Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






  • Сервис онлайн-записи на собственном Telegram-боте
    Тот, кто работает в сфере услуг, знает — без ведения записи клиентов никуда. Мало того, что нужно видеть свое расписание, но и напоминать клиентам о визитах тоже. Нашли самый бюджетный и оптимальный вариант: сервис VisitTime.
    Для новых пользователей первый месяц бесплатно.
    Чат-бот для мастеров и специалистов, который упрощает ведение записей:
    Сам записывает клиентов и напоминает им о визите;
    Персонализирует скидки, чаевые, кэшбэк и предоплаты;
    Увеличивает доходимость и помогает больше зарабатывать;
    Начать пользоваться сервисом
  • Марфема дом- (дом, дом-а), морфы дом- (дом-ік), дам- (дам-ашні), дам- (дам-ішча).






     

    2. Паводле значэння і ролі ў слове марфемы:

    Каранёвыя (корань) – абавязковая частка слова, без якой яно не можа існаваць. У ім выражаецца рэчаўнае (прадметнае) значэнне слова

    (прыгарад – значэнне ў -гарад)

    Афіксальныя (афіксы) – неабавязковыя часткі слова: адня словы іх маюць, другія – не.

    (стол, тут)

    Значэнне афіксаў:

    - Словаўтваральныя (дэрывацыйныя) – відазмяняюць рэчаўнае значэнне корня і ўтвараюць новыя словы (аўтар – са-аўтар).

    - Словазмяняльныя (рэляцыйныя) – толькі змяняюць форму слова (стол – стал-а – стал-у).

    - Словаформаўтваральныя (сінкрэтычныя) – выкрнваюць і словаўтваральную і словазмяняльную функцыю (кум – кум-а: -а – не толькі выражае граматычнае значэнне Наз склону адз ліку, але і служыць сродкам утварэння назвы асоы жаночага роду).

    Афіксы вылучаюцца і такой рысай, як абавязковая паўтаральнасць у словах, аналагічна пабудаваных і надзеленых агульнымі элементам значэння.

    Корань слова.

    -гэта абавязковая і неад̒ емная частка слова. Ён носьбіт рэчаўнага, матэрыяльнага значэння слова. Праз корань перадаецца агульнае значэнне слова.

    Звязаныя корні (радыксоіды) адрозніваюцца ад свабодных тым, што:

    не могуць ужывацца без словаўтваральных афіксаў

    - самі па сабе не валодаюць дастаткова выразным значэннем

    - абавязкова павінны паўтарацца ў радзе слоў, інакш не будзе падстаў для іх вылучэння.

     

     

    (ст. 8-13)

     

    Корань уяўляе сабой цэнтральную марфему слова, у якой засяроджана рэчыўнае

    значэнне і якая далучае да сябе іншыя, службовыя марфемы, канцэнтруе іх вакол

    сябе. Апошнія ўдакладняюць лексічнае значэнне слова, спалучаюць з іншымі словамі

    ў выказванні. Корань вылучаецца звычайна ў цэлым мностве роднасных слоў, што

    могуць належыць да розных часцін мовы (кошт, кашт-оў-н-ы, каўт-оў-н-а).

    Каранёвая марфема нярэдка можа супадаць з самастойным словам (дуб, конь). У тых

    выпадках, калі корань слова не падлягае далейшаму чляненню на значымыя часткі,

    яго называюць невытворнай асновай, якая, такім чынам, супрацьпастаўляецца

    вытворнай аснове слова, дзе вылучаюцца і корань, і афіксы (параўн., з аднаго оку:

    вад-а, зямл-я, з другога: водн-ы, землян-ы). Выдзяленне грунтуецца на

    супастаўленні з іншымі словамі (крык, крык-ну-ць, крык-лів-ы). Корані слоў

    бываюць свабоднымі, калі яны сустракаюцца ў чыстым выглядзе, або без афіксаў (горад,

    горад-а, горад-у) і звязнымі. Звязныя карані ў чыстым выглядзе не ўжываюцца (вул-іц-а,

    вул-іч-н-ы). Карані бываюць адкрытыя(пе-ць, лі-ць) і закрытыя (галав-а, рук-а).

