Фразеологизмдер. 2 страница. Служебные переписки-қызмет бабында болатұғын қағаздар

Служебные переписки-қ ызмет бабында болатұ ғ ын қ ағ аздар

Должностные лица-лауазым иелері

Дело-іс

Канцелярия-махкеме

Столоначальник-стол бастығ ы т.б.

Генерал-губернатор, советник, комиссия сияқ ты ә кімшілік атаулары орысша берілген. Сонымен қ атар бұ л нұ сқ ау хатта кейбір орысша атаулар араб-парсы сө здерімен аударылып берілген.

Мысалы, Пограничная комиссия-хыдудиа мекемесі

Письмоводитель-катіб

Объявляет-ағ лам қ ылады т.б.

Бү гінгі қ азақ ә деби тіліндегі фонетикалық, лексикалық жә не грамматикалық нормалар бірден қ алыптаса қ алғ ан жоқ. Ө ткен кезең дегі сияқ ты, 20 ғ асырдың басында да қ азақ тілінің ө з табиғ атына, ө з ерекшелігіне лайық, ұ лттық артикуляциялық базағ а сә йкестелген арнайы алфавиті болғ ан жоқ. 20 ғ асырдың бас кезіндегі қ азақ тіліндегі ү лкенді-кішілі жазу нұ сқ алары татар баспасынан шығ ып тұ рды. 20 ғ асырдың басындағ ы қ азақ халқ ының ө міріндегі саяси-ә леуметтік дамуғ а, ғ ылым мен жалпы мә дениеттегі ә р алуан ө нер, білім, саласындағ ы ө згеріске байланысты, сондай-ақ орыс тілінің ә серінен де тү рлі жаң а атаулар, тың ұ ғ ымдар, терминдер, терминдік сө з орамдары, аударма ың ғ айында баламалар да пайда болды. Осы жағ дайлардың бә рі қ азақ ә деби тілінің, оның ішінде ресми іс қ ағ аздар тілінің жалпы қ алыптасу барысында ізсіз қ алғ ан жоқ. Демек, қ азіргі қ азақ тілінің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық нормалары біртіндеп даму ү стінде болды. Ә рдайым екшеленіп, ү немі сұ рыпталып отырды. Қ азіргі қ азақ тілінің фонетикалық қ ұ рылымының, лексика, морфология жә не синтаксис жү йесінің 20 ғ асырдың бас кезіндегі дамуындағ ы негізгі процестер, ә р тү рлі ө згерістер белгілі дә режеде сол кездегі ресми іс қ ағ аздар тілінен де айқ ын кө рінеді.Бұ л кезең дегі ресми іс қ ағ аздар тілінде де біраз фонетикалық ө згерістер болды. Мысалы, қ азіргі қ азақ тілінде ақ ыл, ақ ылдасу, ә скер, айып, ө мір, арыз тү рінде қ олданылып жү рген жекелеген сө здер бұ л тұ стағ ы ресми іс қ ағ аздар тілінде ғ дыбысы арқ ылы, яғ ни араб тіліндегі формасында жұ мсалады,

Ғ ақ ыл-ақ ыл ғ айып-айып Ғ ақ ылдасу-ақ ылдасу ғ ө нер-ө нер Ғ аскер-ә скер ғ арыз-арыз

