Шаруашылығы. 2 страница

16.Қ имак мемлекетті: этносаяси тарихы жә не шаруашылығ ы.. Махмұ т Қ ашқ аридың имақ тар (қ имақ тар) туралы деректері (11 ғ асыр) осы уақ ытқ а саяды. «Диуани лұ ғ ат ат-тү ркте» берілген картада имақ тар ө здері бір тұ тас топ болып тұ рғ ан Ертістің жағ алауындағ ы жерлерде ғ ана кө рсетілген. 656 жылы Батыс тү рік қ ағ андығ ы тарағ аннан кейін қ имақ тар ө з алдына бө лініп шық ты. 840 жылы Турфан қ ағ андығ ы ыдырағ аннан кейін оның қ ұ рамындағ ы эймур, баяндур, татар тайпалары қ имақ тарғ а қ осылды. Қ имақ тайпалары федерациясының қ алыптасуы осы кезге сай келеді. Гардизидің баяндауынша, қ имақ тардың тайпалық одағ ы алғ ашында жеті тайпадан: эймур, имақ, татар, баяндур, қ ыпшақ, ланиказ, ажлад тайпаларынан қ ұ рылғ ан. Шамамен, 9 ғ асырдың ортасы мен ақ ырында қ имақ тар оғ ыз кө семдеріне қ аң ғ ар-печенег тайпалары мекендеген Сырдария алабы мен Арал жағ алауларын жаулап алуғ а белсенді кө мек кө рсетті. Қ имақ тар тоғ ыз оғ ыз жә не Енисейдегі Қ ырғ ыз мемлекеттеріне ә скери жорық қ а шығ ып, 8–9 ғ асырлардың екінші жартысында Орталығ ы Ертістен Жоң ғ ар қ ақ пасына дейінгі аймақ қ а бекініп алды. Сө йтіп, Қ имақ мемлекетінің қ ұ рылуына қ адам жасалды. Қ имақ қ ағ анаты туралы алғ ашқ ы деректер 9 ғ асырдың ақ ыры мен 10 ғ асырдың бас кезіндегі араб тілдеріндегі тарихи геогр. шығ армаларда кездеседі. «Тү ркістан мен тү ріктер, – деп жазады ә л-Якуби (9 ғ асыр), – бірнеше халық тар мен мемлекетке бө лінеді, соның ішінде қ арлұ қ тар, тоғ ыз оғ ыздар, қ имақ тар жә не оғ ыздар бар. Тү ріктердің ә р тайпасы жеке мемлекет жә не бірімен-бірі соғ ысып тұ рады». Қ имақ қ ағ анаты қ ұ рылғ ан кү ннен бастап олардың патшалары ең жоғ арғ ы тү рік атағ ымен хакан (немесе қ ағ ан) деп аталды. Ол жабғ у атағ ынан екі дә реже жоғ ары. Қ имақ қ ағ анаты ү лестік-тайпалық қ ұ рылымда болды. Елді хакан мен оның аймақ тардағ ы он бір мұ рагері (ә мір) биледі. Ел билеушілері бір жағ ынан ә скери кө семдер болды да, хаканнан тиісінше ү лес алды. Ә рбір иеліктер хаканғ а белгілі кө лемде ә скер беріп тұ рды. Бұ л мемлекетте салық жиналғ ан, кө не тү ркі жазуы болғ ан. Қ имақ тар, негізінен, мал шаруашылығ ымен айналысты. Олар мұ нымен қ атар егін ш-мен де шұ ғ ылданды, балық, аң аулады, тайгалық аймақ тарда қ ымбат аң терілерін дайындады. Қ имақ тар арасында қ олө нері де дамыды, мата тоқ ып, киім тікті, металл бұ йымдар шығ арды, темір, кү міс, алтын ө ндіріп, металл қ ұ йды. 9 – 11 ғ асырлардағ ы араб-парсы авторлары отырық шы қ имақ тардың тұ рақ ты мекендері болғ анын жазады. ә л-Идрисидің (12 ғ асыр) дерегіне қ арағ анда, олардың ө зендер мен кө лдер жағ асына, таулы аудандарда, пайдалы қ азба байлық тары орналасқ ан жерлерде 16 қ аласы болғ аны келтіріледі. Олардың кө пшілігі сауда жолдарына орналасқ ан. ә л-Идриси қ имақ тар хаканының Ертіс ө зенінің жағ асындағ ы астанасы мық ты қ орғ анмен қ оршалғ анын жазады. 9 – 11 ғ асырларда қ имақ тар арасында ежелгі тү ркі діни нанымының қ алдық тары ө ріс алды, онда тә ң ірі мен аруақ қ а сенушілік басым болды. Сонымен қ атар, олардың арасында тү рік халық тарына кең тарағ ан бақ сылық та етек алды. Қ имақ тайпалары мекендеген аймақ тарда тас мү сіндер қ ою салты кең тарағ ан, олар сол мү сіндерге табынғ ан. Қ имақ тар ә леуметтік жә не мә дени жағ ынан 6 – 8 ғ асырларда ежелгі тү ркі ортасында қ алыптасқ ан дә стү рлерді ұ стап, одан ә рі дамытты. 11 ғ асырдың басында қ имақ тардың орнына жаң адан нығ айғ ан қ ыпшақ тайпалары келді.

