Шаруашылығы. 3 страница

23. Тү ркі тайпаларының наным-сенімдері мен салт-дә стү рі. Халық тың діні, наным-сенімдері мен кө зқ арастары оның тарихына, рухани-мә дени, саяси ө міріне ү лкен ә сер ететін фактор болып табылады. Дін – руханияттың ө зекті саласы. Дін тарихын білмейінше белгілі бір аймақ ты мекендеген халық тардың тұ рмысын, ө мірін, мә дени болмысының қ ыр-сырын терең тану мү мкін емес, яғ ни кез келген ұ лттық мә дениеттің рухани бастауларын, оның менталитеті мен дү ниетанымын ұ ғ ыну ү шін мә дени тұ тастық тағ ы діни жү йелерді терең зерттеп, зерделеудің маң ызы ерекше. Ежелгі руханиятта дін оның негізгі қ ұ рамдас бө лігі екендігін ескерсек, айтылғ ан тұ жырымның маң ыздылығ ы арта тү седі. Себебі дін ө ткен тарихи дә уірлерде мә дениеттің барлық салаларын қ амтып жатты.Кө птеген мә дениеттанушылар дінді мә дениеттерді бір ө ркениетке біріктіретін фактор ретінде қ арастырады. Н. Данилевскийдің, К. Ясперстің, А. Тойнбидің, О. Шпенглердің, П. Сорокиннің ең бектерінде тарихи-мә дени типтердегі діни ерекшеліктер бітім қ ұ растырушы жә не мә дени айрық шалық ты білдіретін нышан ретінде баяндалады. Ү лкен ө ркениеттердің қ алыптасуында ұ лттық діндердің тар шең берден шығ ып, рухани-мә дени тұ тастық ты қ ұ рауы, дү ниетаным мен адами қ асиеттердің жаң а мазмұ ндарын қ алыптастыруы ерекше маң ызды.Алайда, ө ркениет ағ ымына қ осылғ ан этностар мен этностық топтар ө ркениетке ор­тақ дінді, оның рә сім-рә міздерін қ абылдағ анмен, олардың наным-сенімдері мү лдем жоғ алып кетпейді. Олар халық тың ә дет-ғ ұ рпында, дү ниетанымдық рә міздерінде, дү ниені тү йсінуінде, сезінуінде сақ талады. Сол себепті қ азақ тардың діни кө зқ арасында Алла мен Тә ң ірі ұ ғ ымдары синонимдер ретінде қ олданылады. Ә рине, қ азақ мә дениетінде қ алыптасқ ан архетиптік наным-сенімдерден исламдық діни жү йеге ауысу бірнеше ғ асырларғ а созылды жә не бұ л қ арым-қ атынас тұ тастану бағ ытында ө тті.Ислам діні мен араб мә дениетінің қ азақ халқ ының руханиятына тигізген игі ә серін, тарихтағ ы ү йлестіруші қ ызметін теріске шығ аруғ а болмас, алайда қ азақ тарды ө зіндік халық, этнос ретінде қ алыптастырғ ан, руханиятының ө зегін қ ұ рап, тұ рақ тандырғ ан архетиптік наным-сенімдерін ұ мытпағ ан жө н, оларсыз мә дениетімізді толық қ анды тү сіну мү мкін емес. Тү ркі мә дениеті - ежелгі заманнан ө мір сү ріп келе жаткан тү ркі тайпалары негізінде қ алыптасқ ан мө дениеттің жалпы атауы. Тү ркілердің алғ ашқ ы ата қ онысы Шығ ыс Тянь-Шань мен