Несие-ақша саясаты және оның негізгі құралдары

Ақ ша-несие саясаты мемлекетті реттеу саясатының бір бағ ыты болып табылады. Соның ішінде тө лем балансын іске асырудағ ы маң ыздылығ ын баса айтып ө ткен жө н. Ақ ша – несие саясаты - нарық тық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Ақ ша – несие саясаты Қ азақ стан Республикасында Қ Р Ұ лттық Банкімен елдің банктік пайыздыі ставкаларын, валюта курсын, тө лем қ абілеттілігін анық тау жолымен іске асады. Сонымен қ атар ақ ша массасы кө лемінің кең еюіне немесе оның қ ысқ аруына бағ ытталуы мү мкін. Тө лем айналымы жә не оның біздің елдегі қ алыптасуы мен жұ мыс жасау қ арқ ыны ақ ша-несие саясатының негізгі мақ сатының бірі, мұ нымен қ оса инфляциялық тежелуді қ амтамасыз ету жә не қ аржы нарығ ының тұ рақ тылығ ын қ адағ алау қ ызметтері де жү ктеледі. Айырбас бағ амының икемділігін сақ тап тұ ру ө з алдына ү лен жауаптылық. Бұ л мақ саттарды бір мезгілде шешу қ иындық тудырады. Себебі экономикалық ө су ү шін несиелік экспансия, ал инфляцияны тежеу ү шін, керісінше, несиелік рестрикция, яғ ни ақ ша массасының жалпы шектеулілігі қ ажет. Сондық тан да ақ ша-несие саясаты тұ рақ ты бюджет, тө лем балансы жә не салық саясатымен байланысты келеді. Ақ ша-несие саясаты бү гінгі таң да несиелеуге болатын экономика секторын дұ рыс таң дай білуге, сондай-ақ несие беру мү мкіндігі туралы, тө лем балансы сұ рақ тарын шешуде банк ү шін бірінші реттік маң ызы бар басқ а факторлар мен қ арыз алушының несиелік қ абілетіне қ арап ө з клиентін таң даудағ ы біліктілігіне негізделеді.

Шаруашылық конъюктурасынын, жағ дайына байланысты ақ ша- несие саясатының екі тү рі болады:

1. Рестрикциялық ақ ша-несие саясаты;

2. Экспанцондық ақ ша-несие саясаты.

Рестрикциялық ақ ша-несие саясаты — екінші дең гейлі банктердің несиелік операциялар кө лемін шектеуге жә не қ атаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақ ы мө лшерлемесінің дең гейін арттыруғ а бағ ытталатын шаралар жиынтығ ы. Экспанциондық ақ ша-несие саясаты — несие беру кө лемін кең ейтумен, айналыстағ ы ақ ша-массасының ө суіне бақ ылаудың ә лсіздігімен жә не сыйақ ы мө лшерлемесінің тө мендеуімен байланысты шаралар. Соң ғ ы жылдардағ ы ақ ша-несие саясатының басты кө здеген бағ ыты: инфляцияны тө мендету жә не тең гені тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз ету. Бұ л мақ сатқ а жетуде Ұ лттық Банк қ атаң ақ ша-несие саясатын жү ргізуде.

Қ азақ стан Ұ лттық Банкі мемлекеттің ақ ша-несие саясатын (бұ дан ә рі — АНС) жү ргізуші болып табылады. Нақ тырақ айтсақ ақ ша-несие саясатының бағ дарламасын жә не қ айта қ аржыландыру мө лшерлемесін Қ Ұ Б Басқ армасы анық тайды, ал Директорлар кең есі оны жү ргізеді жә не ө зге ресми мө лшерлемелерді белгілейді. Сонымен қ атар АНС-ның жү зеге асырылуына Қ Ұ Б-нің ақ ша-несие саясаты жө ніндегі Техникалық комитеті тікелей жауап береді. Техникалық комитет ә р апта сайын АНС-на байланысты мә жіліс ө ткізеді жә не ұ сыныстар жасайды. Оның қ ұ рамы 13 мү шеден: басшы, екі орынбасары, тө рт департамент директорлары, тө рт басқ арма бастық тары, Тө рағ аның кең есшісі жә не Қ аржылық қ адағ алау агенттігінен бір ө кіл кіреді.