17. Оғ ыздар мемлекеті: этно-саяси тарихы, шаруашылығ ы, мә дениеті. Этносаяси тарихы: Оғ ыздар ата-бабаларының қ оныстанғ ан жерлері Ыстық кө л маң ы.Қ азіргі кезде оның жағ асында “9 Оғ ыз”деп аталатын демалыс ү йі бар.Оғ ыз тайпасының ө зегі жетісуда қ алыптасты.8 ғ асырдың ортасында оғ ыз тайпалары Жетісудан Шу ө зеніне қ арай қ оныс аударды.9 ғ асырдың басы-Сырдарияның тө менгі ағ ысы мен Арал ө ң ірі далаларынқ оныстанды.9 ғ асырдың аяғ ы-Жайық пен Еділ аралығ ын мекендеді.IX-X ғ асырлар Оғ ыз мемлекеті қ алыптасты（ Сырдарияның орта жә не тө менгі ағ ысы, Арал ө ң ірімен Батыс Қ азақ стан далалары）.X ғ асырда батыста Хазарияғ а дейінгі жер, солтустік Каспий маң ы, орталық, оң тустік-шығ ыс Қ арақ ұ м жә не Арал маң ындағ ы Қ ызылқ ұ м аймағ ы «оғ ыз даласы»(Мафазфт-Ә л-Гуз) деп аталды.IX ғ асырдың аяғ ы 11ғ асырдың басыындағ ы оғ ыздардың территориясы: Сырдариямен Еділ аралығ ы.Астанасы-Янгикент(Жаң а Гузия).Билеушісі-жабғ у.Орынбасары-кү л-еркін.Ә скер басы-Сюбашы.Басқ арушылардың ұ рпақ тары-иналдар.Оларды атабектер(тә рбиешілері) жас кезінен басқ ару ісіне тә рбиеледі.IX-Xғ асыр басында Сырдария жабғ уының тұ рақ ты тұ рде салық жинау жү йесі жұ мыс істеді.Оғ ызмемлекеті жайлы алғ ашқ ы дерек Ә л-Якуби(9ғ.) жазбасында берілген.Оғ ыздардың тайпалары: Қ алаж, жағ ра, жарұ қ, қ арлұ қ, баяндұ р, имур, қ арабұ лақ.М.Қ ашғ аридың дерегі бойынша оғ ыз одағ ында 24 тайпа болғ ан.Мү лік тең сіздігінің негізі-жеке меншік мал.Орта Азия мен Шығ ыс Еуропағ а жә не Орталық Азияғ а баратын керуен жолдарының тоғ ысқ ан жерінде жатқ ан Янгикент қ аласы 10 ғ асыр оғ ыз мемлекетінің астанасына айналды. Оғ ыз мемлекетінің халқ ы — тү ркі жә не иран тілінде сө йлеген. «Жабғ ы» атағ ы бар жоғ арғ ы билеуші Оғ ыз мемлекетінің басшысы болғ ан. Оғ ыз жабғ ыларының орынбасарларын Кү л-еркін деп атағ ан. Жоғ арғ ы билеушілер ө кіметі мұ рагерге — «иналамиғ а» — беріліп отырғ ан. Жабғ ы мемлекетінде оғ ыз ә скерінің «сюбаши» деп аталатын бас қ олбасшысы маң ызды роль атқ арғ ан. Оғ ыздар мал шаруашылығ ымен айналысты. Отырық шылық та қ атар дамыды. Жент, Сауран, Қ арнақ, Сү ткент, Фараб, Сығ анақ деген қ алалары болды. Қ ұ л саудасы дамыды. Оғ ыздар мә жусилер болып, бақ сы-балгерлерге табынды. Біртіндеп ислам діні де ене бастады.Оғ ыз мемлекеті Еуразияның саяси жә не ә скери тарихында маң ызды орны болды. 