Алтай ө ң ірі болғ ан. " Халық тардың ұ лы қ оныс аударуының " нә тижесінде қ азіргі Қ азақ стан, Орта жө не Алдың ғ ы Азия, Шығ ыс Еуропа территорияларына кең таралып орналасқ ан тү ркілер қ азіргі тү ркі тілдес халық тардың барлық тарының субстаты болып табылады. " Тү ркі" деген термин тұ ң ғ ыш рет 542 жылы аталады. " Тү ркі" этонимі алғ ашқ ы кезде белгілі бір ақ сү йектерден шық қ анын білдірген (ғ ылымда этносқ а қ атысты " тү ркі" терминін қ олдану қ алыптасқ ан, біз соғ ан арқ а сү йейміз). Орталық Азияны мекендеген кө птеген тайпалық одақ тардан біріккен феодалдық мемлекет Тү ркі қ ағ андығ ы ө мір сү рген. Тү ркі қ ағ андығ ының ә леуметтік-саяси жә не қ оғ амдық ө мірінде ә скери істер аса маң ызды орын алғ ан. Тү ркілердің алғ ашқ ы кө семдерінің бірі Бумын қ ағ ан болғ ан. Тү ркі қ ағ андағ ы тұ сында тү ркі тілінің ө рісі барынша кең іп, ұ ланғ айыр ө лкедеғ і негізгі тілге айналғ ан. Тү ркілердің жазуы да болғ ан. Сол кө не тү ркі жазбаларынан тү ркілердің дү ниетанымдық кө зқ арастары, наным-сенімдері туралы кө п мағ лү мат алуғ а болады. Кө не тү ркілер аспан денелерінің қ озғ алысына карап ауа райын, жыл маусымдарының қ андай болатынын кү ні бұ рын анық тай алғ ан. Кө не тү ркілер геометрия, математика ғ ылымдарынан біршама хабардар болғ ан, оны су жү йелерін салуғ а, кү рделі ғ имараттар, карауыл тө белер тұ рғ ызуғ а, т.б. пайдаланғ ан. Олар металды, тү рлі минералдарды еріту ә дістерін, шө птердің емдік қ асиеттерін білген. Емдеудің неше тү рлі ә дістерін де жетік мең герген. Ежелгі тү ркілер, негізінен, қ ос кү шке - Кө кке жә не Жерге сиынатын болғ ан. Кө к Тә ң ірінің рақ ымымен елді билеген қ ағ андар " Аспанда туғ ан жә не Кү нмен, Аймен безендірілген" деп аталғ ан. Ежелгі тү ркілер ү шін Кө к пен Жер-Судан кейін тұ рғ ан қ ұ діретті кү ш ә йел, ошак басы қ ұ дайы Ұ майғ а табынғ ан. Тү ркі халық тарының мә дениетінде персонификациялабағ ан, шексіз аспан ә лемімен қ атар аспан шырақ тары, қ ұ тты мекен, отсуғ а да бас игенін білдіретін деректер кездеседі.

24. VІ-ХІІғ ғ оң тү стік ж/е оң тү стік-шығ ыс Қ азақ станның қ алалық мә дениеті. VІ-ХІІғ ғ оң тү стік ж/е оң тү стік-шығ ыс Қ азақ станның қ алалық мә дениеті – жазба деректемелер мен археологиялық материалдар нә тижесінде анық талғ ан байырғ ы қ оныс орындары, қ ала жұ рттары. 