Тіл нормаларының бірте-бірте екшеленіп, келе-келе ә бден тұ рақ талу барысында сө з басындағ ы ғ фонемасы тү сіріліп, ғ айып емес айып, ғ арыз емес арыз т.б.тү рінде қ олданылып кетеді. 20 ғ асырдың бас кезінде қ азіргі арыз сө зі ғ арз тү рінде де, кейде тіпті ғ арза тү рінде де жазылғ ан.Мұ ндай ө згешілік х фонемасына байланысты да аң ғ арылады. Мысалы, қ азіргі ә зірлеу, ә ман, еш, ә р сө здері хә зірлеу, хә ман, хеш, һ ә р тү рінде қ олданылғ ан. Бұ л кезең тілінде байқ алатын тағ ы бір фонетикалық қ ұ былыс –дауыссыз қ осар ст фонемаларына байланысты. Қ азіргі ресми іс қ ағ аздар тілінде жиі кездесетін ұ йымдасу етістігі 1920-30 жылдардағ ы ресми іс қ ағ аздар тілінде ұ йысу, ұ йыстыру тү рінде қ олданылғ ан. Мысалы, партия ұ йыстырушысы, ұ йыстырушылар. Бұ л кезең де орыс тіліндегі организация термині ұ я делініп жү рді. Организовать етістігінің ұ йыстыру тү рінде аударылуы да осығ ан байланысты. Организация атауының баламасы ретінде алынғ ан ұ я сө зі ә деби тілімізге сің іп кете алмады. Оның орнына бірте-бірте ұ йым термині орнығ а бастады. Осығ ан байланысты ұ йысу етістігі де, организация атауының ұ йым тү рінде алуымен байланысты ұ йымдастыру болып қ абылданып кетті. Яғ ни, 1920-30 жылдардағ ы ресми іс қ ағ аздар тілінде организовать етістігінің алдымен ұ йыстыру делінуі, кейінен ұ йымдастыру тү рінде алыну себебі, организация сө зінің ә уелі ұ я формасында, одан кейін ө згеріп, ұ йым болып қ олданылуына байланысты. Қ азіргі қ азақ тілінде жиі қ олданылатын тапсырма сө зі ол кезең де тапсырыс тү рінде де қ олданылып отырғ ан. Мысалы, тапсырыс берген, тапсырысты орындау, бұ дан кейінгі тапсырыс т.б. Бұ л кезең дегі –ыс, -іс, қ осымшасының қ олданылуы функционалдық стильдердің қ ай-қ айсысында да кең етек алғ ан. Қ азіргі ә деби тілімізге еш ө згеріссіз еніп, тұ рақ танғ ан –ист, -изм, тә різді сө з тудырушы жұ рнақ тар 1920-30 жылдардағ а ресми іс қ ағ аздар тілінде қ азақ тілінің ө з жұ рнақ тарымен берілді. Мысалы, социалистік сө зі-социалдық, социалшылық, социалшыл, социалшы, социалды болып та қ олданылады. Капитализм дә уірі-капитал дә уірі, капиталистер-капиталшылар болп алынғ ан. Орыс тіліндегі Советская Россия, Советская республика, тяжелая промышленность, дорогие товарищи, спорный вопрос деген ұ ғ ымдыр тілімізде Советтік Россия, Совет республикасы, ауыр ө неркә сіп, талас мә селе, қ ымбатты жолдастар болып қ алыптасып кеткені мә лім. Бірақ 1920-30 жылдары бұ лар қ азіргіден басқ ашалау қ олданылғ ан: Советті Россия-Советтік Россия Кең есті Республика-Совет республикасы Ауыр ө нерлі кә сіп-ауыр ө неркә сіп Таласты мә селе-талас мә селе Қ ымбат жолдастар-қ ымбатты жолдастар

Бұ л мысалдардын қ азіргі тіліміздегі –тық, -тік қ осымшасының орнына –ты, -ті, кейбір жұ рнақ сыз айтылып жү рген сө здер –лы, -лі, -ты, -ті жұ рнақ тарымен қ олданылғ андығ ын байқ ауғ а болады.Қ азіргі қ азақ тілінде –и жұ рнағ ымен келетін туынды сын есімдер 1920-30 жылдыары –ы, -тық жұ рнағ ымен қ олданылғ ан. Тарихи-тариқ тық Саяси-сайасы т.б.