965 жылы олар Киев Русымен одақ тасып хазар қ ағ анатын талқ андайды. 985 жылы оғ ыз жабғ ысы орыс кінә здарымен бірлесіпЕділ Булғ ариясын талқ андады. Осының бә рі оғ ыз мемлекетінің саяси кү ш-қ уаты ө суіне ә сер етті.10-11 ғ асырлар Оғ ыз мемлекеті елеулі дағ дарысқ а ұ шырайды. Оғ ан алым-салық қ а қ арсылық білдірген оғ ыз тайпалары кө терілістері себеп болды. Салжық тармен, қ ыпшақ тармен болғ ан соғ ыстарғ а шыдамай, оғ ыз мемлекеті 11 ғ асырдың ортасында біржола қ ұ лайды. Жартысы қ ыпшақ тардың қ ысымынан Шығ ыс Еуропа мен Кіші Азияғ а, жартысы Мә уереннахрдағ ы қ арахандарғ а, хорасан селжұ қ тарына, қ алғ аны Дешті-Қ ыпшақ тайпаларына араласып кетті.

18. Қ ыпшақ тардың этносаяси тарихы (IX-XI ғ ғ.) Қ ыпшақ тар туралы мә лімет алғ аш рет 201 жылы кө рсетіледі (кюсше, цзюше).Толық мә ліметтер 760 жылы ежелгі тү рік жазуларында кездеседі (кибчак, қ ыпчақ).Орыс жылнамашылары (XI-XIIIғ.) -половецтер, сорочиндер; венгрлер- палоцылар, кундар; Батыс Еуропа саяхатшылары (XIIIғ)- командар, кумандар деп атағ ан.Қ ыпшақ /р этникалық қ ауымдастығ ының дамуын 3 кезенге бө леміз: 1)VII-VIIIғ ғ. VIIҒ ғ /ң ортасында Алтайдың солт.мен Ертісті жайлаган қ ыпшақ /р қ имақ бірлестігінің негізін қ ұ рды. 2)VIII-XII. VIII ғ /да қ ыпшақ /р этнос болып қ алыптасып, Алтайдан Ертіске, Оң т. Орал тауларынан Еділге қ оныстанды.Ү ш этносаяси бірлестіктер -қ имақ, қ ыпшақ, қ ұ мандар қ имақ мемлекетінің билігінде болды.3)XI-XIII ғ ғ.Қ ыпшақ хандарының билігінің кү шеюі. XI Басы қ имақ қ ағ анаты қ ұ лаган сон ә скери- саяси басымдық қ ыпшық тайпасының қ олына кө шті.Қ ыпшақ тар оғ ыздарды Сырдың тө менгі ж/е орта ағ ысына, Арал, Каспи маң ы далаларынан ығ ыстырды.XI ғ ғ.2 Ширегі «Оғ ыздар даласынын» орнына «Дешті Қ ыпшақ» атауы пайда болды.XI Ғ ғ ортасы- қ ыпшақ тар Еділден ө тіп, 1054 жылы орыс жерін одан ә рі Дунай ө зеніне дейінгі аралық та қ оныстанды.Қ ыпшақ тың этникалық бірлестігі Еділ ө зені бойында 2-ге бө лінді: Батыс Қ ыпшақ половец/р даласы тайпа. Шығ ыс Қ ыпшақ Дешті Қ ыпшақ даласы, тайпа Қ ыпшақ /ң кең даласы.Қ оғ амдық қ ұ рылысы-ә скери мемлекет.Мемлекет басшысы –Хан.Ханнан кейінгі; тархандар, басқ ақ тар, ру-тайпа кө семдері, байлар.Қ оғ амдық қ ұ рылысы-ә скери мемлекет.Мемлекет басшысы –Хан.Ханнан кейінгі; тархандар, басқ ақ тар, ру-тайпа кө семдері, байлар.Негізгі тайпалары-оғ ыз, қ имақ, қ арлұ қ, жілік т.б.негізгі тайпа Елбө рі.Хандар елбө рілерден сайланды

