Мемлекеттік бюджет, оның қалыптасуы мен пайдалануы. Фискалдық саясат және оның құралдары

Мемлекеттік бюджет — мемлекеттің белгілі бір уақ ыт кезең іне, кө бінесе бір жылғ а арналғ ан кірістері мен шығ ыстарының қ аржы жоспары. Онда мемлекеттік кірістердің тү сетін кө здері жә не қ аражаттың жұ мсалу бағ ыттары мен арналары кө рсетіледі. Мемлекеттік бюджетті ү кімет ә зірлейді, жоғ ары заң шығ арушы органдар қ абылдап, бекітеді. Бюджеттің атқ арылуы барысында оның ішінара қ айта қ аралуы мү мкін. Барлық демократиялық мемлекеттерде Мемлекеттік бюджетті қ абылдау парламенттің аса маң ызды ө кілеттіктерінің бірі болып табылады

Мемлекеттік бюджет - ұ лттық экономиканы басқ арудың басты меха- низмдерінің бірі. Бюджетке тә н қ ұ ндылық тардың кө рінуі, оны бө лу мен бақ ылаудың қ ұ ралы ретінде пайдалану мемлекет жасайтын бюджеттік механизмде бейнеленеді. Экономиканы реттеу ү шін бюджеттік механизмді пайдалану қ оғ амдық ө ндірісті дамытудың карқ ындары мен ү йлесімдеріне эсер ете отырып, мемлекеттің қ арамағ ына тү сетін ақ шаны оң тайландыру арқ ылы жү зеге асырылады. Шығ ындар мен салық тар арқ ылы бюджет эконо.микамен инвестицияларды реттеудің жә не ынталандырудың, ө ндіріс тиімділігін арттырудың маң ызды қ ұ ралы болып табылады. Жалпы экономикағ а ық пал етудің қ ұ ралы ретіндегі бюджеттің рө лі осында кө рінеді. Ақ ырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет заң дарының бірі болып табылады (мысалы, келесі қ аржы жылына арналғ ан республикалық бюджет туралы заң).

Сө йтіп, бюджетті осы жоғ арыда айтылғ андардың жиынтығ ы ретінде қ арағ ан жө н

Қ оғ амдық ұ дайы ө ндірісте мемлекеттік бюджеттің рө лі ең алдымен мемлекеттік бюджеттің (шығ ыс бө лігінің) кө мегімен ұ лттық табыстың 31%, шикі жалпы ө німнің 22%, жалпы қ оғ амдық ө німнің 11% бө лінетіндігімен жә не қ айта бө лінетіндігімен анық талады. Ол ақ шалай қ аражаттарды ұ лгтық шаруашылық ты н ә р тү рлі салалары, ө ндіріс секторлары, коғ амдық қ ызметтің сфералары, елдің экономикалық аудандары мен аумақ тары арасында бө леді.

Фискалдық саясат – бұ л мемлекеттің бюджеттік-салық саясаты. Фискалдық саясат – экономикағ а ә сер ету мақ сатымен мемлекеттік шығ ындар қ ұ рылымын реттеу мен салық салу облысындағ ы саясат. Фискалдық қ ұ ралдардың ә рекетінің сипатына байланысты фискалдық саясатты дискрециондық емес саясат жә не дискрециондық (кірістірілген тұ рақ тандырғ ыштар саясаты) саясат деп бө леді.
Дискрециондық емес саясат ү кіметтік шығ ындардың бө лігі жеке сектордың белсенділігімен байланысты екеніне, ал экономикалық конъюнктураның ө згеруі бюджеттік шығ ындар мен салық тардың едә уір дең гейінде ө згерістерді автоматты тү рде туындатады екеніне негізделеді.
Егер экономикада қ ұ лдырау болса, яғ ни жеке кірістер жә не фирма кірістері тө мендесе, онда прогрессивті салық салу кезінде салық тық алу автоматты тө мендейді. Бұ л басқ а тең жағ дайларда
кірістердің тө мендеу мен жиынтық сұ раныстың қ ысқ ару салдарын жұ мсартады, ө ндіріс кө лемін тұ рақ тандыруғ а немесе кең ейтуге кө мектеседі.
Дискрециондық саясат жұ мыспен қ амту, бағ алар, ө ндірістің ұ лттық кө лемінің ө су мә селелерін шешуге бағ ытталғ ан мемлекет қ абылдайтын арнайы шараларды кө рсетеді. Бұ л шараларды іске асыру мемлекеттік бюджеттің шығ ын немесе кіріс бө лімдерінде кө рінеді (яғ ни кірістірілген тұ рақ тандырғ ыштар прогрессивті салық салу жү йесі болып табылады).
Дискрециондық фискалдық саясаттың негізгі қ ұ ралдары болып:
- салық мө лшерлемесін ө згерту, салық тарды енгізу немесе жою жолымен салық тық алу кө лемін ө згерту (салық мө лшерлемесін ө згерте отырып, ү кімет қ ұ лдырау кезінде кірістерді қ ысқ арудан сақ тайды немесе керісінше, бум кезінде бар кірісті тө мендетуі мү мкін);
- жұ мыссыздарды жұ мысқ а орналастыру мақ сатына ие жұ мыспен қ амту бағ дарламаларын мемлекеттік бюджет есебінен жү зеге асыру;
- қ арттық, мү гедектік бойынша, кедей жанұ яларғ а жә рдемақ ыны, білім беруге шығ ындарды жә не т.б. қ осатын ә леуметтік бағ дарламаларды іске асыру (бұ л бағ дарламалар жиынтық сұ ранысты қ олдауғ а, кірістер қ ысқ арғ анда жә не мұ қ таждық тар шиеленіскен кезде экономикалық дамуды тұ рақ тандыруғ а мү мкіндік береді) табылады.
Ү кімет алдында тұ рғ ан мақ саттарғ а байланысты фискалдық саясатты ынталандырушы жә не басушы деп бө леді.
Ынталандырушы фискалдық саясат қ ұ лдырау кезінде ө ткізіледі. Ол салық тардың тө мендеуін жә не мемлекеттік шығ ындардың жоғ арлауын ескереді. Бұ л жиынтық сұ раныстың ө суіне, ө ндірістің кең еюіне, жұ мыссыздық тың тө мендеуіне ә келеді.
Бір уақ ытта болатын салық тардың тө мендеуі жә не мемлекеттік шығ ындардың жоғ арлауы бюджеттік тапшылық тың салдары болады.