6 – 9 ғ асырларда Оң тү стік Қ азақ стан мен Оң тү стік-Батыс Жетісуда қ ала мә дениеті жақ сы дамыды. Саяси жағ ынан бұ л аймақ тар тү рік ә улеттеріне бағ ынды жә не реті бойынша Батыс Тү рік, Тү ргеш, Қ арлұ қ қ ағ андық тарының қ ұ рамына енді. Бұ л кезең де кө шіп жү ретін жер аумағ ы шектеліп, кө ш жолдары қ алыптасты, тұ рақ ты қ ыстаулар мен жайлаулар орнығ ып, егіншілік пайда болды, отырық шы кедейлер тобы бө лініп, жекелеген рулық топтар отырық шылық қ а кө шті. Мемлекеттік тө решілдік аппарат қ ұ рылып, ортақ тіл мен жазу қ алыптасты, сауда жә не дипломаттық байланыстар дамыды. Осындай жағ дайда ә кімшілік жә не қ олө нер, сауда, мә дениет орталығ ы ретінде қ алалар салына бастады. Оң тү стік Қ азақ стандағ ы ең ірі қ ала Исфиджаб саналады. Ол 629 ж. Сюань-Цзянның жылнамасында “Ақ ө зендегі қ ала” атымен алғ аш аталады. Кейін Махмұ т Қ ашқ ари Сайрам – ақ қ аланың аты (ә л-Мединат ә л-Байда), ол Исфиджаб деп, кейде Сайрам деп те аталғ анын жазады. Отырар аты (Отырарбенд) 8 – 9 ғ -лардағ ы жазба деректерде аталады. Оның Фараб, Тарбанд секілді атаулары да бар. Отырардан тө менірек Сырдария бойындағ ы Шауғ ар ө ң ірінде сол аттас орталығ ы болғ ан. Шауғ ар қ.аласы(соғ ды тілінен аударғ анда “Қ ара тау”) Тү ркістанның оң тү стік-шығ ысында 8 км жерде орналасқ ан Шойтө бе қ -ның орнында болғ ан.Оң тү стік-Батыс Жетісуда қ алалардың ө ркендеуіне, қ олө нері мен егіншіліктің жә не қ ұ рылыс техникасының дамуына Соғ ды ұ рпақ тарының елеулі ә сері болды. 8 ғ -дың 2-жартысында олар Шу, Талас жазық тарына кө птеп қ оныстана бастады. Соғ дылық саудагерлер Иран мен Византияны Шығ ыс. Аумағ ы 30 га-дан асатын қ ала жұ рттарына Сайрам (Исфиджаб), Шортө бе немесе Қ араспан-1 (Осбаникет), Отырартө бе (Отырар), Қ ұ йрық тө бе (Кедер), Шойтө бе (Шауғ ар), Жанқ ала (Жанкент, Янгикент), Сунақ -Ата (Сығ анақ), Қ ұ мкент жатады. Аумағ ы 15 га-дан 30 га-ғ а дейін жететін қ алалар – Бурух, Хурлуг, Жумишлағ у, т.б. 15 га-ғ а дейін жететін қ ала жұ рттарына Шарапхана (Газгирд), Бұ лақ -Қ оғ ал (Манкент), Тамды (Берукент), Қ азатлық (Будухкет), т.б. жатады. Осы қ алалардан басқ а Сырдарияның орта ағ ысында 6 – 9 ғ -лардың бірінші жартысына тә н мә дени қ абаттары анық талғ ан бір топ қ ала жұ рттары жатыр. Қ азақ станның оң тү стігінде жалпы саны 27-ге жететін осындай қ ала жұ рты бар. Қ азақ станның оң т-ндегі қ ала жұ рттарына қ ұ рылымында – ішкі қ амал (цитадель); шахристан (дуалмен бекіндірілген қ ала) жә не рабад (қ ала тө ң ірегіндегі сауда-қ олө нер орны) болатын топография тә н. Шахристанда бай шонжарлардың, ірі саудагерлер мен дінбасылардың ү йлері, сарайлар орналасты. Жетісудың оң т.