    У выніку гістарычных пазіцыйных чаргаванняў гукаў марфемны склад кораня можа

    мяняцца (бот – боцік, пень - пянёк). У некаторых выпадках корань слова выдзеліць

    даволі цяжка, бо ён можа ўтварацца з адной фанемы (аб-у-ць), або з рознага

    складу фанем (гн-а-ць, ган-ю).

    Віды афіксальных марфем: прэфікс, суфікс, постфікс, інтэрфікс, конфікс (цыркумфікс), флексія. Рэгулярнасць/нерэгулярнасць, прадуктыўнасць/непрадуктыўнасць, матэрыяльная выражанасць/нявыражанасць, спрадвечнасць/запазычанасць афіксаў.

     

     

    Суфікс. Суфіксы адносяцца да службовых марфем і надаюць слову дадатковае, або

    дэрывацыйнае, значэнне (дом – дам-ін-а). Суфіксы размяшчаюцца заўсёды пасля

    кораня слоыв або пасля 2га суфікса і іх месца з'яўляецца нязменным (грыб – грыб-ок

    – грыб-оч-ак). Далучэнне суфікса да кораня слова можа мяняць часцінамоўную

    прыналежнасць апошняга (бег – бег-а-ць). У склад можа ўваходзіць адна фанема (бял-і-ць), дзве (дабр-ат-а) і болей (сан-лів-ы). Бываюць адкрытымі (гля-ну-ць) і закрытымі

    (садоў-нік). Пры наяўнасці некалькіх суфіксаў у слове, апошні з іх указвае на

    часцінамоўную прыналежнасць гэтага слова (актыв-іст-к-к – наз., дабр-от-н-ы -

    прыметнік). Часцей за ўсё суфіксы маюць матэрыяльнае выражэнне, але сустракаюцца

    і нулявыя. Так, загадны лад дзеяслова можа выражацца пры дапамозе суфікса і- (ган-і,

    няс-і), на на фоне якога адсутнасць афікса ў іншых здеясловах загаднага ладу

    сігналізуе менавіта аб гэтай форме дзеяслова (кінь, ляг). Суфіксы могуць мець як

    уласнабеларускае паходжанне тыпу –к, -нік, -іц, так і замежнага тыпу –ізм, -іст,

    -аж, -ірав.

     

    Кожны суфікс характарызуе тую ці іншую часцінамоўную прыналежнасць пэўнага слова, напрыклад, -нік- азначае, што адпаведнае слова з'яўляецца назоўнікам (падраў-нік),

    -ава- -дзеяслоў (чар-ава-ць), -ліў- - рпыметнік (маўк-лів-ы). Ад суфіксаў

    неабходна адрозніваць суфіксоіды, у значэнні якіх сумяшчаецца семантыка і кораня,

    і суфікса, г. зн. дадзены значымы кампанент адносіцца да марфем пераходнага тыпу

    (-вод: харавод, пчалавод; -мер: вадамер, -роб: земляроб, -люб: жыццялюб).

     

    Прыстаўка (прэфікс). Уяўляе сабой службовую марфему, якая размяшчаецца перад

    коранем слова, выконвае словазмяняльную (чытаць – пра-чытаць) і значна радзей

    словаўтваральную ф-цыю (год - штогод). Прыстаўка далучаецца да цэлага слова і

    часцей за ўсё не мяняе часцінамоўную прыналежнасць лексемы. Адна і тая ж

    прыстаўка можа ўжывацца пры ўтварэнні слоў розных часцін мовы (загародка,

    загародны, загарадзіць, зашмат). Прыстаўкі могуць складацца з адной фанемы (у-ступ-і-ць),

    з 2х (на-нес-ці), шматфанемнымі (неда-гле-дзіць). У слове могуць сустракацца 2 і

    болей прыставак (па-на-ва-дзіраць).