19, Қ араханидтер мемл.: оның этносаяси тарихы, ә леумет/к экономика/қ дамуы, мә дени ө ркендеуі. Қ арахан Ә улетінің мемлекеті (942-1210 жж.). Қ арахан ә улетінің атасы Сатұ қ Боғ ра хан (915-955) болып есептеледі. Қ арахан мемлекетінің негізін салушылардың бірі Сатұ қ Боғ ра хан Білге Кү л Қ адыр ханның немересі. Сатұ қ ө лгеннен кейін билік оның інісі мұ сағ а кө шті, ол 960ж. Қ арахан мемлекетінің халқ ын ислам дініне қ аратты. 942 ж. дү ниеге келген Қ арахан қ ағ анаты Шығ ыс Тү рркістан, Жетісу, Талас, Сырдария, Шу ө ң ірін қ ұ тты қ оныс етті. Оның орталығ ы Шу ө зені бойындағ ы Баласағ ұ н, кейінірек Ордакент (Тараз) қ аласы болды. Қ арахан мемлекетінің саяси тарихы екі ә улеттің арасындағ ы, Ә ли Арслан хан(Мұ са ханның баласы) мен Хасан Боғ ра хан (Сү леймен ханның баласы) арасындағ ы ө зара кү реске толы. Xiғ. 30ж. мемлекет екіге бө лінді: Жетісу ж/е Шығ ыс Тү ркістан жері Шығ ыс қ ағ анатына қ арап, оның орталығ ы Баласағ ұ н болды. Мауараннахр жері Батыс қ ағ анатына қ арап, оның орталығ ы Бұ хар қ аласы, кейіннен Самарқ анд болды. Қ арахандарда X-XIIғ сә улет ө нері дамыды: Бабаджа Хатун, Айша Бибі, Қ арахан, Аяқ қ амыр, Алаша хан, Ә улие ата, Сырлытам мазарлары, Талас ө зеніндегі тас кө пір, Тараз моншасы.Ежелгі тү рік жазуының орнына араб графикасы келді. Тү рік тіліндегі мұ сылман ә дебиеті шығ а бастады: Жү сіп Баласағ ұ нның «Қ ұ тадғ у Білік» шығ армасы, М. Қ ашқ аридің «Диуани лұ ғ ат ат тү рік» шығ армасы. Қ арахандық тар кезең і саяси эканомикалық, ә леуметтік, мә дени ө нер жоғ арғ ы дең гейде дамығ ан жаң а кезең.«Қ ұ тадағ у білік»- «Қ айырымды білім» поэмасы блып табылды. Оны Қ арахан мемлекетінің билеушілерінің бірі Сатұ қ Боғ ра ханғ а арнап Баласағ ұ нның тұ рғ ыны Жү сіп Хас Хаджиб жазды. «Қ ұ тадағ у Білік» 6320 теттен тұ рады жә не 24 беттің қ осымшасы бар. Бұ л тек ә деп морал трактаты ғ ана емес, терең филосифиялық шығ арма, онда идеалдық қ оғ амның нормаларын, бұ л қ оғ амдағ ы ә р тү рлі тап ө кілдерінің мінез қ ұ лық ережелерін суреттейді. Білім билеуші ү шін де, халық ү шін де игілікке қ ол жеткізудің бірден бір қ айнар кө зі деген идея оның мазмұ нына арқ ау болғ ан.Ал М.Қ ашғ аридің «Диауани лұ ғ ат ат тү рікінде» тарихи мә дени, этнографиялық жә не лингвистикалық материалдар жинақ талып, кең інен қ амтылғ ан. «Тү ркі тілдерінің сө здігі» -XI ғ асырдағ ы тү ркі халық тарының дү ние танымының ерекшелігін этникалық қ ұ ндылық тары мен мінез қ ұ лық нормаларын сипаттайтын тү ркі мә дениетінің ескерткіші, онда ата бабаларымыздың бұ рынғ ы мұ ралары толық қ амтылғ ан