-батысында, керісінше, бұ ғ ан толық мү мкіндіктер болды. Жазбаша деректемелерге қ арағ анда, мұ нда 7 – 10 ғ асырларда 27 қ ала мен қ оныс болғ ан, олардың кө пшілігі нақ ты қ ала жұ рттарымен сә йкестендірілді.Ал Шу жә не Талас аң ғ арларындағ ы аумақ та барлығ ы 36 қ ала жұ рты табылып, олардағ ы 7 – 9 ғ асырлардың мә дени қ абаттары анық талды. Солт.-шығ ыс Жетісу тө рткө лдері ү ш топқ а бө лінеді.Біріншісіне: •Антоновка, Дү нгене, Шілік; Екіншісіне: •Талғ ар, Сү мбе, Ақ мола енгізілген; Ү шіншісіне: •Алматы, Лавар, Қ апал, Бояулы, Ақ там, Арасан. Бірінші топқ а аумағ ы 30 га-дан асатын қ алалар енеді.Бұ лар – кө п қ абатты ескерткіштер, мә дени қ абаттарының қ алың д. 2 – 3 метрге дейін жетеді жә не одан да қ алың. Қ азба жұ мыстары кезінде қ ала жұ рттарынан алуан тү рлі керамика, ә йнек, тең гелер, қ олө нер шеберханалары мен ө ндірістік кү л-қ оқ ыстар табылды, бұ лар мұ нда қ олө нер мен сауданың дамығ анын дә лелдейді. Бұ л қ алалар жұ рттарының кейбіреулері нақ ты қ алаларғ а: Антоновка – Қ аялық қ а, Дү нгене – Екі-Оғ ызғ а баланады. Олардың ішіндегі ең ірісі қ арлұ қ жабғ уының астанасы Қ аялық ретінде танылғ ан – Антоновка. Бірінші топты қ ұ райтын тө рткө лдер ірі қ алалар жә не астаналық орталық тар болып табылады. Екінші топтағ ы қ алалардың аумағ ы 10 га-дан 30 га-ғ а дейін жетеді. Ү шінші топ қ алаларының аумағ ы 10 га-ғ а да жетпейді. Мұ ндай қ ала жұ рттарының қ ұ рылысы Жақ сылық қ -ның орнын кең кө лемде қ азғ ан кезде зерттелді. Оларда тұ рғ ын ү йлер дуалдар іргесіне, ішкі жағ ында орналасады, ішкі аулалар бар. Іле қ алалары жұ ртының бұ л тобын бұ рынғ ы кө шпелілер мен жартылай кө шпелілердің ауылдық қ оныстары деп санауғ а болады. Кейбіреулері керуен-сарайлар болуы мү мкін. Сарыжас, Быжы жә не Айнабұ лақ сияқ ты бірнеше қ аланың жұ рты бір-біріне жақ ын орналасқ ан екі немесе тіпті ү ш бекіністен тұ рады. Олар ә детте жолдардың тү йіскен тұ сына салынғ ан.Бұ л кезең де отырық шы жә не қ ала мә дениеті Қ азастанның орт. жә не шығ ыс аймақ тарына қ арай ойысқ ан. Қ азақ станның батысында қ оныстар пайда болғ ан. Орталық Қ азақ станда, Нұ ра, Кең гір жә не Жезді аң ғ арларында, Ұ лытау етегінде ондағ ан тө рткө лдер табылды, мұ нда жү ргізілген қ азба жұ мыстары олардың ә кімш., қ олө нер-сауда жә не а.ш. сипатын кө рсетеді. Шың ғ ыс хан шапқ ыншылығ ы жә не одан кейінгі Шың ғ ыс хан ұ рпақ тары арасындағ ы соғ ыстар салдарынан Іле, Шу, Талас алқ аптарындағ ы қ алалардың кө бі қ ирап, біржола жойылып кеткен.

