Афіксоіды ( прэфі- і суфіксоіды) як марфемы пераходнага тыпу. Аснова слова. Сінанімічнасць і аманімічнасць марфем.

(гл. пыт № 58)

Аснова слова – частка формы слова без канчатка, формаўтваральных суфіксаў

інфінітыва –ць, -ці, -чы і постфікса – це, якая выражае лексічнае значэнне слова:

дрэв-а, зялён-ы. Бываюць простыя і складаныя. Простыя маюць адну каранёвую

марфему, а складаныя – 2 і больш: пол-е і паляводч-ы.

Простыя падзяляюцца на вытворныя і невытворныя. Невытворная – аснова, якая

складаецца з адной марфемы (трав-а, няс-у). Вытворная – складаецца з некалькіх

марфем (травяніст-ы, чарнават-ы).

Невытворныя і вытворныя асновы служаць базай для ўтварэння новых слоў. Аснова,

ад якой утворана слова называецца ўтваральнай (утваральныя асновы слоў выкладчык,

перапісчык – вытворныя – выклад-аць, перапіс-аць).

Формы некаторых слоў могуць утварацца ад розных асноў, якія называюцца

суплетыўнымі. Ад суплетыўных асноў утвараюцца формы ступеняў параўнання

некаторых якасных прыметнікаў і прыслоўяў: добры – лепшы, добра – лепш;

склонавыя формы займеннікаў: мы – нас; формы трывання некаторых дзеясловаў:

браць – узяць, класціся – легчы.

(ст. 11-13)

Аснова слова. Невытворныя і вытворныя, свабодныя і звязаныя асновы. Утвараючыя і ўтвораныя асновы, іх марфемны склад і будова. Суплетыўнасць асноў.

Аснова слова – частка формы слова без канчатка, формаўтваральных суфіксаў

інфінітыва –ць, -ці, -чы і постфікса – це, якая выражае лексічнае значэнне слова:

дрэв-а, зялён-ы. Бываюць простыя і складаныя. Простыя маюць адну каранёвую

марфему, а складаныя – 2 і больш: пол-е і паляводч-ы.

Простыя падзяляюцца на вытворныя і невытворныя. Невытворная – аснова, якая

складаецца з адной марфемы (трав-а, няс-у). Вытворная – складаецца з некалькіх

марфем (травяніст-ы, чарнават-ы).

Невытворныя і вытворныя асновы служаць базай для ўтварэння новых слоў. Аснова,

ад якой утворана слова называецца ўтваральнай (утваральныя асновы слоў выкладчык,

перапісчык – вытворныя – выклад-аць, перапіс-аць).

Бываюць свабодныя і звязаныя. Свабодныя супадаюць з корнем (снег, кафэ, таксі,

міні).

Формы некаторых слоў могуць утварацца ад розных асноў, якія называюцца

суплетыўнымі. Ад суплетыўных асноў утвараюцца формы ступеняў параўнання

некаторых якасных прыметнікаў і прыслоўяў: добры – лепшы, добра – лепш;

склонавыя формы займеннікаў: мы – нас; формы трывання некаторых дзеясловаў:

Браць – узяць, класціся – легчы.

Марфаналогія як вучэнне аб фанемных заканамернасцях у структурнай арганізацыі марфем і іх спалучальнасці ў складзе слова. Морф і марфема. Аламорфы і варыянты марфемы. Гістарычныя змены ў марфалагічным складзе слова (апрошчанне, перараскладанне, ускладненне, дэкарэляцыя). Прычыны і характар змен у марфеме.

Марфаналогія – раздзел мовазнаўства, у якім вывучаецца фаналагічная структура

марфем рознага тыпу і асаблівасці выкарыстання фаналагічных супрацьпастаўленняў

для выражэння марфалагічных адрозненняў. Як асобны раздзел мовазнаўства,

марфаналогія звязана з вывучэннем фаналагічных адрозненняў у будове марфем

розных тыпаў і ў складзе морфаў адной марфемы, а таксама з выкарыстаннем гэтых

адрозненняў у функцыянальных мэтах. Марфаналогія вывучае парадак і склад фанем

пры аб'яднанні гэтых элементаў у слова. Пры гэтым марфаналогія суадносіць

рэгулярным чынам граматычныя структуры з корпусам марфем, а з другой – пэўныя

граматычныя формы, словазмяняльныя парадыгмы, словаўтваральныя мадэлі, асноўным паказчыкам якіх з'яўляюцца спецыяльныя граматычныя марфемы (афіксы).