АНС-ның мақ саты — инфляцияны тө мендету жә не тең гені тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз ету. 2004 жылдан бастап, Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық Банкінің қ олданып отырғ ан ақ ша-несие саясатының қ ұ ралдары екі топқ а бө лінеді. Тікелей қ ұ ралдар (несие бағ асы мен немесе сомасына тікелей бақ ылауғ а арналғ ан):

* несиенің бағ асын (Р — сыйақ ы мө лшерлемесін) не санын (Q) белгілеу немесе шектеу;

* коммерциялық банктердің балансына қ атысты несиелік лимиттер белгілеу.

Жанама қ ұ ралдар (нарық қ а ық пал ету арқ ылы ақ шағ а деген сұ раныс пен ұ сынысқ а ық пал етуге арналағ ан): * ашық нарық тағ ы операциялар;

* міндетті резервтік талаптар;

* несиелеуге жә не вексельдерді қ айта есепке алуғ а байланысты операциялар.

Қ азіргі уақ ытта жоғ арыда аталғ ан қ ұ ралдардың ішінде іс-жү зінде қ олданылып отырғ андары: ресми сыйақ ы мө лшерлемелерін белгілеу, қ ысқ а мерзімді ноттарды эмиссиялау, ашық нарық тағ ы операциялар.

Ұ лттық Банк ө зінің жү ргізетін операциялары бойынша мынадай ресми сыйақ ы мө лшерлемелерді белгілейді: * ресми қ айта қ аржыландыру мө лшерлемесі;

* ресми есептік (дисконттық) мө лшерлеме;

* РЕПО жә не кері РЕПО операциялары бойынша сыйақ ы мө лшерлемесі;

* «овернайт» займдары бойынша сыйақ ы мө лшерлемесі;

* овер драфт займдар бойынша сыйақ ы мө лшерлемесі.

* банктерден тарайтын депозиттер бойынша сыйақ ы мө лшерлемесі.

Ресми қ айта қ аржыландыру мө лшерлемесі— ақ ша нарығ ының жалпы жағ дайына несие бойынша сұ раныс мен ұ сынысқ а, инфляция жә не кү тілетін инфляция дең гейіне байланысты белгіленеді. Ұ лттық Банкінің заң актілері, Қ азақ стан Республикасы Президентінің актілері негізінде немесе Қ Ұ Б Басқ армасының жеке қ аулылары бойынша жү ргізілетін заем операциялары бойынша қ олданылады.

Ресми есептік (дисконттық) мө лшерлемесі — ақ ша нарығ ының жалпы жағ дайына, несиелер бойынша сұ раныс пен ұ сыныс кө леміне байланысты белгіленеді жә не Ұ лттық Банктің коммерциялық вексельдерді қ айта есепке алу операцияларында қ олданылады. Ресми есептік (дисконттық) мө лшерлеме жылдық пайыздық мелшерлеме болып табылады жә не ол айналыс мерзімі алты айлық вексельдерді қ айта есептеуде қ олданылады.

РЕПО жә не кері РЕПО операциялары бойынша сыйақ ы мө лшерлемелері — жылдық пайыздық мө лшерлемелер, ішкі қ аржы нарығ ының жағ дайына байланысты белгіленеді жә не мемлекеттік бағ алы қ ағ аздармен операциялар жү ргізуде қ олданылады. РЕПО-ның мақ сатты мө лшерлесінен ауытқ у жағ дайында ақ шалай қ аражаттарды орналастыру немесе тарту жолымен РЕПО нарығ ындағ ы сыйақ ы мө лшерлемелерін реттеу арқ ылы сыйақ ы мө лшерлемелерінің елеулі ауытқ уын болдырмау.

«Овернайт» заемдары бойынша сыйақ ы мө лшерлемесі — Ұ лттык Банктің екінші дең гейдегі банктерге, олардың Қ Ұ Б-ғ ы корреспонденттік шоттары бойынша есеп айырысуды дебеттік қ алдық пен аяқ тауы барысында бір тү нге берілетін заемдары бойынша қ олданылады.

Овердрафт заемдар бойынша сыйақ ы мө лшерлемелері — Ұ лттық Банктің екінші дең гейдегі банктерге, олардың Қ Ү Б-ғ ы тең геде ашқ ан корреспонденттік шоттары бойынша тө лем жү ргізуге немесе ақ шалай аударымдар жасауғ а қ ажетті ақ ша қ аражаттары уақ ытша болмағ ан не жетіспеген жағ дайларда займдар бойынша қ олданылады.