25. Тү ркі кезең інің ғ алымдары мен ойшылдары. Ә бу Насыр ә л-Фараби, М.Қ ашқ ари, Қ ожа Ахмет Иассауи, Ж.Баласағ ұ ни жә не т.б. Ә л-Фараби тү рік тайпасының дә улетті бір ортасынан шық қ аны бізге мә лім, бұ ғ ан дә лел оның толық аты жө нінде " Тархан" деген атаудың болуы. Ә л-Фараби 870 жылы Сыр бойындағ ы Арыс ө зені Сырғ а барып қ ұ ятын ө ң ірдегі, Фараб қ аласында дү ниеге келді. Фарабидің то-лық аты-жө ні Ә бу-Насыр Мұ хаммед Иби Мұ хаммед ибн Ұ злағ ибн Тархан Ә л-Фараби, яғ ни ә кесі Ұ злағ, арғ ы атасы Тархан. Туғ ан жері қ азақ тың ежелгі қ аласы Отырарды арабтар Барба-Фараб деп атап кеткен, осыдан барып ол Ә бунасыр Фараби, яғ ни Фарабтан шық қ ан Ә бунасыр атанғ ан. Бұ л қ аланың орны қ азіргі Шә уілдір ауданы, Шымкент облысының территориясында. Сол тү ста ө мір сү ргендердің қ алдырғ ан нұ сқ аларына карағ анда, Отырар қ аласы IX ғ асырда тарихи қ атынастар мен сауда жолдарының торабындағ ы аса ірі мә дениет орталығ ы болғ ан. Замандастары жазғ ан шежірелер бойынша алғ анда, оның арғ ы аталарының есімдері таза Тү ркі тілінде келтіріледі. Махмұ д Қ ашқ ари (ХІ ғ асыр) - тү ркі ғ алымы, ә йгілі «Диуану лұ ғ ат-ит-тү рк» («Тү ркі сө здерінің жинағ ы») атты ең бектің авторы. Толық аты жө ні Махмұ т ибн ә л Хұ сейн ибн Мұ хаммед. Туғ ан жері қ азіргі Қ ырғ ызстан жеріндегі Ыстық кө л жағ асындағ ы (кей деректе Шу бойындағ ы) Барсхан қ аласы.Махмұ дтың ә кесі белгілі қ олбасшы, Барсханның ә мірі болғ ан. Ол кейін Қ арахан ә улеті билеген мемлекеттің мә дени саяси орталық тарының бірі Қ ашқ арғ а ауысқ ан. Махмұ д осында дә ріс алғ ан, ұ зақ жылдар тұ рғ ан. Оның аты жө ніне қ ай жерден шық қ анын кө рсететін дә стү рмен «Қ ашқ ариді» тіркеуінің мә нісі де содан.Ғ алымның туғ ан, ө лген жылы белгісіз. Ол жө нінде ө зі де, басқ а зерттеулер мен сол тұ стағ ы жазбаларда да ештеме айтылмайды. Ол Қ ашқ арда алғ ан білімін одан ә рі толық тыру мақ сатымен, Бұ қ ара, Нишапур, Бағ дад қ алаларында болады, тү ркі тілінің сыртында араб, парсы, тілдерін жетік мең гереді. Ө з заманының аса білімдар филологы, тарихшысы, этнографы, географы ретінде танылады.Қ азақ стан мен Орта Азиядағ ы сопылық поэзиясының кө рнекті ө кілі, дуалы ауыз данышпан, кемең гер ақ ын ағ артушы АхметЯссауи 1093 жылы немесе 1094 жылы кө не Исфидзат (Сайрам) қ аласында дү ниеге келген. Оның ата-анасы Ибраһ им Ата мен Қ арашаш Ана осында тұ рып, осы жерде қ айтыс болғ ан.