20. Қ ыпшақ хандығ ы. Қ ыпшақ хандығ ы – шамамен 11 – 13-ғ асырларда қ азіргі қ азақ жерінде ө мір сү рген мемлекеттік бірлестік. Қ имақ (кимек) қ ағ андығ ы ыдырағ аннан кейін ә скери-саяси билік қ ыпшақ ақ сү йектерінің қ олына кө шті. Олар 11-ғ асырдың 2-ширегінен бастап Арал мен Каспий ө ң ірлерін жайлағ ан оғ ыз тайпаларын ығ ыстырды. “Оғ ыздар даласының ” (Мафадат ә л-ғ ұ з) орнына Дешті Қ ыпшақ атауы орнық ты. 11-ғ асырдың ортасынан бастап қ ыпшақ тар Еділден ө тіп, батысқ а қ арай жылжиды. Кейіннен олар Византия империясы мен Болгария жеріне ә лсін-ә лсін шабуыл жасап, 1071 – 80 ж. Дунай ө зеніне келіп жетті. Кейбір рулары басқ а тү ркі тайпаларымен бірлесе отырып, Кіші Азияғ а тарай бастады. 11 – 12-ғ асырларда Алтай мен Ертістен бастап Карпат пен Дунайғ а дейін созылғ ан даланы мекендеген халық тардың бә рі қ ыпшақ тар деп аталды. 12-ғ асырдың ортасынан олар Сырдария бойындағ ы қ алалар ү шін Хорезммен соғ ысты. Қ ыпшақ ақ сү йектерінің бір бө лігі Хорезм шаһ ына қ ызмет етті, сондық тан 13-ғ асырдың басында хорезмдіктер Сыр бойына толық иелік етіп, Торғ ай, Ырғ ыз, Есіл, Нұ ра ө зендерін жайлағ ан қ ыпшақ тарғ а жорық жасай бастады. Шың ғ ыс хан шапқ ыншылығ ы қ арсаң ында қ ыпшақ тар ыдырау алдында тұ рды. Тақ қ а тек бө рілі руынан шық қ андар мұ рагерлік жолмен сайланды. Олар ежелгі тү ркі дә стү рі бойынша 2 қ анатқ а бө лінді. Кейіннен Шың ғ ыс хан ә скерлері ретінде Дешті Қ ыпшақ қ а Орталық Азиядан келіп сің ген тү ркі-моң ғ ол тайпалары (керей, меркіт, найман, уақ, жалайыр, қ оң ырат, т.б.) мен Жошы хан ұ рпақ тары жергілікті қ ыпшақ тармен араласып, біртұ тас халық қ а айналды. Сондық тан кө п ұ замай Алтын Орда халық тары “Қ ыпшақ ұ лысы”, “Қ ыпшақ тілдес халық тар” деген жалпылама атаумен аталып кетті. 13-ғ асырдың аяғ ында Алтын Орданың қ ұ рамындағ ы қ ыпшақ тайпаларының этникалық негізінде қ ұ рылғ ан автономиялық бірлестік – Ақ Орда кү шейе бастады. 14-ғ асырдың аяқ кезінен бастап, Ақ Орданы мекендеген қ ыпшақ тайпалары “ө збек” деген жалпылама атаумен аталды. 15-ғ асырдың орта тұ сынан бастап “ө збек” терминін “қ азақ ” атауы ығ ыстырып шығ арды.

