Главная страница Случайная страница
Разделы сайта
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Бағалардың градациялық шекарасы
|
|
| Ә ріптік жү йе бойынша бағ алау | Пайыздық қ ұ рамы бойынша % | Қ алыптасқ ан дә стү рлі жү йе бойынша |
| А | 95-100 | Ү ЗДІК |
| А- | 90-94 | |
| В+ | 85-89 | ЖАҚ СЫ |
| В | 80-84 | |
| В- | 75-79 | |
| С+ | 70-74 | Қ АНАҒ АТТАНАРЛЫҚ |
| С | 65-69 | |
| С- | 60-64 | |
| D+ | 55-59 | |
| D | 50-54 | |
| F | 0-49 | Қ АНАҒ АТТАНАРЛЫҚ СЫЗ |
7. КОНСУЛЬТАЦИЯ МЕН ЕМТИХАНДАРДЫҢ Ө ТКІЗІЛУ УАҚ ЫТЫ:
- Консультацияны дә ріскер оқ у кестесіне сә йкес ө ткізеді.
- Емтихандар оқ у кестесіне сә йкес ө ткізіледі.
ДӘ РІСТЕР КЕШЕНІ
Пә н - химия, Him 1111
мамандық - 5В130100 - «Жалпы медицина»
Кафедра – химия
Қ ұ растырушылар:
| Кредит 1 (бейорганикалық химия) | доцент, х.ғ.к. Нечепуренко Е.В. |
| Кредит 2 (органикалық химия) | доцент., х.ғ.к. Алмабекова А.А. |
Алматы, 2015 г.
Дә рістің қ ысқ а курсы жұ мыс бағ дарламасына сә йкес қ ұ растырылғ ан. Химия кафедрасының мә жілісінде қ арастырылып, бекітілген.
Хаттама № ___, «___» ______ 2015 ж.
Кафедра мең герушісі, профессор _________________ Н.У. Алиев
Дә ріс №1
ТАҚ ЫРЫП: Тірі ағ зада жү ретін процестер – физикалық -химиялық интерпретация
МАҚ САТЫ: Химиялық термодинамика мен химиялық кинетиканың негізгі тү сініктері жә не заң дарымен танысу, оларды ағ задағ ы биохимиялық процестердің жү ру заң дылық тарын қ арастыру ү шін қ олдана білу. Беттік қ ұ былыстардың медицина мен биологиядағ ы маң ызын сипаттау
ДӘ РІС ЖОСПАРЫ:
1. Адам термодинамикалық жү йе ретінде. Тірі ағ заның термодинамикалық жү йе ретіндегі ерекшеліктері. Пригожин принципі
2. Химиялық термодинамиканың негізгі тү сініктерінің биохимияда қ олданылуы.
3. Тірі ағ задағ ы катализ. Ферменттер биохимиялық процестердің катализаторлары ретінде. Ферментативті реакциялар кинетикасының ерекшеліктері.
4. Беттік қ ұ былыстар. Хроматография негіздері жә не оның медициналық -биологиялық зерттеулерде қ олданылуы.
ДӘ РІС тезисТЕРІ:
Химиялық термодинамика – тірі ағ задағ ы зат жә не энергия алмасу процестерін зерттейді.
Термодинамиканың бірінші заң ы – энергияның бір тү рден екінші тү рге берілу жә не энергияның сақ талу заң ы. Оның аналитикалық ө рнегіне сә йкес реакциялардың жылу эффектісін, ішкі энергияның ө згерісін жә не термодинамикалық жү йенің сыртқ ы ортағ а қ арсы жұ мысын есептеуге болады. Термодинамиканың екінші заң ы термодинамикалық процестің жү ру бағ ытын сипаттайды.
Термодинамикалық тұ рғ ыдан тірі ағ за стационарлық кү йдегі, ашық гетерогенді термодинамикалық жү йе болып табылады. Тір ағ за ү шін жү йе параметрлерінің тұ рақ тылығ ы, уақ ыт аралығ ында энергия жә не зат алмасу процестерінің ү здіксіз жә не ө згеріссіз болуы тә н.
Тірі ағ за тіршілігі температура мен қ ысым тұ рақ ты кезде, яғ ни изобаралық -изотермиялық жағ дайларда мү мкін болады. Тірі ағ за тіршілігін сипаттау ү шін Гибстің бос энергиясы мен энтропия тү сініктері қ олданылады. Пригожин принципі бойынша стационарлық кү йдегі термодинамикалық ашық жү йеде қ айтымсыз процестердің жү ру барысындағ ы энтропияның пайда болу жылдамдығ ының мә ні берілген жағ дайларда ең аз оң шамағ а ұ мтылатындығ ын энтропияның ұ лғ аюымен жә не тө мендеуімен жү ретін процестердің қ осарласа жү руімен тү сіндіруге болады.
Химиялық кинетика -химиялық реакциялардың жылдамдығ ын, олардың ә ртү рлі факторларғ а тә уелділігін, сол сияқ ты реакцияның жү ру механизмін зерттейтін химияның бір бө лімі. Химиялық кинетиканың негізгі постулаты - химиялық реакцияның жылдамдығ ының ә рекеттесуші заттар концентрациясына тә уелділігін сипаттайтын ә рекеттесуші массалар заң ы. Химиялық реакцияның жылдамдық тұ рақ тысы – бұ л реакцияның меншікті жылдамдығ ы. Кинетикалық қ исық – бұ л реакцияның реті жә не реакцияның жылдамдық тұ рақ тысы анық талатын ә рекеттесуші заттар концентрациясының уақ ытқ а байланысты эксперименттік тә уелділігі химиялық реакцияның молекулалығ ы жә не реті ұ ғ ымымен сипатталады. Реакцияның реті кинетикалық қ исық негізінде эксперименталды анық талады.