Техникадағ ы, ө нер салаларындағ ы, ғ ылым мен мә дениеттегі жан-жақ ты дамуғ а байланысты кө ріне бастағ ан ә р тү рлі жаң а атаулар, терминдік ұ ғ ымдар, жаң а мағ ыналы сө здер 1920-30 жылдары, 20 ғ асырдың бас кезіндегіден гө рі кө бірек байқ алады. Ә р тү рлі жаң а атаулар, терминдер, сө з мағ ынасындағ ы сонылық тар бұ л кездегі ресми ісқ ағ аздар тілінде мол кездеседі. Новая экономическая политика термині қ азіргі қ азақ ә деби тілінде жаң а экономикалық саясат делініп алынады. Орыс тіліндегі осы жаң а ұ ғ ым сол кезде қ азақ тіліне ә р тү рлі аударылып, ә р тү рлі баламамен тү сіндіріліп келді. Мысалы, жаң а шаруа саясаты, ү нем саясаты, жаң а шаруашылық саясат, жаң а сақ тық саясат тү рінде ә р жерде ә р тү рлі аударылғ ан. Іс қ ағ аздарын қ азақ ша жү ргізуді қ алыптастыру ү лкен де жауапты іс. Бұ л қ алыптасып, бiр ізге тү скенше іс қ ағ аздарының тү рлі нұ сқ аларын қ алыптастырудағ ы ө ркениетті елдер тә жірибесіне сү йене отырып, ана тілінің ө з заң дылық тарын сақ тап, ө з мү мкіншілігін сарқ а пайдалана отырып ұ лттық іс қ ағ аздарын қ алыптастыру. Кез келген ресми қ ұ жат қ оғ амдық жә не ең бек қ арым- қ атынастарын реттеп, талдап отырады, демек, ресми тілде қ олданылатын тілдік қ ұ ралдарды, емле ережелерін пайдалануғ а нақ ты талаптар қ ойылады.Ресми қ ұ жат - тұ тас қ ұ рылым, сондық тан онда:

— мазмұ ны қ ысқ а ә рі тұ жырымды тү рде баяндалуы (жазылуы) тиіс;

— тұ жырымдар дә л, нақ ты тү рде болуы тиіс;

— сө здер мен терминдер нақ ты ө з мағ ынасында пайдаланылуы тиіс;

— терминдер мен тұ рақ ты орамдардың бірегейлігі сақ талуы тиіс;

— бірінде варианттағ ы терминдердің мү мкіндігінше Мемлекеттік терминология комиссиясы тарапынан бекітілген немесе ресми тілде стандартталғ ан, сондай-ақ жазба тілде қ олданылу жиілігі жоғ ары (нормағ а айнала бастағ ан) тұ лғ асы пайдаланылуы тиіс;

қ азіргі ә деби тілдің нормасында кө нерген сө здер, сирек қ олданыстағ ы сө здер, бір қ олданыстағ ы сө здер болып саналатын лексикалық элементтер, сондай-ақ бейнелі, образды фразеологизмдер, қ арапайым лексикағ а тә н тұ лғ алар қ олданылмайды.

Тапсырма. Сұ рақ тарғ а жауап берің із.

1. 18 ғ асырдағ ы қ азақ даласында қ олданылғ ан ресми іс қ ағ аздарының тілі қ андай?

2. 19 ғ асырдың екінші жартысында баспа жү зін кө рген алғ ашқ ы қ азақ ша іс қ ағ аздары қ андай?

3. 20 ғ асырдың басындағ ы іс қ ағ аздар тілінің ерекшеліктері қ андай?

4. 1920-30 жылдардағ ы ресми іс қ ағ аздар тілінің дамуы.

2-тақ ырып.

Ресми қ ұ жаттардың кейбір стильдік ерекшеліктері жә не оларды жазуда ескерілетін емле қ ағ идалары.

