кө п шығ арып, аз ә келу, ө йткені ол тө лем ретінде қ олданылатын алтынның келуін қ амтамасыз етіп, ішкі шығ ыс, ө ндіріс пен жұ мыстылық ты жоғ арылатады;

- Сауда саясатының тариф, квота жә не басқ а да қ ұ ралдарының кө мегімен салыстырмалы сауда сальдосын қ амтамасыз ету мақ сатында экспортты ұ лғ айтып, импортты қ ысқ арту ү шін сыртқ ы сауданы реттеу;

- Шикізаттың шығ арылуына тыйым салу немесе оны шектеу жә не елде ө ндірілмейтін шикізат импортының салық сыз ә келінуіне рұ қ сат беру арқ ылы елде алтын қ орларын шоғ ырландырып, дайын ө німге тө мен экспорт бағ аларын ұ стауғ а мү мкіндік беру.

- Отар елдердің метрополиядан басқ а елдермен саудасына толық тыйым салып, олардың тауарларын шетелдерге қ айта сату метрополияғ а ғ ана жү зеге асырады жә не оларғ а дайын ө нім шығ аруғ а тыйым салу арқ ылы метрополияғ а шикізат жеткізушілеріне айналдыру.

Меркантилистер халық аралық сауда теориясына зор ү лес қ осты. Олар бірінші болып оның елдің экономикалық ө суіндегі мә нін кө рсетіп, экономикалық дамуының мү мкін бір моделін жасады.

Меркантилистер алғ ашқ ы болып, қ азіргі ә лемдік экономикадағ ы тө лем балансына сипаттама берді. Меркантилистердің шектеулілігі олардың бір ұ лт ө здері сауда жасасатын екінші бір ұ лттың кедейленуінен ғ ана байымайтындығ ын, сонымен қ атар халық аралық сауда дамығ андық тан елдің дамуы қ олда бар байлық ты ө зара бө лісу арқ ылы ғ ана емес, оны ө сіру арқ ылы да мү мкін болатын тү сіне алмауында. Бірақ кейінірек пайда болғ ан физиократтар ілімі сыртқ ы саудағ а ешқ андай кө ң іл бө лмегендіктен, меркантилистердің кө зқ арастары ғ ылыми ойды халық аралық экономикадағ ы классикалық мектеп ойларына итермелеп тұ р