Жұмыссыздық: түсінігі, түрлері және әлеуметтік-экономикалық салдары

Жұ мыссыздық – елдегі ең бекке қ абілетті тұ рғ ындардың бір бө лігі ө зіне пайдалы ең бекпен айналысатын кә сіп таба алмай дағ даратын ә леуметтік-экономикалық қ ұ былыс. Кез келген қ оғ амдағ ы жұ мыссыздық қ ұ былыстары сипатына байланысты фрикциялық жұ мыссыздық, қ ұ рылымдық жұ мыссыздық, циклдік Жұ мыссыздық болып ажыратылады. Фрикциялық жұ мыссыздық – қ ызметкерлердің жұ мыс орнын ерікті тү рде ауыстыруымен жә не жұ мыстан уақ ытша босау кезең дерімен байланысты (қ ызметкерлердің бір жұ мыстан екінші жұ мысқ а ауысқ ан кездегі уақ ытша жұ мыспен қ амтылмауы) қ ұ былыс. Қ ұ рылымдық жұ мыссыздық – елдегі тұ тыну тауарларына сұ ранымның қ ұ рылымында жә не ө ндіріс технологиясында болатын ө згерістер салдарынан пайда болатын қ ұ былыс. Бұ л жағ дайда қ ызметкер не ө зінің кә сібіне (мамандығ ына) сұ ранымның жоқ тығ ы салдарынан‚ не жұ мыс алу ү шін жеткілікті біліктілігінің жоқ тығ ы салдарынан жұ мыссыз қ алады.

Кез келген қ оғ амдағ ы экономикалық даму барысында тұ тыну тауарларының сұ ранымы қ ұ рылымында жә не ө ндіріс технологиясында маң ызды ө згерістер болады. Бұ л ө згерістер ө з кезегінде жұ мыс кү шіне жалпы сұ ранымның қ ұ рылымын да ө згертеді. Осындай ө згерістерге байланысты кә сіптердің кейбір тү рлері азаяды не қ ысқ арады‚ ал басқ а бір тү рлері кө бейеді. Қ оғ амдағ ы жұ мыссыздық тың пайда болу себебі жұ мыс кү шінің осы ө згерістерге баяу ың ғ айланатындығ ына жә не оның қ ұ рылымының нақ ты жұ мыс орнына сай келмейтіндігіне байланысты болады. Фрикциялық жұ мыссыздық пен қ ұ рылымдық жұ мыссыздық арасындағ ы елеулі ерекшелік мынада: бірінші жағ дайда жұ мыссыздарда ең бек нарығ ында ұ сынуына болатын дағ ды‚ машық бар‚ ал екінші жағ дайда олар қ айта даярланбайынша‚ қ осымша оқ ып біліктілігін арттырмайынша‚ тіпті тұ рғ ылық ты жерін ауыстырмайынша жұ мыс таба алмайды. Фрикциялық жұ мыссыздық неғ ұ рлым қ ысқ а мерзімді сипатта болады‚ ал қ ұ рылымдық жұ мыссыздық неғ ұ рлым ұ зақ мерзімді сипатта болады‚ сондық тан ол қ оғ амдағ ы неғ ұ рлым елеулі жұ мыссыздық болып табылады. Циклдік жұ мыссыздық – елдегі тауарлар мен кө рсетілетін қ ызметтерге жиынтық сұ ранымның кү рт азаюы салдарынан болатын қ ұ былыс. Осы себептен оны кейде сұ ранымның тапшылығ ына байланысты жұ мыссыздық деп те атайды. Циклдік жұ мыссыздық – кез келген қ оғ ам ү шін экономикалық жә не ә леуметтік дағ дарыс болып саналады. Экономикалық дағ дарыс (экономикалық дамудың қ ұ лдырауы‚ тоқ ырау) елдегі ең бекке қ абілетті тұ рғ ындардың елеулі бө лігінің бостан босқ а уақ ыт ө ткізуіне ә келіп соғ ады‚ ал мұ ндай жағ дай олардың біліктілігінің жоғ алуына‚ адамгершілік қ адір-қ асиеттің азғ ындауына‚ ә леуметтік жә не саяси жанжалдарғ а апарып соқ тырады. Жұ мыссыздық – барлық қ оғ амда болып тұ ратын қ ұ былыс. Нарық тық экономикасы дамығ ан елдерде‚ мысалы‚ АҚ Ш-та‚ ең бекке қ абілетті тұ рғ ындардың жұ мыспен толық қ амтылуы жұ мыссыздық мү лдем жоқ дегенді білдірмейді. Фрикциялық жә не қ ұ рылымдық жұ мыссыздық болмай қ оймайды деп есептеледі. Демек, елдегі тұ рғ ындардың жұ мыспен толық қ амтылуы – ол елде циклдік жұ мыссыздық тың жоқ тығ ын білдіреді. Жұ мыспен толық қ амтылу кезіндегі жұ мыссыздық дең гейі оның табиғ и дең гейі болып саналады. Мұ ндай жағ дай елдегі жұ мыс кү шінің рыноктары тең дестірілгенде, яғ ни жұ мыс іздеушілердің саны бос жұ мыс орындарының санына тең болғ анда пайда болады. Жұ мыссыздық тың табиғ и дең гейі қ оғ амдағ ы оң қ ұ былыс болып есептеледі. Ө йткені “фрикциялық ” жұ мыссыздарғ а бос жұ мыс орнын табу ү шін ә рқ ашан уақ ыт керек‚ “қ ұ рылымдық ” жұ мыссыздарғ а да біліктілігін жетілдіру, жаң а мамандық алу ү шін немесе жұ мыс табу мақ сатымен басқ а жерге кө шу ү шін уақ ыт керек. Егер жұ мыс іздеушілердің саны бос жұ мыс орнынан асып тү ссе‚ онда жұ мыс кү ші рыногінің тең болмағ аны. Екінші жағ ынан‚ жиынтық сұ раным молайғ ан жағ дайда жұ мыс кү шінің “жетіспеушілігі” сезіледі‚ яғ ни бос жұ мыс орындарының саны жұ мысқ а мұ қ таждардың санынан асып тү седі. Қ азақ станда нарық тық экономикағ а ө ту кезең інде бұ рынғ ы тиімсіз кә сіпорындар мен ауыл шаруашылық мекемелерінің жұ мысын уақ ытша тоқ татып, жабылуына, банкротқ а ұ шырауына, жекешелендіріліп, қ айта қ ұ рылуына байланысты қ ұ рылымдық жұ мыссыздық қ ұ былысы байқ алды. 2000 жылы елдегі жұ мыссыздар саны 1997 жылғ ы дең геймен салыстырғ анда біршама (0, 2%-ке) тө мендеді. Елдегі тү бегейлі ә леуметтік-экономикалық реформалар барысында жаң а жұ мыс орындары ашылуына, ішкі, сыртқ ы инвестициялар кө мегімен, бірқ атар ө ндіріс ошақ тары мен ауыл шаруашылығ ының жандануына орай, ауылды қ айта ө ркендетудің 3 жылдық бағ дарламасына байланысты жұ мыссыздық дең гейі де біртіндеп табиғ и дең гейге тү се бастады.^[2][3]