Ферменттер – бұ л тірі ағ залардағ ы химиялық реакцияларды жылдамдататын ақ уыз молекулалары. Ферментативтік катализ ө те жоғ ары каталитикалық белсенділігімен, субстратқ а жә не катализденетін реакцияғ а спецификалық (талғ амды) ә сер етуімен, орта рН-ы мен температура ө згерісіне сезімталдығ ымен сипатталады. Адам ағ засындағ ы ферменттердің оң тайлы белсенділігі 310-313 К температурада (температуралық оптимум) байқ алады. Ферментативтік реакциялардың кинетикалық заң дылық тары Михаэлис-Ментен тең деуімен жазылады. Ферментативтік реакциялардың ерекшеліктері реакция жылдамдығ ының субстрат концентрациясына сызық тық тә уелділігі болып табылады.
Барлық биологиялық жү йелер бірі-бірінен бө ліну бетімен шектелген бірнеше фазадан тұ ратын гетерогендік жү йелер болып табылады. Фазалардың бө ліну бетінде беттік керілу, адсорбция тә різді тү рлі беттік қ ұ былыстар байқ алады. Бұ л қ ұ былыстар заттарды идентификациялау ү шін, сонымен қ атар бірқ атар клиникалық, токсикологиялық, диагностикалық, зерттеу жұ мыстарын жү ргізу ү шін медицина мен биологияда кең інен қ олданылатын хроматографиялық ә діс негізіне жатады.
КӨ РНЕКІ материал:
1. Презентация (слайдтар)
Ә ДЕБИЕТТЕР:
Негізгі:
1. Сейтембетов Т.С. Химия. -А.: Білім, 1994.-223б.
2. Бірімжанов Б.А. Жалпы химия. -А., 2001.-744б.
3. Веренцова Л.Г., Нечепуренко Е.В., Батырбаева А.Ә., Карлова Э.К. Бейорганикалық, физикалық жә не коллоидты химия: оқ у қ ұ ралы- Алматы: «Эверо», 2009.- 42-47 б.
4. Есімжан А. Жалпы химия практикумы. -А., 2004.-296б.
5. Қ ұ лдыбаев М.М., Ихсанов жә не т.б. Биогенді элементтер. -А., 1995.-112б.
6. Абдрахманова Р.М. и др. Бионеорганическая и биофизическая химия: Задачи и упражнения. -А., 1995.-120б.
7. Равич-Щербо М.И., Новиков В.В. Физическая и коллоидная химия. -М., 2001.-254б.
8. Ленский А.С. Введение в бионеорганическую и биофизическую химию. -М.: ВШ, 1989.-256б.
9. Ершов Ю.А. жә не т.б. Общая химия. Биофизическая химия. Химия биогенных элементов. -М.: ВШ, 2003.-560б.
10. Слесарев В.И. Химия. Основы химии живого. –СПб.: Химиздат, 2001. -152 бет.
Қ осымша:
1. Қ оканбаев Ә.Қ. Физикалық химияның қ ысқ аша курсы. –А.: Білім, 1996.-224б.
2. Аханбаев К. Жалпы жә не анорганикалық химия. А.: Санат, 1999.-123бт.
3. Шоқ ыбаев Ж. Бейорганикалық химия практикумы. –А.: Мерсал, 2000.-160б.
4. Мекеев Е.Е. Биобейорганикалық жә не биофизикалық химия практикумы. -А., 1 бө лім, 1990.-110б.
5. Мекеев Е.Е. Биобейорганикалық жә не биофизикалық химия практикумы. –А., 2 бө лім, 1991. -820б.
6. Евстратова К.И. жә не т.б. Физическая и коллоидная химия. -М.: ВШ, 1990.-487б.
7. Глинка Н.Л. Общая химия: Учебное пособие для вузов / Под ред. А.И.Ермакова –М.: Интеграл-Пресс, 2006.-728 б.
Дә ріс №2
ТАҚ ЫРЫП: Сулы ерітінділер. Тірі ағ за сұ йық тық тарындағ ы тепе-тең дік.
МАҚ САТЫ: Ағ за тіршілігіндегі ерітінділер рө лін айқ ындау. Қ ышқ ылдық -негіздік жә не тотығ у-тотық сыздану тепе-тең діктерінің медициналық -биологиялық маң ызымен жә не ерітінділердің коллигативтік қ асиеттерімен таныстыру.
ДӘ РІС ЖОСПАРЫ:
1. Су ә мбебап еріткіш ретінде. Ағ за тіршілігінде ерітінділердің маң ызы. Шынайы, коллоидты жә не дө рекі дисперсті ерітінділер.
2. Ерітінділердің коллигативтік қ асиеттері жә не осмостық шиеленіс теориясы. Биологиялық жү йелердегі осмос жә не осмостық қ ысымның рө лі.
3. Протолиттік тепе-тең дік жә не қ ышқ ылдық -негіздік гомеостазды бір қ алпында ұ стап тұ ру ү шін буферлік жү йелердің атқ аратын рө лі.
4. Биохимиялық тотығ у-тотық сыздану процестерінің ерекшеліктері. Тотық тырғ ыштар мен тотық сыздандырғ ыштардың медициналық -санитарлық тә жірибеде қ олданылуы.