Қ атынас қ ұ ралының бұ л тү рлері де кү нделікті ө мір қ ажетінен туып, ө з алдына орнық қ ан бө лек жү йе болып табылады. Іс қ ағ аздарының ә рқ айсысының бұ рыннан белгілі бірың ғ ай сө здері, қ алыптасқ ан сө з тіркестері мен сө йлем ү лгілері болады. Іс қ ағ аздарын жазу – жаттығ у, дағ дылану арқ ылы мең геріледі.Қ ызметтік қ ұ жаттарды, хаттарды жазарда есте болатын кейбір жағ дайлар: 1.Қ ызметтік қ ұ жаттар бейтарап (нейтральный) қ алыппен, ресми тү рде жазылуы керек. Қ ызметтік хат жазу барысында адресатты марапаттап, мадақ тайтын немесе намысына тиетін, дө рекі сө здерді қ олданудан аулақ болғ ан жө н.Адресаттың сізден қ ызмет дә режесінің тө мен я жоғ арылығ ына қ арамастан “тез арада орындаң ыз”, “кідіртпей жауабын я қ орытындысын хабарлаң ыз”, “қ ысқ а мерзімде жауап берің із” деген сө йлемдерді қ олданбағ аның ыз жө н. оның орнына хаттың жауабын я мә селенің шешімін білгің із келетінін “осы кү нге дейін жауап беруің ізді сұ раймын” деп белгілі бір кү нді кө рсетің із немесе “ө з шешімің ізді хабарлауың ызды сұ раймын” деген сө йлемдерді қ олдану арқ ылы білдірің із.

а) Ө з ө тініш, талаптарың ызды орынды кө рсете білуге тырысың ыз. Қ ызмет бабындағ ы, кез келген оқ иғ а, жағ дай, мә селеге бағ а беріп, оны ресми қ ұ жатта кө рсету, баяндау я хабарлау барысында барынша салқ ынқ андылық танытың ыз. Кө п эмоцияғ а бой ұ рмаң ыз. Фактілерді объективті тү рде кө рсетің із. Қ ызмет бабында ресми тү рде шара қ олдану тү рін анық тау барысында адамгершілік танытуғ а тырысың ыз. Кез келген мә селе бойынша шығ арылатын қ орытынды барынша нақ ты болуы керек.

ә) егер қ ызметтік хатта ол мекеменің, я қ ызметкердің ө тінішін я болмаса тапсырылғ ан ісін орындау мү мкін емес екендігін айтқ ың ыз келсе хатты бірден “ол мә селенің орындалуы я қ абылодануы мү мкін емес” деген сө здерден бастамаң ыз. Алдымен аталғ ан мә селеге тоқ талып, содан кейін ө з шешімің іздің себебін негізді етіп тү сіндірің із, содан кейін барып бұ л ө тініштің, я болмаса істің қ азіргі жағ дайда орындалуы мү мкін болмай тұ рғ анын айтың ыз. Қ ажет болғ ан жағ дайда, бұ л мә селенің қ айта қ аралуы да мү мкін екенін айта кетуге болады.

б) Егер ө тініштің я тапсырылғ ан істің немесе қ ойылғ ан мә селенің дұ рыс шешілгені туралы жазатын болсаң ыз, бұ л мә селенің дұ рыс шешілуі ү шін сіздің ө з басың ыздың я мекемең іздің қ осқ ан ү лесіня еткен ең бегін атап кеткеннің артық тығ ы жоқ.

в) Сізге, я сіздің мекемең ізге келіп тү скен қ ызметтік қ ұ жаттармен танысқ анда, ол қ ұ жат бойынша мә селе кө терерде, я қ ол астың ызда жұ мыс істейтін қ ызметкерлерге тапсырма берерде, қ ұ жаттағ ы мә селе бойынша жауап жазарда, бұ л мә селе менің я болмаса біздің мекеменің міндетіне кіре ме деген мә селені де ойлау керек.

Сіздің хатың ыз заң ды, мазмұ ны айқ ын болуы керек. Бұ л ә сіресе қ аржы, кадр қ ұ жаттары ү шін міндетті.