Араб, парсы авторларының жазбаларына қ арағ анда Ахметтің ә кесі ө з заманының сауатты, кө зі ашық адамы болғ ан. Тіптен балауса, бү лдіршін Ахметке араб, парсы тілдерін Таяу Шығ ыстағ ы Исфахан, Бағ дат қ алаларынан ұ стаздар жалдап ү йретеді. Он алты жасында-ақ болашақ ақ ын, шығ ыс поэзиясын, ә дебиетін, философиясын жетік мең гереді. Он жеті жасынан бастап, ө зі де ө лең жаза бастайды. Ө з жырларын шығ ыс авторларынан бірінші болып, сол кездегі шойырлар секілді араб, парсы тілдерінде емес, ө зінің ана тілі – тү ркі тілінде жазғ ан. Иссауи шығ армаларының қ ұ ндылығ ы осында.Ө мірі туралы мә ліметтер аз сақ талғ ан. Файласуфи (философия), риезиет (математика), тиббий (медицина), фэлэкиат (астрономия), нужум (астрология), ө нертану, ә дебиеттану, тіл білімі, тағ ы басқ а ғ ылым салаларының дамуына зор ү лес қ осқ ан. Жү сіп Баласағ ұ нидің есімі ә лемдік ә дебиет пен мә дениет тарихында " Қ ұ тадғ у білік" (" Қ ұ тты білік") дастаны арқ ылы қ алды. Жү сіп Баласағ ұ ни бұ л дастанын хижра есебімен 462 жылы, қ азірғ і жыл санау бойынша 1070 жылда жазып бітірген. Дастанды " хандардың ханы" - Қ арахандар ә улеті мемлекетінің (942 - 1210) негізін салушы Сатү к Қ ара Богра ханғ а (908 - 955) тарту етеді. Сол ү шін хан ө з жарлығ ымен Жү сіп Баласағ ұ ниғ а " хас хажиб" - " бас уә зір" немесе " ұ лы кең есші" деген лауазым берген. Дастанның бізге жеткен ү ш нұ сқ асы бар. Біріншісі, Герат қ аласындағ ы 1439 жылы кө не ұ йғ ыр жазуымен (қ азір ол Вена қ аласындағ ы Корольдік кітапханада сақ таулы), екіншісі, 14 ғ асырдың 1-жартысында Египетте араб ә рпімен (Каирдың Кедивен кітапханасы қ орында) кө шірілген. Ал Наманғ ан қ аласынан табылғ ан ү шінші нұ сқ а 12 ғ асырда араб ә рпімен қ ағ азғ а тү сірілген. Бұ л қ олжазба Ташкенттегі Шығ ыстану институттының қ орында сақ таулы тұ р. Ғ алымдар осы ү ш кө шірме нұ сканың ә рқ айсысына тә н ө зіндік ерекшеліктерді жинақ тай отырып, " Қ ұ тты білік" дастанының ғ ылымының негізделген толық мә тінін жасап шық ты. Венгер ғ алымы Германи Вамбери (1932 - 1913) " Қ ұ тты біліктің " бірнеше тарауын неміс тіліне аударып, 1870 жылы Инсбрук Каласында жеке кітап етіп бастырып шығ арды. Бұ л шығ арманы зерттеу, ғ ылымының мә тінін дайындау жә не аударма жасау ісімен орыс ғ алымы В.В. Радлов (1837 - 1918) жиырма жыл бойы (1890- 1910) айналысқ ан. Тү ркия ғ алымдары 1942-43 жылдары " Қ ұ тты біліктің " ү ш нұ сқ асын да Стамбұ лдан ү ш том кітап етіп шығ арды. " Қ ұ тты білік" дастаны орта ғ асырларда бү кіл тү ркі ә леміне тү сінікті болғ ан Карахан ә улеті мемлекеті тү ріктерінің тілінде жазылғ ан. Оны Қ аримов ө збек тіліне (1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс тіліне (1983), А.Егеубаев қ азақ тіліне (1986), бір топ аудармашылар ұ йғ ыр тіліне (1984) тә ржімалағ ан.