ДӘ РІС тезисТЕРІ:
Адам ағ засының 60 % судан қ ұ ралады. Оның 42 % ішкі жасуша сұ йық тығ ы, қ алғ ан бө лігі – сыртқ ы жасуша сұ йық тығ ы. Су – бұ л тек ортаны беріп қ ана қ оймайды, ол белсенді тіршілік процесіне қ атысушы. Егер адам ағ засы 20 % суды жоғ алтса, онда жасушада қ айтымсыз ө згерістер болады да адам ө леді.
Ерітінді – бұ л екі немесе одан да кө п компоненттерден тұ ратын, олардың арасында ә рекеттесу болатын ауыспалы қ ұ рамды термодинамикалық тұ рақ ты гомогенді жү йе. Ерітінді тү зілгенде агрегаттық кү йі ө згермейтін компонентті - еріткіш, ал басқ а компоненттер – еріген заттар деп аталады. Бірдей агрегаттық кү йдегі компоненттерде – еріткіш деп ерітіндіде кө п мө лшерде болатын заттарды айтады. Диффузия – концентрацияларында айырмашылық болғ анда жә не ерітіндінің бү кіл кө лемі бойынша концентрацияның ө здігінен тең елуіне ә келетін, еріген зат жә не еріткіш бө лшектері ауысатын ө здігінен бағ ытталғ ан процесс. Ерітінділер электр тогын ө ткізу қ абілетіне байланысты электролиттер жә не бейэлектролиттер, еріген заттың мө лшеріне байланысты қ анық пағ ан, қ анық қ ан жә не аса қ анық қ ан, еріген зат бө лшектерінің мө лшеріне байланысты шын жә не коллоидты болып бө лінеді.
Дальтон, Генри жә не Сеченов заң дарының биологиялық мә ні, қ ысым ө згергенде қ андағ ы газдардың ерігіштігінің ө згеруі ауыр ауру тү рлерін тудыруы мү мкін.
Коллигативтік қ асиеттерге ерітінді бетіндегі еріткіштің қ анық қ ан бу қ ысымының тө мендеуі, ерітіндінің қ айнау температурасының жоғ арылауы, ерітіндінің қ ату температурасының тө мендеуі, осмостық қ ұ былыстар жатады. Барлық коллигативтік қ асиеттер ерітіндідегі бө лшектердің санына тә уелді. Ерітінді бетіндегі еріткіштің қ анық қ ан бу қ ысымының салыстырмалы тө мендеуі Рауль заң ымен сипатталады. Рауль заң ынан шығ атын салдарлар ерітіндінің қ айнау температурасының жоғ арылауы мен қ ату температурасының тө мендеуін сипаттайды. Осмостық қ ысымның мә нін Вант-Гофф заң ы бойынша есептейді. Электролит ерітінділерінің коллигативтік қ асиеттерін сипаттау ү шін диссоциацияланғ анда ерітіндіде бө лшектер санының артатынын ескеретін изотондық коэффициентті енгізеді.
Осмос – жартылай ө ткізгіш мембрана арқ ылы концентрациясы тө мен ерітіндіден концентрациясы жоғ ары ерітіндіге қ арай еріткіш молекулаларының (диффузия) біржақ ты ө ту қ ұ былысы. Осмос нә тижесінде жасушағ а судың тү суі жә не жасуша аралық қ ұ рылымдар реттеледі. Жасушаның серпімділігін (тургор) қ амтамасыз ететін ұ лпалардың иілгіштігі жә не мү шелердің белгілі бір форманы сақ тауы осы осмостық қ ысымғ а негізделген. Осмостық қ ысымғ а қ атысты ішкі жасуша сұ йық тары гипо-, изо- жә не гипертонды ерітінділер болып ү шке бө лінеді. Эритроцитті гипертонды ерітіндіге салғ анда жасушаның плазмолизі, эритроцитті гипотонды ерітіндіге салғ анда жасушаның гемолизі болады. Бұ л қ ұ былыстарды болдырмау ү шін инъекцияғ а жә не кө зге тамызуғ а арналғ ан ерітінділерді изотондайды.
Ағ задағ ы кө птеген реакциялар рН-ң белгілі бір мә нінде жү реді. Протолиттік гомеостазды бір қ алпында ұ стап тұ ратын жү йе тек қ ана физиологиялық емес, сонымен қ атар буферлік ә сер, ионалмасу, диффузия тә різді физикалық -химиялық механизмдерден тұ рады. Ағ заның негізгі буферлік жү йелеріне гидрокарбонатты, гемоглобинді, фосфатты, ақ уызды, аммиакатты буферлік жү йелер жатады. Ацидоз жә не алкалоз тү сініктері биологиялық сұ йық тық тар рН-ң қ алыпты жағ дайынан ауытқ уын сипаттайды.
Ағ зада тотығ у-тотық сыздану процестері сатылай жү реді. Олардың ә рқ айсысының ө зінің қ алыпты потенциалы болады жә не негізінде ферменттер немесе коферменттердің қ атысында жү реді.
КӨ РНЕКІ материал:
Презентация (слайдтар)
Ә ДЕБИЕТТЕР:
Негізгі:
1. Сейтембетов Т.С. Химия. -А.: Білім, 1994.-223б.
2. Бірімжанов Б.А. Жалпы химия. -А., 2001.-744б.