Асноўныя паняцці марфалогіі:

Марфема – найменшая і рэгулярна ўзнаўляльная згодна мадэлям канкрэтнай мовы

адзінка сістэмы выражэння, якая непасрэдна суадносіцца з адпаведным ёй элементам

сістэмы зместу (семай). Адзінкамі, якія маніфестуюць марфему і адлюстроўваюць яе

вар'іраванне ў плане выражэння, з'яўляюцца морфы.

Морф – канкрэтнае моўнае ўвасабленне абстрактнай, абагульненай моўнай адзінкі –

марфемы.

Пад аламорфамі разумеюць такія морфы, якія маюць тоеснае значэнне, валодаюць

фармальнай блізкасцю, але не могуць замяняць адзін другога ў адной і той жа

пазіцыі.

(ст. 28-30, 14-20)

Прадмет і задачы словаўтварэння. Словаўтварэнне (дэрывацыя) – найважнейшая крыніца папаўнення слоўнікавага складу мовы. Словаўтварэнне і часціны мовы. Вытворнае слова. Прыметы вытворнага слова.

Слоўнік мовы з'яўляецца самай зменлівай, самай рухомай яе часткай. Ён

бесперапынны змяняецца, непасрэдна адлюстроўваючы ўсё новае, што ўзнікае ў жыцці

народа – творцы і носьбіта мовы. Пэўная частка новых слоў, што пашыраюць

выяўленчыя рэсурсы мовы, запазычваецца з іншых моў. Аднак гэты сродак не адзіны

і не самы галоўны.

Галоўны сродак узбагачэння лексікі – словаўтварэнне (дэрывацыя), г. зн.

узнікненне новых слоў на базе наяўнага моўнага матэрыялу шляхам індывідуальнай

або масавай словатворчасці. Стварэнне новых слоў тымі ці іншымі спосабамі

паводле існуючых у мове ўзораў і ёсць асноўная ф-цыя словаўтварэння. Найперш

праз словаўтварэнне ажфццяўляецца пастаяннае папаўненне і ўдасканаленне слоўніка

ў сувязі з развіццём грамадства, якое патрабуе ад мовы ўсё новых і новых слоў.

Слоўнік не складае закрытага рада, ён бесканечны ў тым сэнсе, што ўвечь час

папаўняецца, і словаўтварэнне якраз і служыць тым механізмам, дзякуючы якому і

праяўляецца бесканечнасць слоўніка.

Раздзел навукі аб мове, які вывучае словаўтваральны лад, называецца

словаўтварэннем. Задача – вывучэнне сродкаў і спосабаў утварэння новых слоў,

устанаўленне словаўтваральных сувязей паміж асноўнымі (базавымі) і утворнымі ад

іх словамі і раскрыццё тых сістэмных адносін, што рэгулююць стварэнне новых слоў.

Асаблівасці словаўтварэння назоўнікаў. Утвараюцца ад назоўнікаў і прыметнікаў (разумны - разумнік), радзей дзеясловаў (бегаць - бягун). Пры ўтварэнні назоўнікаў

выкарыстоўваюцца ўсе спосабы, найбольш прадуктыўны – марфалагічны (афіксацыя).

Суфіксы – найбольш важны дэрывацыйны сродак назоўнікаў: назвы асоб (настаўнік –

настаўніца), назвы прадметаў, адцягненых паняццяў і інш.

Ва ўтварэнні назваў асоб удзельнічае некалькі дзесяткаў суфіксаў, але актыўнаў з'яўляецца не такая ўжо вялікая іх колькасць – гэта суф. назваў асоб м.полу –чык/-шчык (барабаншчык, газетчык, -(н)ік (адпускнік), -ец (камсамолец), -іст/-ыст (журналіст); ж.полу –чыц(а)/-шчыц(а) – барабаншчыца, -(н)іц(а) – адпускніца, -к(а) – камсамолка.

Для ўтварэння наз. з адцягненым (абстрактным) значэннем вельмі шырока ўжываюцца

суфіксы –нн(е) – аказваць - аказанне і –к(а) – зварыць - зварка. Запазычаны –ацы(я):

дэманстрацыя, ліквідацыя. –ізм/-ызм: дэмакратызм, ідэалізм.

