Марфалагічныя і немарфалагічныя спосабы ўтварэння слоў.

Спосабы дыяхроннага словаўтварэння:

Лексіка-семантычны. Новыя словы з'яўляюцца ў выніку паступовага ператварэння

значэнняў шматзначнага слова ў амонімы: доўг (запачычанасць) – доўг (абавязак).

Новыя паводле гукавога складу словы не ўтвараюцца. Наглядаецца толькі падзел

аднаго слова на амонімы, якія набываюць усе рысы самастойных слоў: завод (прадпрыемства)

і завод (механізм).

Лексіка-семантычныя словаўтварэнні ў сучаснай беларускай мове малапрадуктыўныя.

Акрамя таго, калі разглядаць словаўтварэнне як працэс сучаснай мовы, то

ўтварэнне слоў з дапамогай лексіка-семантычнага спосабу не адносіцца да

элементаў гэтага працэсу.

Марфолага-сінтаксічны. Новыя словы ўзнікаюць шляхам пераходу слоў з адной

часціны мовы ў другую. Сюды адносяцца:

Субстантывацыя (пераход у наз.): дзяжурны (дзяжурны вучань), сталовая (сталовая

лыжка).

Ад'ектывацыя (пераход у прым.): арганізаваны чалавек (арганізаваная студэнтамі

вечарына), бліскучая здольнасць (бліскучая на сонцы кропля).

Пранаміналізацыя (пераход у займ.): дадзеная падзея, г. зн. 'гэта падзея', 'тая,

аб якой ідзе размова', цэлы, г. зн. 'увесь' (цэлы дзень – увесь дзень).

Абвербіялізацыя (пераход у прысл.): ісці на ўдачу (спадзявацца на ўдачу), зраблю

па-вашаму (па вашай парадзе).

Лексіка-сінітаксічны спосаб. Новыя словы ўзнікаюць у выніку зрашчэння спалучэння слоў у адну лексічную адзінку: сёння (сяго дня), мімаволі (міма волі),

вечназялёны.

Марфалагічны спосаб:

З'яўляецца асноўным у беларускім словаўтварэнні. Вытворныя словы складаюць

асноўную частку слоўніка, існуюць шматлікія словы, на базе якіх утвораны

дзесяткі вытворных слоў. Слова ўтворанае ад іншага слова называецца вытворным

або словам з вытворнай (матываванай) асновай. Аснова, ад якой утвораны іншыя

асно вы, называецца ўтваральнай (матывавальнай).

У межах марфалагічнага спосабу новыя словы ствараюцца:

З дапамогай суфікса: лет-н-і, земл-ян-ы.

Прыставак: звыш-хуткасны, пера-чытаць.

Прэфікса і суфікса: а-поўдн-і, да-верх-у.

Постфікса: вітац-ца, вучэц-ца.

Без афікса: выбух, шыр.

Складанне слоў або асноў: мовазнаўства, шасціпавярховы.

Скарачэннем асноў, пры якім слова ўтвараецца:

а) з пачатковых складоў цэлага словазлучэння: прафком, філфак.

б) з пачатковай часткі аднаго слова і цэлага другога слова: насценгазета,

сельсавет.

в) з алфавітных назваў пачатковых літар слоў, якія складаюць словазлучэнне: РБ,

БДУ.

8. Адваротным словазлучэннем (рэдэрывацыяй), пры якой слова ўтвараецца ў

выглядзе ўтваральнага: даяр (парнае ўтварэнне да слова даярка).

Спосабы дыяхроннага словаўтварэння: лексіка-семантычны, лексіка-сінтаксічны, марфолага-сінтаксічны. Калькаванне. Сучасныя тэндэнцыі беларускага словаўтварэння. Тыповыя памылкі ва ўтварэнні некаторых слоў.

(гл. пыт. № 64)

Лексічны склад мовы папаўняецца рознымі шляхамі. Найбольш пашыранымі з іх з'яўляюцца словаўтварэнне і запазычанне. Прамежкавае становішча займае калькаванне (стварэнне новых слоў са свайго моўнага матэрыялу, але на ўзор адпаведнай іншамоўнай лексемы). Калькі – адначасова вынік словаўтварэння і запазычання. Яны ўяўляюць сабой памарфемны пераклад іншамоўнага слова, калі кожная яго значымая частка замяняецца марфемай мовы-рэцыпіента з тым значэннем, якое мае адпаведная марфема мовы-крыніцы: месяцаход – калька з рускага луноход. Існуюць і семантычныя калькі, калі запазычваецца толькі семантыка (значэнне), само ж слова і яго структура з'яўляецца беларускімі: кранаць – калька з рускага трогать. Найчасцей калькі ўтвараюцца пры перакладде – маюць кніжнае паходжанне. Фразеалагічныя калькі: пункт гледжання, страціць галаву. Да фразеалагічных калек набліжаюцца: Злучаныя Штаты Амерыкі (з англ.), Арганізацыя Аб'яднаных нацый. Існуюць паўкалькі – словы, якія складаюцца часткова з запазычаных, а часткова з уласнабеларускіх кампанентаў: прилуниться – прылуніцца, лунаход – месяцаход.

У сучаснай беларускай мове ідзе няспыннае папаўненне розных лексіка-граматычных

разрадаў (часцін мовы) новымі словамі. Толькі некаторыя часціны мовы не

пашыраюць свій склад, напрыкад займеннікі, лічэбнікі. Павелічэнне таго ці іншага

лексіка-граматычнага разраду адбываецца рознымі шляхамі. У пэўных выпадках – як

вынік міжнародных кантактаў і моўнага ўзаемаабмену – з іншых моў запазычваюцца

гатовыя лексічныя адзінкі. Але гэты шлях узбагачэння мовы не самы галоўны і не

ўсе часціны мовы могуць папаўняцца за кошт запазычанняў, як, напрыклад,

службовыя часціны мовы. Немалую ролю ў працэсе ўзбагачэння часцін мовы адыгрывае транспазіцыя – пераход слоў з адной часціны мовы ў другую.пад уплывам

своеасаблівага сінтаксічнага ўжывання іх. Галоўны спосаб узбагачэння лексікі ў

межах той ці іншай часціны мовы – словаўтварэнне.