3. Веренцова Л.Г., Нечепуренко Е.В., Батырбаева А.Ә., Карлова Э.К. Бейорганикалық, физикалық жә не коллоидты химия: оқ у қ ұ ралы- Алматы: «Эверо», 2009.- 42-47 б.
4. Есімжан А. Жалпы химия практикумы. -А., 2004.-296б.
5. Қ ұ лдыбаев М.М., Ихсанов жә не т.б. Биогенді элементтер. -А., 1995.-112б.
6. Абдрахманова Р.М. и др. Бионеорганическая и биофизическая химия: Задачи и упражнения. -А., 1995.-120б.
7. Равич-Щербо М.И., Новиков В.В. Физическая и коллоидная химия. -М., 2001.-254б.
8. Ленский А.С. Введение в бионеорганическую и биофизическую химию. -М.: ВШ, 1989.-256б.
9. Ершов Ю.А. жә не т.б. Общая химия. Биофизическая химия. Химия биогенных элементов. -М.: ВШ, 2003.-560б.
10. Слесарев В.И. Химия. Основы химии живого. –СПб.: Химиздат, 2001. -152 бет.
Қ осымша:
1. Қ оканбаев Ә.Қ. Физикалық химияның қ ысқ аша курсы. –А.: Білім, 1996.-224б.
2. Аханбаев К. Жалпы жә не анорганикалық химия. А.: Санат, 1999.-123бт.
3. Шоқ ыбаев Ж. Бейорганикалық химия практикумы. –А.: Мерсал, 2000.-160б.
4. Мекеев Е.Е. Биобейорганикалық жә не биофизикалық химия практикумы. -А., 1 бө лім, 1990.-110б.
5. Мекеев Е.Е. Биобейорганикалық жә не биофизикалық химия практикумы. –А., 2 бө лім, 1991. -820б.
6. Евстратова К.И. жә не т.б. Физическая и коллоидная химия. -М.: ВШ, 1990.-487б.
7. Глинка Н.Л. Общая химия: Учебное пособие для вузов / Под ред. А.И.Ермакова –М.: Интеграл-Пресс, 2006.-728 б.
Дә ріс №3
ТАҚ ЫРЫП: Элементтер-органогендер. «Ө мір металдары». Кө міртек – органикалық қ осылыстар негізі. Тірі жә не ө лі табиғ аттың арасындағ ы шекара қ ай жерде?
МАҚ САТЫ: Элементтер-органогендер, «ө мір металдары» жә не токсиканттар жайлы тү сінік қ алыптастыру. Элементтер жә не олардың қ осылыстарының тірі ағ за ү шін атқ аратын рө лі, ерекшеліктері мен олардың медициналық тә жірибеде қ олданылуы жайлы тү сініктерді кең ейту.
ДӘ РІС ЖОСПАРЫ:
1. Химиялық элементтердің жіктелуі жә не олардың адам ағ засы мен қ оршағ ан ортада таралуы.
2. Элементтер-органогендер мен олардың қ осылыстарының атқ аратын рө лі. Кө міртек – органоген №1.
3. «Ө мір металдары» жә не олардың биологиялық маң ызы.
4. Тірі ағ задағ ы комплексті қ осылыстар. Комплексті қ осылыстардың медициналық -биологиялық тә жірибеде қ олданылуы.
ДӘ РІС тезисІ:
Бү гінгі таң да адам ағ засында кездесетін химиялық элементтерді жіктеудің тү рлі жолдары бар. Ең кө п тарағ ан жіктелу тү рін В.И.Вернадский ұ сынғ ан, ол бойынша элементтер макроэлементтерге (ағ задағ ы мө лшері > 0, 01%), микроэлементтерге (ағ задағ ы мө лшері 10-5 
10-3 %), ультрамикроэлементтерге (ағ задағ ы мө лшері < 10-5 %) жіктеледі.
Функционалдық рө лі бойынша биогенді элементтерді келесі топтарғ а бө луге болады: 1) ағ заның негізгі органикалық қ осылыстарын тү зуге қ атысатын органогендер – элементтер; 2) ағ заның электролиттік фонын қ ұ райтын элементтер; 3) ағ заның тасымалдау жә не реттеу функцияларына қ атысатын элементтер.
Тірі ағ залардың химиялық қ ұ рамы жер қ ыртысы мен тең іздің химиялық қ ұ рамымен тығ ыз байланыста болады. Табиғ и іріктеу нә тижесінде тірі жү йелердің негізін тек қ ана алты элемент қ ұ райды. Органогендерге оның тү зетін байланыстарының айрық ша алуан тү рлілігі тә н. Оның бұ л ерекшелігін тірің ағ залардағ ы биомолекулалардың кө п тү рлілігі айқ ындайды.
Органогендер негізінде суда еритін қ осылыстар тү зеді, бұ л олардың қ ұ рамында 60% -дан астам суы бар тірі ағ зада концентрленуіне септігін тигізеді.
Адам ағ засындағ ы қ ұ рамына орай кө міртек макроэлементтер қ атарына жатады (21, 15%). Ол ағ задағ ы барлық ұ лпалар мен жасушалардың қ ұ рамында ақ уыздар, майлар, дә румендер, гармондар т.с.с. тү рінде кездеседі. Қ осылыстарда кө міртек басқ а органогендермен кә дімгідей берік ковалентті байланыс тү зеді, дегенмен бұ л байланыстар қ озғ алысқ а, тасымалдануғ а қ абілетті. Нә тижесінде бұ л байланыстардың реакциялық қ абілеттілігі артуымен қ атар тұ рақ тануы да мү мкін. Кө міртекқ ұ рамдас қ осылыстардың бұ л ерекшелігі олардың биологиялық маң ызы болып табылады.