Қ ызметтік хаттар мү мкіндігінше сирек жә не қ ысқ а жазылуы керек. Қ ағ аз бен сө здің кө птігі істі жылдамдатуғ а септігін тигізе қ оймайды.

Хатың ыз кө пшілікке тү сінікті тілмен жә не ресми тү рде жазылуы керек.Қ ызметтік қ ұ жаттың қ ай тү рін жазсаң ыз да кө п ойды аз сө збен жеткізуге тырысың ыз.

Іс қ ағ аздарын жазарда орнық қ ан сө з тіркестері мен қ алыптасқ ан терминдерді қ олданың ыз.

Бастауыш сө йлемнің басында баяндауыш соң ында, анық тауыш анық талатын сө здің алдында тұ ратынын да естен шығ армаң ыз.

Іс қ ағ аздарын жазуда кө нерген сө здер, архаизмдер, диалект сө здер, қ азіргі қ азақ тілінде ескіріп, айналымнан шық қ ан тіркестер қ олданылмайды.Жазылғ ан қ ұ жатты қ айтара оқ ып шығ ып, сө йлемдегі басы артық сө здерді алып тастау керек.

Сө йлем баяндауышы я ашық райда (пайдаланылады, қ аралады, қ олдануда, жү ріп жатыр, ескертілді) я бұ йрық райда тұ руы керек (орындалсын, шешілсін, келісілсін, жеткізілсін, қ аралсын т.б.).

Кез келген ресми қ ұ жат қ оғ амдық жә не ең бек қ арым- қ атынастарын реттеп, талдап отырады, демек, ресми тілде қ олданылатын тілдік қ ұ ралдарды, емле ережелерін пайдалануғ а нақ ты талаптар қ ойылады. Ресми қ ұ жат - тұ тас қ ұ рылым, сондық тан онда: мазмұ ны қ ысқ а ә рі тұ жырымды тү рде баяндалуы (жазылуы) тиіс;

— тұ жырымдар дә л, нақ ты тү рде болуы тиіс;

— сө здермен терминдер нақ ты ө з мағ ынасында пайдаланылуы тиіс;

— терминдер мен тұ рақ ты орамдардың бірегейлігі сақ талуы тиіс;

— бірнеше варианттағ ы терминдердің мү мкіндігінше Мемлекеттік терминология комиссиясы тарапынан бекітілген немесе ресми тілде стандартталғ ан, сондай-ақ жазба тілде қ олданылу жиілігі жоғ ары (нормага айнала бастағ ан) тұ лғ асы пайдаланылуы тиіс;

— қ азіргі ә деби тілдің нормасында кө нерген сө здер, сирек қ олданыстағ ы сө здер, бір қ олданыстағ ы сө здер болып саналатын лексикалық элементтер, сондай-ақ бейнелі, образды фразеологизмдер, қ арапайым лексикағ а тә н тұ лғ алар қ олданылмайды. Ресми қ ұ жаттарды ресімдеуге қ азақ емлесі ережелерінің сақ талуы қ адағ аланады, сондай-ақ тө мендегідей емле қ ағ идаларына баса назар аударылады: Қ азақ стан Республикасындағ ы мемлекеттік басқ ару органдары, министрліктер, ведомстволар, мекемелер мен ұ йымдар, оқ у орындары атауларының алғ ашқ ы сө зі бас ә ріппен жазылады: Қ азақ стан Республикасы Ә ділет министрлігі Қ азақ стан Республикасы Қ аржы министрлігі Қ азақ стан Республикасы Қ ылмыстық -атқ ару жү йесі комитеті Қ азақ стан Республикасы Қ ыздар педагогикальіқ университеті. Абылайхан атындағ ы Қ азақ стан халық аралық қ атынастар жә не ә лем тілдері университеті Қ азақ стан Республикасы Ғ ылым академиясы Шығ ыстану институты Мекемелер мен ұ йымдардың, министрліктер мен ведомстволардың атаулары кү рделі тіркестің қ ұ рамында келген жағ дайда атаулар дербес қ олданылғ андағ ы емлесін сақ тайды:

— Қ азақ стан Республикасы Ә ділет министрлігінің Зияткерлік меншік қ ұ қ ығ ы комитеті Қ азақ стан Республикасы Ә ділет министрлігінің Тіркеу қ ызметі комитеті Қ азақ стан Республикасы Ә ділет министрлігінің Нормативтік қ ұ қ ық тық актілерді тіркеу жә не бақ ылау депар­таменте

Тө мендегідей атауларда барлық сө з бас ә ріппен жазылады:

Қ азақ стан Республикасының Президенті Қ азақ стан Республикасының Ү кіметі Қ азақ стан Республикасы Президентінің Жарлығ ы Қ азақ стан Республикасының Парламенті

Дү ниежү зілік қ оғ амдық ұ йымдардың атаулары бас ә ріппен жазылады:

Біріккен Ұ лттар Ұ йымы

Біріккен Ұ лттар Ұ йымының Қ ауіпсіздік Кең есі Дү ниежузілік Сауда Ұ йымы Дуниежү зілік Зияткерлік Меншік Ұ йымы

Ә скери жә не ғ ылыми атақ тар, ғ ылыми дә режелер к іші ә ріппен жазылады: авиация маршалы (бірақ: авиацияның Бас маршалы), армия генералы, генерал-майор, профессор-академик, техника ғ ылымдарының докторы, Қ азақ стан Республикасы Ұ Ғ А корреспондент мү шесі доцент

2.Ресми қ ұ жаттардың мә тінінде кү рделі атаулардың шартты тү рде ық шамдалғ ан атауы алынады: Қ азақ стан Республикасы жә не Ресей Федерациясы (бұ дан ә рі — Тараптар) “Арман ” жабық акционерлік қ оғ амы (бұ дан ә рі — Қ оғ ам) Мұ ндай ық шамдалғ ан атаулар мә тін кө лемінде бас ә ріппен жазылады: Кездесуге келген Тараптардың ө зара уағ даласуына сә йкес...Қ ұ рылтайшылар жиналысының міндеттері Қ оғ амның жарғ ысында кө рсетіледі.

3.Ресми қ ұ жаттарда кү рделі атаулардың қ ысқ арғ ан нұ сқ асы қ олданылады: БҰ Ұ - Біріккен Ұ лттар Ұ йымы, БАҚ — бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары, ТМД — Тә уелсіз Мемлекеттер Достастығ ы, АҚ Ш — Америка Қ ұ рама Штаттары, ЖШС — Жауапкершілігі шектеулі серіктестік, АҚ — Акционерлік қ оғ ам, ЕҚ ЫҰ - Еуропадағ ы қ ауіпсіздік жә не ынтымақ тастық ұ йымы.

4. Ресми қ ұ жатта кү рделі атаулар шартты тү рде қ ысқ артылып алынуы мү мкін:

Мыс: Қ азақ стан Республикасы Статистика агенттігінің Ақ параттық -баспа орталығ ы — Қ азстатақ парат.

5.“бү кіл”, “жалпы” деген сө здермен басталатын анық тауыштар ә рқ ашан бірге жазылады:

бү кілодақ тық, бү кілхалық тық, жалпы-одақ тық, жалпы- халық тық, т.т.

6.Сын есімдік анық тауыштар бірге жазылады: ұ лтаралық, дуниежузілік, ә ралуан, ә ртурлі, ә рқ илы, ә ртектес, біркелкі, бірқ алыпты, бірқ атар, біртұ тас, бірың ғ ай, біртектес, саналуан, санқ илы, т.т.

7.“арғ ы жақ ”, “бергі жақ ” деген сө здердің ө згерген нұ сқ алары - аржақ, бержақ, аржағ ында, бержағ ында - бірге жазылады.