26. Қ азақ стан тарихының моң ғ ол дә уіріне қ атысты деректері мен тарихнамасы. Шың ғ ыс хан қ олының негізгі жорық тарының бірі Қ азақ стан мен Орта Азияның территориясына жасағ ан жорық тары еді. Бұ л жорық оларғ а Шығ ыс Еуропа мен Алдың ғ ы Азияғ а жол ашты. Шың ғ ыс хан Қ азақ стан мен Орта Азияғ а жасағ ан жорық тарына зор мә н беріп, оғ ан ұ зақ ә рі мұ қ ият дайындалғ ан еді. 1211 жылы Жетісуда Шың ғ ыс ханның қ олбасшыларының бірі Қ ұ былай бастағ ан монғ ол отрядтары пайда болды. Қ арлұ қ ә міршісі Арслан хан Қ ойлық тағ ы қ арақ ытай наместнигін ө лтіруге бұ йрық беріп, ө зі Шың ғ ыс ханның қ ол астындамын деп жариялайды. Монғ олдардың батысқ а қ арай жылжуы 1218 жылы қ айта басталды. Найман басшысы Кү шліктің иелігіндегі жерлердің шегіне кіргенен кейін монғ ол қ олбасшысы Жебе жаршылар арқ ылы хабарлатып, ә скерлерге бейбіт тұ рғ андардың мү лкіне тиісуне тйым салынсын, ал мұ сылмандарғ а найман билеушілерінің тоқ татқ ан жария тү рде қ ұ дайғ а қ ұ лшылық ету правосы қ айтарылсын деп бұ йрық береді. Шығ ыс Тү ркістан мен Жетісуды басып алғ аннан кейін монғ олдарғ а Оң тү стік қ азақ стан емн орта Азияғ а жол ашылды. Басып кіруге «Отырар опаты» деген жағ дай себеп болды. Шың ғ ыс хан Орта Азияғ а Омар-Қ ожа Отрари, Жамал Марағ и жә не бақ а кө пестер басқ арғ ан сауда керуенін жіберді. 500 тү йесі бар керуенде монғ ол жансыздарынан қ оса есептегенде барлығ ы 450 адам болатын. Кө п дадамы бар керуен 1218 жылы Отырарғ а келеді. Отырар ә міршісі Қ айыр хан Иналшық кө пестерді жансыз тылшылар деп кү діктеніп, оларды қ ырып тастауғ а бұ йырып, керуенді тонап алды.Шың ғ ыс хан Қ айыр ханды қ олыма бер деп талап етеді, бірақ хорезмшах бұ л талапты орындамай, елшілерін ө лтіріп тастайды. Осының ө зі Хорезмге қ арсы соғ ыс ашуына себеп болды. Шың ғ ыс хан орта Азияны бағ ындыруғ а ө з вассалдарының жасақ тарымен қ оса жалпы саны 120-150 мың ғ а дейін адамы бар қ алың қ ол жіберді. Жорық 1219 жылы қ ыркү йек айында Ертіс жағ алауынан басталды. Отырырғ а таяғ анда монғ ол басшылары ө з кү штерін былай бө лген еді: Шағ атай мен Ү гедей бастағ ан бірнеше тү мендер Отырарды қ оршау ү шін қ алдырылды. Жошы бастағ ан басқ а бө лік Сырдария бойымен тө мен кетті. Ү шінші бө лік Сырдарияның жоғ арғ ы ағ ысына қ алаларды бағ ындыру ү шін жіберілді. Шың ғ ыс ханның ө зі мен кіші баласы Тө ле негізгі кү штерімен Бұ харағ а аттанды.