Ағ задағ ы «ө мір металдары» ү лесі 2, 4% қ ұ райды. Ағ зада бұ л металдарың иондары бос кү йінде немесе биолигандалармен байланысқ ан ион-комплекстү зушілер тү рінде болады. Ең берік комплекстерді d-элементтер тү зеді. Тірі ағ за тіршілігі ү шін ең маң ызды Mn, Fe, Co, Cu, Zn, Mo комплексті қ осылыстары. Биогенді Na, K, Ca, Mg s-элементтер тек қ ана белгілі қ ұ рылымдағ ы лигандалармен ғ ана ә лсіз комплексті қ осылыстар тү зе алады.
Комплексті қ осылыстардың полидентантты лигандалармен ө те беріктігі хелатты эффект деп аталады. Макроциклді лигандалар ү шін бұ л эффектінің орасандығ ы соншалық, олар тіпті сілтілік жә не жер сілтілік металдардың иондарымен де берік комплекстер тү зе алады (мә селен, хлорофилл).
Ауыр металдардың улылығ ы кө п жағ дайда биобейорганикалық қ осылыстардың тү зілуімен тү сіндіріледі. Егер мұ ндай комплекс биогенді металмен тү зілген комплекске қ арағ анда мық тырақ, берігірек болса, онда ағ заның қ алыпты тіршілігі бұ зылады.
КӨ РНЕКІ материал:
Презентация (слайдтар)
Ә ДЕБИЕТТЕР:
Негізгі:
1. Сейтембетов Т.С. Химия. -А.: Білім, 1994.-223б.
2. Бірімжанов Б.А. Жалпы химия. -А., 2001.-744б.
3. Веренцова Л.Г., Нечепуренко Е.В., Батырбаева А.Ә., Карлова Э.К. Бейорганикалық, физикалық жә не коллоидты химия: оқ у қ ұ ралы- Алматы: «Эверо», 2009.- 42-47 б.
4. Есімжан А. Жалпы химия практикумы. -А., 2004.-296б.
5. Қ ұ лдыбаев М.М., Ихсанов жә не т.б. Биогенді элементтер. -А., 1995.-112б.
6. Абдрахманова Р.М. и др. Бионеорганическая и биофизическая химия: Задачи и упражнения. -А., 1995.-120б.
7. Равич-Щербо М.И., Новиков В.В. Физическая и коллоидная химия. -М., 2001.-254б.
8. Ленский А.С. Введение в бионеорганическую и биофизическую химию. -М.: ВШ, 1989.-256б.
9. Ершов Ю.А. жә не т.б. Общая химия. Биофизическая химия. Химия биогенных элементов. -М.: ВШ, 2003.-560б.
10. Слесарев В.И. Химия. Основы химии живого. –СПб.: Химиздат, 2001. -152 бет.
Қ осымша:
1. Қ оканбаев Ә.Қ. Физикалық химияның қ ысқ аша курсы. –А.: Білім, 1996.-224б.
2. Аханбаев К. Жалпы жә не анорганикалық химия. А.: Санат, 1999.-123бт.
3. Шоқ ыбаев Ж. Бейорганикалық химия практикумы. –А.: Мерсал, 2000.-160б.
4. Мекеев Е.Е. Биобейорганикалық жә не биофизикалық химия практикумы. -А., 1 бө лім, 1990.-110б.
5. Мекеев Е.Е. Биобейорганикалық жә не биофизикалық химия практикумы. –А., 2 бө лім, 1991. -820б.
6. Евстратова К.И. жә не т.б. Физическая и коллоидная химия. -М.: ВШ, 1990.-487б.
7. Глинка Н.Л. Общая химия: Учебное пособие для вузов / Под ред. А.И.Ермакова –М.: Интеграл-Пресс, 2006.-728 б.
Дә ріс №4
ТАҚ ЫРЫБЫ: Органикалық қ осылыстардың қ ұ рлымының теориялық негізі жә не олардың реакциялық қ абілеттіліктерін анық тайтын факторлар.
МАҚ САТЫ:
1. Органикалық қ осылыстардың кө п тү рлігі туралы студенттердің білімдерін қ алыптастыру жә не кө міртегінің – изомерияғ а қ абілеттілігін қ асиеттерінің кө птү рлігіне тә уелді екендігінен кө рсету.
2. Студенттерді қ осылыстардың реакциялық қ абілеттіліктерін, олардың электрондық жә не кең істіктік қ ұ рылымдарымен байланыстарын ү йрету.
3. ИЮПАК жү йесі бойынша органикалық қ осылыстардың атауларын қ ұ растыру дағ дыларын жетілдіру.
4. Органикалық реакциялардың механизмдері мен типтері туралы студенттердің негізгі білімдерін қ алыптастыру.
ДӘ РІС ЖОСПАРЫ:
1) Органикалық қ осылыстар дегеніміз? Органикалық қ осылыстардың жіктелуі.
2) Органикалық қ осылыстардың изомериясы мен номенклатурасы.
3) Индуктивтік жә немезомерлік электрондық эффектілер.
4) Органикалық реакцияларыдң типтері мен реакция механизмдері.