21. VI-XII ғ ғ. Тү ркі тайпаларының мә дениеті. Кө не тү ркі дә уірінің мә дени, ә деби ескерткіштерін сө з етуден бұ рын беретін келе қ азақ халқ ын қ ұ рағ ан тайпалық бірлестіктерінің тұ рмыс- тіршілігі, ә леуметтік ө мірі жайында бірер сө з айта кеткен дұ рыс. Ө йткені “Ө з ө міріндегі қ оғ амдық ө ндірісте адамдар ө здерінің дегендеріне қ арамайтын, белгілі бір, қ ажетті қ атынастарда - ө ндірістік қ атынастарда болады, бұ л қ атынастар олардың материалдық ө ндіргіш кү штері дамуының белгілі бір сатысына сай келеді. Осы ө ндірістік қ атынастардың жиынтығ ы қ оғ амның экономикалық қ ұ рылымы, реалдық базисі болып табылады, осығ ан келіп заң дық жә не саяси қ ондырма орнайды жә не бұ ғ ан қ оғ амдық сананың белгілі бір формалары сай келеді. Материалдық ө мірдің ө ндіріс ә дісі жалпы ө мірдегі ә леуметтік, саяси жә не рухани процестерді туғ ызады. Адамдардың санасы олардың болмысын бейленейді, қ айта керісінше, олардың болмасы олардың санасын билейді.ордасы Орхон ө зенінің (Монғ олия) жоғ арғ ы сағ асында болды. Бумынның інісі қ ағ ан Ү І ғ асырдың орта кезінде Орта Азиядағ ы эфталиттер мемлекетін кү йрете жең ді. Тү рік қ ағ анатының территориясы бұ рынғ ыдан да ұ лғ айып, ә скери қ уаты арта тү сті. Сө йтіп, “халық тардың ұ лы қ оныс аударуы” Қ азақ станның, Орта жә не Алдың ғ ы Азияның, сондай-ақ Европаның этникалық жә не саяси картасын едә уір дә режеде ө згертті. Қ азақ стан территориясында жергілікті тұ рғ ындардың антропологиялық типіне монғ ол типтес элементтердің жайылуының алғ ашқ ы кү шті толқ ындарының бірі жә не ө лкенің бү кіл территориясында тү ркі тілдерінің кең інен таралуы ғ ұ ндардың қ ысымымен болғ ан шығ ыс тайпаларының миграциясымен байланысты болса керек. Орта Азия мен Қ азақ стан территориясында бірте-бірте патриархалды –феодалдық қ атынастар қ алыптасып, ежелгі феодалдық мемлекеттер қ ұ рыла бастады. Орталық Азиядағ ы кө птеген тайпалық одақ тардан бірігіп пайда болғ ан осындай ежелгі феодалдық мемлекеттердің бірі. Тү рік қ ағ андығ ы (552-745 жылдар) еді. Бұ л қ ағ андық қ а енген тайпалар алғ ашында Алтай мен Жетісудың бір бө лігін мекендеді. “Тү рік” деген термин тұ ң ғ ыш рет 542 жылы аталады. “Тү рік” этнонимі алғ ашқ ы кезде белгілі бір адамның ата-тегі шонжар топтағ ы немесе ә скери ақ сү йектерден шық қ анын білдірген. Кейінірек бұ л сө здің семантикасы бірте-бірте ұ лғ айып, билік жү ргізуші, ү стемдік етуші, яғ ни “патша” шық қ ан тайпаның символы болғ ан. Бертін келе сол билік етуші тайпағ а бағ ынышты болып қ алғ ан тайпаларды да кө ршілері тү ріктер деп атап кеткен. Батыс тү рік қ ағ андығ ы яки қ ағ анаты – Тү рік қ ағ андығ ының негізінде 603 жылы қ ұ рылғ ан ертедегі феодалдық мемлекет. Бұ л қ ағ анаттың территориясы Жетісу мен Шығ ыс Тү ркістанды, Тянь-Шаньның батыс беткейі мен Орта Азияны алып жатты. Қ ағ анаттың орталығ ы Шу ө зені алқ абындағ ы Суяб қ аласы еді. Қ ағ анаттың бірінші басшысы – қ ағ ан, жоғ арғ ы ә міршісі ә рі ә скер басы болды. Батыс тү рік қ ағ анатының негізін қ алағ ан Бумын қ ағ анның інісі Істемі–қ ағ ан болды. Тү ріктер 558 жылы аварларды Батысқ а ығ ыстырып, Еділ мен Жайық бойын ө зіне қ аратып алды. Білге қ ағ ан мен оның інісі Кү лтегін осы ұ лан-ғ айыр қ ағ анаттың тә уелсіздігін тан империясынан қ орғ ау ү шін кү рескен. Кезінде Батыс тү рік қ ағ андығ ын қ ұ рағ ан тү рлі тайпалар кейіннен қ азақ халқ ының қ ұ рамына еніп кеткені мә лім.Батыс Тү рік қ ағ анаты ыдырай бастағ ан кезде олардан қ имақ тар мен қ ыпшақ тар оқ шауланып бө лініп шық ты. Қ ыпшақ тар – ерте кезден-ақ Орталық Азияны мекен еткен кө не тайпалардың бірі екені мә лім. Қ ыпшақ қ оғ амы – ертедегі феодалдық мемлекет бірлестігі ретінде ө мірге келген. Олар Ертіс ө зенінен бастап сонау Дунайғ а дейінгі ұ лан-ғ айыр кең алқ апты мекен етті. Қ азіргі қ азақ тардың арғ ы аталарының бірі саналатын қ ыпшақ тарды Европада- қ умандар, ал Ресейде - половецтер деп атағ ан. Сонымен Ү І-Ү ІІ ғ асырларда кө шпелі жә не жартылай кө шпелі ө мір сү рген қ аң ылылар, қ арлұ қ тар, шігілдер, тухшлер, яғ малар, оғ ыздар, қ имақ тар, қ ыпшақ тар, т.б. тайпалар бертін келе тү ркі тілдес халық тардың этникалық қ ұ рамына негіз болып қ аланды.