Прыстаўкі – даволі абмежаваны сродак утварэння. Пра- (прадзед), запазычаныя (а-,

анты-, архі-, дэ-, контр- і інш). Часцей прыстаўкі выкарыстоўваюцца з суфіксамі

– бескантрольнасць, пабярэжжа.

Складанне асноў слоў: генерал-палкоўнік, бетонамяшалка, шматтыражка.

Нулявая суфіквацыя: праезд, суш.

Абрэвіацыя: БДУ, партбілет.

Субстантывацыя (пераход прым., дзеепрым. у наз.): звеннявая, камандуючы.

Узнікненне амонімаў: лапатка: 1) мед. тэрмін і прылада працы.

Асаблівасці словаўтварэння прыметнікаў:

Пераважная большасць якасных прыметнікаў і ўсе адносныя і прыналежныя прыметнікі з'яўляюцца вытворнымі.

Вытворныя прым. матывуюцца самімі ж прым. (белы - белаваты), наз-мі (хата -

хатні), дз-мі (сыпаць - сыпкі), прыслоўямі (сёння - сённяшні), лічэбнікамі (адзін

- адзінокі), займеннікамі (свій - свойскі).

Суффіксацыя: -ават/-яват (белаваты, гультаяваты), -ат- (вусаты), -іст- (лялісты),

-к- (ліпкі), -н- (паўторны), -лів- (дажджлівы), -ок-/-ёк- (высокі, далёкі), -оў-/-аў-

(ласкавы, памылковы), -ін-/-ын- (быбін, сястрын), -оў-/-ёў-/-еў-/-аў- (кавалёў,

Колеў).

Прыстаўкі (а-, анты-, архі-, без-/бес-/бяз-/бяс-, за-, між-, на-, над-, най-, не-,

небез-/небес-/нябез-/нябес-, па і інш.) утвараюць прыметнікі толькі ад

прыметнікаў.

Прыстаўка + суфікс – ад іншых часцін мовы.

Спалучэнне наз. з прыназ.: за мяжой – замежны.

Складанне: мясамалочны, хлебабулачны.

Ад'ектывізацыя дзеепрыметнікаў: вісячы, дохлы, чулы.

Асаблівасці словаўтварэння дзеясловаў:

Новымі славамі папаўняецца не ў такой значнай меры, як назоўнікі.

Ад асноў іншых часцін мовы, пры выкарыстанні суфіксацыі (-а-, -ав-, -ев-, -ва-,

-е-/-э-, -і-/-ы-, -іча-, -ніча-, -ну- і інш.): ад дз. (крычаць - крыкнуць), ад

наз. (друк-дрцкаваць), прым. (вясёлы-весялець), лічэб. (два - дваіць),

выклічнікаў і гукапераймальных слоў (ах-ахаць, ну-нукаць).

Такім чынам, афіксацыя – галоўны і амаль што адзіны спосаб словаўтварэння

дзеясловаў.

З дапамогай прыставак: несці – прынесці, чытаць – прачытаць.

Прэфіксальна-суфіксальны спосаб ад дз. (крычаць-прыкрыкваць), наз. (лес-абязлесіць),

прым. (глыбокі-паглыбіць), ліч. (двое-падвоіць), прыслоўяў (інакш-перайначыць).

Складанне: самаакупіцца.

Асаблівасці словаўтварэння прыслоўяў:

Некаторыя прыслоўі згубілі свае словаўтваральныя сувязі з іншымі часцінамі мовы

і ўспрымаюцца як невытворныя: датла, куды, цяпер.

Абвербіялізацыя (утварэнне прыслоўяў на базе іншых часцін мовы): з нізу і знізу,

па новаму і па-новаму.

Утвараюцца ад назоўнікаў: вечарам, удзень; прым.: бадзёра, завочна; лічэбнікаў:

двойчы, удвух; займ.: па-мойму, штосьці; дз.: прыпяваючы, умеючы; ад прысл.:

назаўтра, недалёка.

Зліццё: папоўдні, датла.

Суфіксацыя: дом-а, даўн-о.

Прыфікс: доўга – ня-доўга, на-доўга.

Прэфіксальна-суфіксальны спосаб: на-ўдач-у.

(гл. пыт. № 55)