ДӘ РІС тезисІ:
Органикалық химия – олар тә уелді болатын, органикалық қ осылыстар (ОҚ) жә не заң дар туралы ғ ылым.ОҚ негізгіэлементі–кө міртек.Қ азіргі уақ ытта органикалық қ осылыстардың 5 млн. тү рі белгілі. ОҚ кө птү рлігі мынадай себептермен негізделген: 1) кө міртек атомның тө рт жә й, жә не қ ой байланыс тү зуге қ абілеттілігі; 2) тү зу жә не тармақ талғ ан, тұ йық тізбекті қ осылыс тү зуге икемділігі. Органикалық қ осылыстардағ ы байланыстардың негізгі тү рі коваленттік байланыс, яғ ни байланысатын атомдардың электрондарының жұ птасуынан тү зілетін химиялық байланыс болып табылады. Коваленттік байланыстың екі тү рі болады: σ - (сигма)жә неπ - (пи)байланыс. ОҚ жануарлар мен ө сімдіктер ағ заларындағ ы тіршілік кө зінің тасмалдаушысы болып табылады.ОҚ кө міртегі тізбегінің қ ұ рылымына (кө міртек қ аң қ асы) жә не молекуладағ ы функционал топтардың табиғ атына қ арай жіктеледі. ОҚ кө міртегі қ аң қ асының қ ұ рылымына қ арай: ациклді–ашық тізбекті жә не циклды-тұ йық тізбекті болып екі топқ а бө лінеді. Молекуладафункциональды топтардың болуы –кластарғ а бө леді.
Органикалық қ осылыстар ү шін изомерия қ ұ былысы тә н. Изомерлер – бұ л қ ұ рамыбірдей, қ ұ рлымы ә ртү рлі заттар. Изомерлер екі топқ а бө лінеді: структуралық жә не стереоизомерлер. Стереоизомерлер молекуладағ ы атомдардың кең істіктегі орналасумен ажыратылады.Витамин А кө ру процесіне қ атысады.Оның 9-цис-изомерінің активтілігі5 есе тө мен. Олл-транс-ретинол (активтілігі100%). 9-цис-ретинол (активтілігі 22%). Келтірілеген мысалдар заттың биологиялық активтілігі мен кең істіктегі қ ұ рылымы арасындағ ы байланысты кө рсетеді.
Ә р бір қ осылсты атауғ а мү мкіндік беретін ережелер жү йесін- номенклатура деп аталады. Қ азіргі кезде ИЮПАК жү йелі номенклатурасы қ олданылады. (IUРАС - теориялық жә не қ олданбалы химияның Халық аралық одағ ы). Бірақ органикалық химияда ә сіресе табиғ и қ осылыстар амин қ ышқ ылдары, кө мірсулар, алкалоидтар, стероидтар ү шін тривиалды аттары сақ талады. ИЮПАК номенклатурасы ережелері негізінен орын басушы жә не радикалды-функционалдық номенклатураларынан қ ұ рылғ ан.
Қ осылыстардың реакциялық қ абілеттілігі молекуладағ ы электрондар тығ ыздығ ының орналасуына байланысты болады. Органикалық қ осылыстардың қ ұ рамына кіретін элементтердің, электртерістілігі (ЭТ) бірдей емес, яғ ни атомдары ө зара байланыстыратын валенттік электрондарды тарту қ абілеті ә ртү рлі болып келеді. Электртерістілігі ә ртү рлі атомдар байланысқ ан кезде клваленттік байланыстың электрондық тығ ыздығ ы электртерістілігі жоғ ары атомғ а қ арай ығ ысады.Орынбасушының электрондық ә серінің s–байланыстар тізбегі арқ ылы берілуін индуктивтік эффект (І) деп атайды.Орынбасушының электрондық ә серінің π -байланыс қ абысу жү йесі арқ ылы берілуін мезомерлік эффект (қ абысу эффекті - М) деп атайды.Қ андағ ы гем 26-π -электронды қ абысу жү йесі бар (11 қ ос байланыстары жә не пирролдың атом азотынан 2 жұ п электроннан тұ ратды) негізіненгетероциклды жү йе порфиннен тұ рады. Қ абысу энергиясы 840 кДж/моль.
Органикалық реакциялар бірнеше ә діспен жіктеледі. Соң ғ ы нә тижесіне қ арай жә не субстрат пен реагенттің байланыстарының ө згеруіне қ арай бө лінеді. Реакция нә тижелерінің соң ғ ы нә тижелеріне байланысты органикалық реакциялар тө мендегідей негізгі типтерге бө лінеді: а) орын басу реакциялары (S белгісі); б) қ осып алу реакциялары (А белгі) жә не оларғ а қ арсы реакциялар айырылу жә неи элиминдеу (Е белгі); в) қ айта топтасу, бұ л нә тижесінде белгілі бір атомдардың немесе топтардың молекула ішінде орын ауыстыруына ә келетін реакциялар. Субстраттағ ы байланыстың ү зілуіне қ арап барлық химиялық реакциялар радикалды, ионды жә не келісімді болып бө лінеді. Коваленттік байланыстың гомолиттік ү зілуі кезінде радикалдар, гетеролиттік кезінде – электрофилдер (Е) жә не нуклеофилдер (N) тү зіледі. Электрофильді орын басу реакциялары (SE) ароматты қ осылыстарғ а тә н, ал электрофильді қ осып алу реакциялары (АЕ) қ анық пағ ан кө мірсутектерге тә н. Нуклеофильді орын басу реакциялары (SN), спиртге, галогентуындыларына жә не карбон қ ышқ ылдарына тә н, ал нуклеофильдіқ осып алу реакциялары (АN) альдегидтер мен кетондарғ а тә н.