8.Сө йлемдегі оқ шауланғ ан сө здер: демек, сонымен, сө йтіп, ә рине, ә лбетте — ү тір арқ ылы жазылады; сабақ тас сө йлемнің тө л мү шелері ретіндегі ал, бірақ, ә сіресе, ө йткені, ә йткенмен, дегенмен, ө йтсе де деген сияқ ты сө здерден кейін ү тір қ ойылмайды.

9.Ресми қ ұ жаттарда қ олданылатын шартты қ ысқ артулардың емлесі бірдей, біртектес, жалпы тү рде бекітілген болуы міндетгі. Қ абылданғ ан шартты қ ысқ артулар мыналар:

10.Жазу тә жірибесінде кейбір тү бір сө здер екі тү рлі дыбысталуына (айтылуына) қ арай екі (кейде тіпті ү ш) нұ сқ ада беріліп жү р. Бұ ларды бө ліп-бө ліп тану қ ажет. Бірқ атар тү бір сө здердің екі, кейде ү ш вариантының да жазылуы занды тү рде орын алады. Олардың бір тобының (сан жағ ынан ете шағ ын тобының) екі нұ сқ асын қ атар қ олдана беруге болады: айгай — айқ ай, бундай — мұ ндай, балуан — палуан, ертегі — ертек, пә ле — бә ле, гауһ ар — жауһ ар, заң гар — зең гір, байымдау — пайымдау — бағ амдау, айдаһ ар — аждаһ а, сық ылды — секілді, ө зге — ө ң ге, уә де — уагда, жә бір — зә бір, жаһ ан — жиһ ан, айуан —хайуан, т.б.

Сонымен қ атар тек бір нұ сқ асын (вариантын) қ абылдап, соның жазылуын қ алыптастыратын қ атарлар да бар. Соң ғ ылар кө бінесе фонетикалық дублеттер деп аталатын, яғ ни кейбір дыбыстары ғ ана ө згеше келетін сө здер болады. Мұ ндайда орфографиялық норма болып есептелетіндері сө здікке енеді де, ө зге нұ сқ алары жақ ша ішіне “емес” деп кө рсетіледі. Мысалы: қ азір (кә зір, қ азыр, хазір емес міне (міні емес), ерегіс (ерегес емес), жіті (жыты емес). Бұ л кү нде жазылуы едә уір орнығ ып қ алғ ан кейбір сө здердің ө зге қ атарлары “емес” деген белгімен кө рсетілмеуі де мү мкін.

11 .-ов, -ев жұ рнақ тары арқ ылы жасалғ ан фамилияларғ а қ осымша бастапқ ы тү бірдің соң ғ ы буынының жуан- жің ішкелігіне қ арай жалғ анады: Аймановқ а, Тә жібаевқ а дегенде Ай-ман, Тә жі-бай тү бірлерінің соң ғ ы буындары жуан болғ андық тан, қ осымша да жуан жалғ анып тұ р. Ал Жунісовке, Ә итиевке дсгендерде тү бірдің соң ғ ы буындарында жің ішке дауысты дыбыс болғ андық тан (Жү -ніс, Ә й-ти), қ осымшаның да жің ішке варианты жалғ анып тұ р.

Ескертулер: 1. -мен (-бен, -пен), -паз, -қ ор, - қ ой, -нікі, -тікі, -гер, -кеш, -ғ ой, -хана, -тал, -дар қ осымшалары сө здің соң ғ ы буынының жуан-жің ішкелігіне қ арамай, осы кө рсетілген тү рлерінде ғ ана жазылады: кесемен, қ асық пен, мақ тампаз, ө нерпаз, ә семпаз, жең імпаз, пайдақ ор, ә зілқ ой, саудагер, жү лдегер, арбакеш, ә зілкеш, ақ ылгө й, шайхана, шеберхана, ұ ғ ымтал, сезімтар, ө сімтал, хабардар, діндар, ауылдікі, мемлекеттікі.