    Большасць прыставак з'яўляецца незапазычанай. Да запазычаных адносяцца: анты-,

    архі-, гіпа-, гіпер-, дэ-, контр-, суб-, супер-, ультра- і інш. Бываюць

    адкрытымі (па-лічыць) і закрытымі (раз-лік). Адрозніваюць невытворныя, калі яны

    не раскладаюцца на значымыя часткі (з-рабіць) і вытворныя (не-да-вучыцца).

     

    Запазычаныя прыстаўкі актыўна спалучаюцца з уласна беларускімі словамі,

    утвараючы лексічны гібрыд (анты-народны). Значэнне прэфікса не падляган

    семантычнаму ўплыву з боку асновы слова, само ўздзейнічае на яе (апошні – перад-апошні).

     

    Канчатак (флексія). Гэта службовыя марфемы, якія прадстаўляюць словазмяняльныя

    формы і выкарыстоўваюцца для сінтаксічнага аб'яднання слоў у межах

    словазлучэнняў, сказаў. Канчаткі ўжываюцца, як правіла, у канцы слоў, не

    ўваходзяць у аснову слова і не ўплываюць на яго лексічнае значэнне. Канчаткі

    шырока прымяняюцца ў граматычна зменных часцінах мовы: наз., дз., прым., ліч.,

    займ., і не характэрны для прысл., інф., службовых слоў, апрача звязак. Бываюць

    аднафанемнымі (дрэв-а), дзвюфанемныя (мэбл-яй), трохфанемныя (чорн-ымі). У

    складаных лічэбніках адзначаюцца 2 і болей канчаткі (тр-ох-сот). Выконваюць і

    словаўтваральную ф-цыю (ліс – ліс-а). Канчаткі могуць быць нулявыя, калі яны

    фармальна не выражаны, але праяўляюцца ў парадыгме словазменных форм (конь -

    каня). Выдзяляюцца пры скланенні імёнаў або пры спражэнні здеясловаў. Бываюць

    адкрытымі (верш-амі) і закрытымі (агн-ём). У імёнах канчаткі сумяшчаюць у сабе

    значэнне роду і ліку (рук-амі), у дзеясловах – асобы і ліку (піш-у).

     

    Постфікс. Размяшчаюцца пасля канчаткаў, але уваходзяць у склад аднаго слова і

    выражаюць як яго граматычнае, так і словаўтваральнае значэнне. Да постфіксаў

    адносяцца фарманты –ся, -ца, -цца, -сьці, -сь, -небудзь, -це і інш. Словы з

    падобнымі элементамі з'яўляюцца вытворнымі (мыю сябе - мыюся). У асноўным

    адыгрываюць словаўтваральную ролю, акрамя –це, якая мае словазменны сэнс.

    Далучаюцца да цэлага слова. Могуць далучацца і да нязменных слоў (ну-ка, усё-такі).

    –ся (-ца) утварае пары пераходных – непераходных дзеяслоў (сніць-сніцца).

     

    Інтэрфікс. Да іх належаць злучальныя элементы, якія аб'ядноўваюць асновы ў

    саставе складанага слова, лучаць іх значэнні ў адзінае цэлае. Да іх належаць

    фарманты: -а-, -е-, -і-, -о-, -ух-, -ох- (час-о-піс, дв-ух-томны).

     

    Часам спецыялісты вылучаюць такія службовыя афіксы, якія складаюцца са

    спалучэння прыстаўкі і суфікса, што далучаюцца да асновы слова (пад-барод-ак).

    Спалучэнне такіх элементаў называецца конфіксам, або цыркунфіксам; лучнасць

    прыстаўкі і суфікса носіць функцыянальны характар у межах слова. Матэрыяльная

    раз'яднанасць прыведзеных элементаў дапускае іх інтэрпрэтацыю як прэфіксальна-суфіксальнае ўтварэнне, але адметнасць яго палягн ў выкананні адзінай словаўтваральнай ролі.

     

    (ст. 11, 30-33)






    © 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
    Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
    Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.