Заттың химиялық реакцияғ а қ атысу қ абілетін жә не ә рекеттесу жылдамдығ ын оның реакциялық қ абілеті деп атайды. Субстраттың реакциялық орталығ ына неғ ұ рлым зарядтың шамасы кө п болса, солғ ұ рлым реакция тез жү реді, яғ ни оның реакциялық қ абілеті жоғ ары болады.
КӨ РНЕКТІ материал: слайдтар, кестелер, схемалар.
Ә ДЕБИЕТТЕР:
Негізгі:
1. Тюкавкина Н.А., Бауков Ю.И. Биоорганическая химия. - М., 2006. – С. 24-47, 85-99.
2. Асанбаева Р.Д. Учебно-методическое пособие по биоорганической химии для самостоятельной работы студентов 1-го курса. - Алматы. 2004.– С. 17-25.
3. Асанбаева Р.Д., Салыкова Ш.Г. Практикум по биоорганической химии. -Алматы. 2003.– 47 с.
4. Асанбаева Р.Д., Илиясова М.И., Салыкова Ш.Г. Методическое пособие по биоорганической химии для самостоятельной работы студентов 1 курса лечебного, педиатрического санитарно – гигиенического и стоматологического факультетов. - Алматы. 2003.– 50 с.
Қ осымша:
1. Иванов В.Г. и др. Органическая химия, М., 2005.
2. Райлс А. и др. Основы органической химии, М., 1983.
3. Степаненко Б.Н. Курс органической химии, М., 1981.
4. Артеменко А.Н. Органическая химия. Теоретические основы, углубленный курс. М., 1997.
5. Шабаров Ю.Ф. Органическая химия: учебник для ВУЗов. М., 1996., т 1-2.
Дә ріс №5
ТАҚ ЫРЫБЫ: Тіршілік процесіне қ атысатын, гетерофункционалды қ осылыстар.
МАҚ САТЫ:
1) Гетерофункционалды қ осылыстардың биологиялық ролі жә не реакциялық қ абілеттілігі, қ ұ рлысы, жіктелуі туралы білімді қ алыптастыру.
2) Нуклеотидтердің жә не сабынданатын липидтердің, пептидтердің қ ұ рылым схемаларының ерекшеліктері туралы білімдерін қ алыптастыру.
ДӘ РІС ЖОСПАРЫ:
1. Гетерофункционалды қ осылыстар – аминді спирттер, амин фенолдары, гидроксиқ ышқ ылдары, амин қ ышқ ылдары, оксоқ ышқ ылдары, фенол қ ышқ ылдары. Қ ұ рлысы. Номенклатурасы. Маң ызы.
2. Кө мірсулар. Жіктелуі. Маң ызы.
3. Липидтер. Жіктелуі. Маң ызы. Липидтердің қ ұ рамына кіретін, табиғ и жоғ ары май қ ышқ ылдары.
4. Пиримидин жә не пурин негіздері, қ ұ рлысы, таутомерия. Нуклеозидтер, нуклеотидтер жә не олардың туындылары, маң ызы.
ДӘ РІС ТезисІ:
Биологиялық процестерде аралас функционалды қ осылыстардан тұ ратын, негізінен гетерофункционалды қ осылыстар. Олар аталады: 1) ағ зада зат алмасуғ а қ атысатындық тан, заттар, метаболиттер; сонымен бірге 2) дә рілік препараттардың маң ызды топтарының басшысы.
Гетерофункционалды органикалық қ осылыстарғ а жатады: аминді спирттер, амин фенолдар, гидроксиқ ышқ ылдары, амин қ ышқ ылдары, оксо- жә не фенол қ ышқ ылдары жә не тағ ыда басқ а органикалық қ осылыстар. Химиялық қ асиеттеріне сә йкес келетін кө п функциональды туындылардың қ асиеттерімен анық тайды. Бірақ молекулада бір уақ ытта ә ртү рлі функцияның болуы, биологиялық функцияларды қ амтамасыз ету ү шін, осы заттармен орындалатын, ө те маң ызды, ерекше химиялық қ асиеттерді тудыруғ а алып келеді.
Белоктардың функциялары ә ртү рлі. Белоктар катализаторлар немесе, ферменттер, клеткада химиялық реакциялардың жү руін қ амтамасыз етеді; транспортты белоктар ағ зағ а заттарды тасымалдауғ а қ атысады; қ орғ ағ ыш белоктар ағ заның иммунитетін реттейді; белоктар тағ амның негізгі компоненті болып табылады. Кө птеген белоктар мен пептидтер дә рілік заттар ретінде қ олданылады, олар ферменттер, гормондар, антибиотиктер. Белоктар мен пептидтер α -амин қ ышқ ылдарынан қ ұ ралғ ан. Белоктардың қ асиеттерін кө птеген жағ дайда α -амин қ ышқ ылдарының қ ұ рлысымен жә не химиялық қ асиеттерімен анық тайды.
Кө мірсулар жә не олардың туындылары, кү рделі химиялық ө згерістерге тү сетін, зат алмасуғ а белсенді тү рде қ атысады. Олардың ыдырауы кезінде, ағ заның тіршілік кө зін қ амтамасыз ету ү шін жұ мсалатын, кө птеген мө лщерде энергия бө лінеді. Кө мірсулар нуклеин қ ышқ ылдары, коферменттер, витаминдер сияқ ты жә не т.б. маң ызды биоорганикалық қ осылыстардың қ ұ рамына кіреді. Кө мірсулар мен олардың туындыларын дә рілік заттар ретінде қ олданады.