Ә ә рпіне аяқ талғ ан немесе соң ғ ы буынында ә ә рпі жазылғ ан сө здерге қ осымша жуан жалғ анады: кінә -лау (кінә леу емес/ кү нә -сыз (кү нә -сіз емес/ кү нә -га (кү нә -ге емес), кү мә н-дану (кү мандану емес, Кү лә н-ғ а (Кү лә н-ге емес).

12.Кейбір сө здердің соң ғ ы буындарындағ ы ы, і дыбыстары сол сө здерге белгілі бір қ осымшалар жалғ анғ анда, айтылуда да, жазуда да сусып тү сіп қ алады. Мысалы, орын- а — орна /ды/, ойын — а — ойна/ды/ (бірақ ойын-ым — ойы- ным, оиын- ы — ойыны), қ ырық - ыніиы — қ ырқ ыншы, айыр- ық -ша — айрық ша.

Соң ғ ы буындарында ы, і дыбыстары бар сө здерді тә уелдегенде, кө бінесе соң ғ ы буындарындағ ы ы, і ә ріптері сақ талып жазылады: киім-і — киімі, бауыр-ы — бауыры, бақ ы/т- ы — бақ ыты, ырыс-ы — ырысы, иіс-і — иісі.

Ескерту. Тә уелдегенде соң ғ ы қ атаң дауыссыз дыбысы ұ яң дап кететін сө здерде ы, і ә ріптері тү сірілмейді: кө рік-і (ұ ста- ның) кө рігі, білік-і — (арбаның) білігі, Халық -ы — (Мусабайдың) Халығ ы. Бірақ бұ ғ ан қ арап кез келген сө зге тә уелдік жалғ ауы жалғ анғ анда, сонғ ы буынындағ ы ы, і дыбыстарын сақ тап жаза беруге болмайды. Мына сияқ ты сө здерді, яғ ни соң ғ ы буынындағ ы қ ысаң ы, і дыбыстары ү нді (сонор) дыбыс пен қ атаң дыбыстың ортасында келген сө здерді тә уелдегенде, қ ысаң дыбыстар сусып тү сіп қ алады жә не тү сіріліп жазыла­ды: бө рік-і — бө ркі, кө рік-і — кө ркі (“ажар, “келбет” мағ ына- сында”), халық - халқ ы, ерік-і — еркі, ә ріп-і — ә рпі, т.т.

13.Орыс тілінен енген к, г дыбыстарына аяқ талғ ан сө здерге қ азақ тілінің қ осымшалары буын ү ндестігіне қ арай, яғ ни создің соң ғ ы буынындағ ы дауысты дыбыстың ә уеніне қ арай жалғ анады: фи-зик-тер, лак-тың, га-мак-тың, по­ляк-тар, ма-як-қ а, бам-бук-тың.

Жің ішкелік белгісіне аяқ талғ ан кө п буың ды сө здерге қ азақ тілі қ осымшалары буын ү ндестігі бойынша жалғ анады, яғ ни сө здің соң ғ ы буыны жуан болса, қ осымша жуан, соң ғ ы буында жің ішке дауысты дыбыс болса, қ осымша да жің ішке жалғ анады: ла-герь-ге, ла-гер-і, банде-роль-га, фести-валь-га.

Ескерту. Жің ішке ль дыбысына аяқ талатын сө здерге тә уелдік жалғ аулары (яғ ни дауыстыдан басталатын қ осымшалар) сө здің соң ғ ы буынының жуан-жің ішкелігіне қ арамай, тек қ ана жің ішке жалғ анады: ди-зель-і - дизелі, дизеліміз, фестиваль-і — фестивалі (бірақ: фестивальга, фестивальдан, фестивальдық), магистрал-і — магистралі (бірақ,: магистральга, магистралдық).