22. Кө не тү рік жазуының ескерткіштері. Кө не тү ркі жазба ескерткіштері, тү ркі руникалық жазба ескерткіштері – 7–9 ғ асырлардағ ы кө не тү ркі ойма жазулары мен қ олжазбалары, кө не тү ркі ә ліпбиіндегі ә р алуан мә тіндер. Кө не тү ркі жазба ескерткіштері арқ ылы қ азіргі тү рік халық тарының кө не тілін, тарихын, этногенезін, географиясын, рухани мә дениетін, жазба дә стү рін, ә дет-ғ ұ рыптары мен дү ниетанымын білуге болады.Табылғ ан аймақ тары: Кө не тү ркі жазба ескерткіштері табылғ ан аймақ тарғ а Сібірдегі Енисей, Лена ө зендерінің аң ғ арлары, Моң ғ олиядағ ы Орхон, Онгин, Селенга ө зендерінің алқ абы, Орта Азия мен Қ азақ стандағ ы Талас пен Сыр бойы, Ертіс пен Іле қ ойнауы жатады. Орыс этнограф-ғ алымы Н.М.Ядринцев 1889 жылы Моң ғ олиядағ ы Орхон ө зенінің қ ұ йылысынан қ ос тілдік жазуы бар ерекше ү лкен екі тас тапты. Кейіннен біреуі Білге қ ағ анғ а (735), екіншісі оның інісі Кү лтегінге (732) қ ойылғ аны белгілі болып, мазмұ ны толық анық талды. Бұ л ескерткіштердің бір қ ырына Қ ытай иероглифтері ойылғ ан, ал ү ш қ ырына ойылғ ан жазу таң балары «Сібір руналарына», Енисей бойынан табылғ ан жұ мбақ жазуларғ а (бұ л жазулар сыртқ ы кө рінісі жағ ынан Скандинавия руналарына біршама ұ қ сас болғ андық тан «руникалық» немесе «руна тә різдес» деп те аталды) ұ қ сас. Финн жә не орыс ғ алымдары жү ргізген арнаулы зерттеулер нә тижесінде Орхон жә не Енисей ескерткіштерінің нұ сқ алары (фотосурет, эстампаж) жинақ талып жарияланғ ан атластар жарық кө рді. Сайып келгенде Дания лингвисі В.Томсен 1893 жылы тү ркі руникалық (Орхон-Енисей) таң баларының дыбыстық мағ ыналарын негізінен дұ рыс анық тап, академик В.В.Радлов 1894 жылдың қ аң тарында кө не тү ркі тілінде жазылғ ан Кү лтегін ескерткішіндегі руникалық жазудың тұ ң ғ ыш аудармасын берді. Ғ ылымда ашылғ ан бұ л жаң алық – тіл білімінің тарихи салыстырмалы бағ ытын белгілеп, тү ркітану ғ ылымын жү йеге келтіру ісінде мық ты қ азық болды. Мұ нан кейін Кө не тү ркі жазба ескерткіштері тек тастарғ а ғ ана қ ашалмағ андығ ы, металл (алтын, кү міс, қ ола) жә не саз балшық тан жасалғ ан тү рлі бұ йымдарғ а ойып жазылғ андығ ы да айқ ындала тү сті. Моң ғ олиядағ ы, Сібір мен Азиядағ ы айқ ындалғ ан тү ркі руникалық ойма жазуларының жалпы саны ә зірше екі жү зге жуық. 20 ғ асырдың бас кезінде Шығ ыс Тү ркістандағ ы тү ркі руникалық жазуының шамандық, манихейлік, буддалық дін жә не заң мазмұ нында қ ағ азғ а жазылғ ан нұ сқ алары (8–10 ғ асырлар) айқ ындалды. 