Липидтер (грек тілінен аударғ анда «lipos» – майлар) биологиялық мембрананың негізгі қ ұ рылымдық компоненті болып табылдады. Клеткада мембрананың қ ұ рамына кіре отырып, олар клеткадағ ы зат алмасуғ а ә сер етеді. Липидтер тіршілік нә рін ұ стап тұ руғ а қ ажетті, эндогенді су кө зі, энергия кө зі болып табылады (биологиялық тотығ у нә тижесінде тү зілген, су). Майлар ішкі ағ заны механикалық бұ зылулардан қ орғ айды. Сыртқ ы ортаның температура ө згерісіне қ арамай, жылуды нашар ө ткізгіш бола тұ ра, дененің температурасын ұ стап тұ руғ а ық пал етеді.
Табиғ и липидтердің қ ұ рамына кіретін, қ анық қ ан жә не қ анық пағ ан май қ ышқ ылдары, 16, 18, 20 кө міртек атомын қ ұ райды. Екі, ү ш жә не кө птеген қ ос байланыстары бар жоғ ары май қ ышқ ылдары жә не жартылай қ анық пағ ан май қ ышқ ылдары жануарлар ағ засында синтезделмейді.Оларды ағ зағ а тамақ пен бірге кіргізеді. Сондық тан бұ л қ ышқ ылдарды (линол, линолен, арахидон), алмастырылмайтын деп атайды (F тобының витаминдері). Майлардың физикалық жә не химиялық қ асиеттері олардың қ ұ рамына кіретін, жоғ ары май қ ышқ ылдарының тү ріне тә уелді. Кү рделі липидтердің ішінде кө п тарағ аны фосфоглицеридтер. Олар негізінен, клетка мембранасында болады, тек олардың аз бө лігі май жиналатын қ ұ рамында байқ алады.
Нуклеин қ ышқ ылдары, ақ паратты тасымалдау, тұ қ ым қ уалаушылық белгілерін сақ тау, белоктардың биосинтезін бақ ылаушы ретінде маң ызды ролді атқ арады. Бұ л гидролиздену нә тижесінде пуриндік (аденин жә не гуанин) жә не пиримидиндік (урацил, тимин, цитозин) негіздер, пентозалар (рибоза жә не дезоксирибоза), фосфор қ ышқ ылын тү зетін жоғ ары молекулалы органикалық қ осылыс.
Нуклеотидтер, оларды тағ ы мононуклеотидтер деп атайды, сонымен қ атар олар нуклеин қ ышқ ылының полинуклеотид тізбегінің мономерлері болып табылады, ә сіресе АТФ тү згенде, нуклеозиддифосфат, нуклеозидтрифосфаттың туындыларынан мол энергия тү зіледі - ағ зада энегрия кө зі болып табылады. Макроэргикалық байланыс ү зілгенде, жай кү рделі-эфирлік байланысқ а қ арағ анда, энергия 3 ретке кө п бө лінеді. Нуклеотидтер жә не олардың туындылары, коферменттердің қ ұ рамына кіретін жә не коферменттердің туындылары болуы мү мкін. Онда, мысалы, олар кофермент А жә не тотығ у-тотық сыздану ферменттерінің коферменттерінің қ ұ рамыны кіреді: НАД+ (никотинамидадениндинуклеотид) жә не НАДФ (никотинамидадениндинуклеотидфосфат). Нуклеотидтердің циклды формаларыда ү лкен роль атқ арады, соның ішіндегі гормондардың ә сер ету механизміне қ атысатын, циклді АМФ.
Маң ызды тіршілік процесіне қ атысатын, биоорганикалық заттар, кө бінесе ө здерін хиралды молекулалар тү рінде кө рсетеді. Ағ зада амин қ ышқ ылдарының, кө мірсулар, липидтердің жә не басқ ада биологиялық активті молекулалардың анық талғ ан бір бө ліктері ғ ана сің іріледі жә не синтизделінеді.
КӨ РНЕКІТІКТІ материал: слайдтар, кестелер.
Ә ДЕБИЕТТЕР:
Негізгі:
1. Тюкавкина Н.А., Бауков Ю.И. Биоорганическая химия. - М., 2006. – С. 47-53, 64-85, 179-181, 233-245, 255-278, 314-464, 469-483.
2. Асанбаева Р.Д. Учебно-методическое пособие по биоорганической химии для самостоятельной работы студентов 1-го курса. - Алматы. 2004.– С. 88-100, 100-125.
3. Асанбаева Р.Д., Салыкова Ш.Г. Практикум по биоорганической химии. - Алматы. 2003.– С. 22-35, 43.
4. Асанбаева Р.Д., Илиясова М.И., Салыкова Ш.Г. Методическое пособие по биоорганической химии для самостоятельной работы студентов 1 курса лечебного, педиатрического санитарно – гигиенического и стоматологического факультетов. - Алматы. 2003.– 50 с.
Дополнительная:
1. Иванов В.Г. и др. Органическая химия, М., 2005.
2. Райлс А. и др. Основы органической химии, М., 1983.
3. Степаненко Б.Н. Курс органической химии, М., 1981.
4. Артеменко А.Н. Органическая химия. Теоретические основы, углубленный курс. М., 1997.
5. Шабаров Ю.Ф. Органическая химия: учебник для ВУЗов. М., 1996., т 1-2.
|
|