1932 жылы Талас алқ абынан ағ аш таяқ шағ а ойылғ ан руникалық жұ мбақ жазу табылды. С.Е.Малов, Х.Н.Оркун, А.М.Щербак, т.б. таяқ шалардағ ы жазудың тү ркі руникалық таң баларымен ұ қ састығ ын кө рсетіп, оны кө не тү ркі тілінде оқ ып кө рді.Иссык жазба ескерткіш— сақ дә уірінен қ алғ ан жазба ескерткіш (б. з. д. 5—4 г.). 1970 ж. Ӏ ле ө ң ірінің тау бектеріндегі Есік қ аласы іргесіндегі Сақ заманынан қ алғ ан ү лкен қ орымнан алтынғ а бө ленген жауынгер мә йіті жә не оның тү рлі заттары, сонын ішінде жұ мбақ жазуы бар кү міс тостағ анша табылғ ан. Оның сырт жағ ына руна тә різдес 26 таң ба ойылып жазылғ ан. Ескерткіштің қ ұ ндылығ ы — біріншіден, ертедегі Қ азақ стан жерін мекендеген сақ тайпаларының тілі кө не тү ркі тілі екендігін, екіншіден, бұ дан 2500 жыл бұ рын тү ркі тектес тайпалардың ә ліпбилік жазуы болғ анын дә лелдейді: Могoилян жазба ескерткіш — Орхон ө зені бойынан табылғ ан кө не тү ркі ескерткіші (7 ғ асырдың соң ы). Ескерткіш Қ ұ тлұ ғ (Қ абағ ан) қ ағ анның баласы Могилянғ а арналғ ан, мә тінін жазғ ан Иоллығ Тегін, оны тапқ ан Н. М. Ядринцев, алғ аш рет оқ ығ ан В. В. Радлов. Жазуда Могилянның, Кү лтегіннің, Тоныкө ктің жорық тары баяндалғ ан.Мойунчур ескерткіші — Орхон-Енисей кө не тү ркі жазуымен 759 ж. жазылғ ан ескерткіш. Оны Солтү стік Моң ғ олияда 1909 ж. тапқ ан Г. И. Рамстедт. Ол — ескерткіш мә тінін немісше аударып, 1913 ж. жариялағ ан. Бұ л ең бекті Н. Оркун тү рік тіліне, С. Е. Малов 1959 ж. орыс тіліне аударып жариялағ ан. Ескерткіш " Селенге тасы" деп те аталады. Мойун-чур сол кездегі ұ йғ ыр мемлекетінің ханы болғ ан. Ескерткіш мә тінінде жер-су, адам, тайпа, халық (ұ йғ ыр, оғ ыз, тоғ ыз, татар, қ ырғ ыз, тү ркеш, тү рік, соғ ды, қ ыпшақ т.б.) атаулары кездеседі. Ескерткіште ә ң гіме оғ ыз тайпасының ө кілі атынан баяндалады.Орхон ойма жазулары — Моң ғ олияның Орхон, Селенге ө зендері бойынан табылғ ан кө лемді ә деби мұ ралар, хан ә улетінің қ ұ лпытастары, 7—8 ғ ғ. жазылғ ан кө не тү ркі руникалық ескерткіштері болып табылады. Оғ ан Білге қ ағ ан, Кү лтегін, Тоныкө к, Кү лі-чур, Мойун-чур т.б. ескерткіштер жатады. Ескерткіштер мен ондағ ы жазбаша деректерді ашып жариялағ ан — Н. М. Ядринцев, В. Томсен, В. В. Радлов.