Отырар билеушісі Қ айыр хан бар кү шін салып ең соң ғ ы мү мкіндігін пайдалана отырып қ орғ анды. Оның басқ аруында, Нисавидің деректері бойынша, не бары 20 мың ә скер болғ ан, ал Жувейнидің деректері бойынша хорезмшах оғ ан «сыртқ ы ә скерден» 50 мың ә скер берген. Қ оршауғ а алынғ анғ а дейін ол Отырарғ а Қ араджа хаджиб басқ арғ ан 10 мың дық отряд жіберген еді. Отырар бес ай бойы дерлік қ оршауда болды. Тек Қ араджа хаджиб ең сесі тү сіп, «Суфи хан» қ ақ пасы арқ ылы қ аланы тастай қ ашып, ө з отрядымен монғ олдарғ а берілгенде ғ ана монғ олдар осы қ ақ па арқ ылы қ алағ а лап қ ойды. Қ араджа хаджиб ө лтірілді. Алайда Отырар сонда табандылық пен қ орғ ана береді. «Арыстан тә різді» ә скерлер отрядымен Ө айыр хан берік қ амалғ а бекініп алды, монғ олдарғ а оны алу ү шін тағ ы бір ай уақ ыт берді. Ол 1220 жылдың февралінде алынды. Қ айыр хан қ олғ а тү сіп, Шың ғ ыс ханның алдына ә келінген жерде қ атал жазаланып ө лтірілді. Отырар қ амалының қ абырғ асын жермен жексен етіп Шағ атай мен Ү гедейдің монғ ол отрядтары Шың ғ ыс ханғ а келіп қ осылды, бұ л кезде ол Самарқ анд пен Бұ хараның арасындағ ы жолда болатын. Сырдария жағ алауындағ ы басқ а қ алалардың тұ рғ ындары да ерлікпен қ орғ анды, соның ө зінде бірқ атар қ алалардың қ орғ анысында қ алалардың тө менгі тұ рғ ындарының арасынан шық қ андар басшылық роль атқ арды.Шың ғ ыс ханның ү лкен ұ лы Жошы Сығ анақ қ а келіп, оның тұ рғ ындарымен келіссө з бастады. Ө зінің ө кілі ретінде ол соғ ысқ а дейін-ақ монғ олдағ а қ ызметке берген мұ сылман кө песі Хасан қ ожаны қ алағ а жіберді. Ол тұ рғ ындарды ұ рыссыз берілуге азғ ыруғ а тиіс болатын, бірақ «жауыздар, тобырлар мен қ аң ғ ыбастар» бұ ғ ан ашынып сатқ ынды ө лтірді де, қ арсылық кө рсетуге ә зірленді. Монғ олдар қ аланы жеті кү н, жеті тү н қ оршауғ а алып, ақ ырында оны шабуылмен алды да, «кең шілік пен аяушылық қ ақ пасын» жауып тастап бү кіл халық ты қ ырып тастады.

27. Монғ ол шапқ ыншылық тары қ арсаң ындағ ы Жетісудың, Орта Азияның жә не Дешті Қ ыпшақ тың саяси жағ дайы. Дешті Қ ыпшақ даласы Моң ғ ол шапқ ыншылығ ына дейін ө ркениеттің дамығ ан орталығ ы болғ ан. Қ азақ даласының жерінде негізгі мекендегендер кө шпелі қ ыпшақ, қ аң лы, дулу тайпаларының мекені болды. Қ ыпшақ хандығ ының билігі Хорезм шахына ө тіп, Қ арахан аулетінің билігі қ ұ лағ ан кез болатын. Қ азақ даласының солтү стігі кө шпелі халық тар болса, оң тү стігінде Хорезм шахы тағ айындағ ан кіші хандар Жібек жолы бойындағ ы қ алаларда билік етті. Шың ғ ысхан керуенмен саудагерлер жіберіп Қ азақ даласындағ ы бай, сә улетті қ аллардың бар екенін біледі. Жібек жолы қ алаларының жалпы экономикалық маң ыздылығ ын байқ айды. Батысқ а, яғ ни жаң а ә лемге шығ атын жолдың негізгі қ ақ пасы ұ лан байтақ қ апшақ даласы екенін ұ ғ ады. Моң ғ олдардың қ азақ даласына енуіне алғ аш себеп болғ ан бытырағ ан найман тайпаларының Қ ыпшақ даласын паналауы болды. Моң ғ олдар шапқ ыншылығ ы алдында Жібек Жолы бойындағ ы Тараз, Алмалық, Испиджаб, Сауран, Атлас, Сығ анақ, Отырар, Йасы, Бұ хар, Ү ргеніш, Ферғ ана, Ташкент қ алалары ө ркениет, сауда, экономикалық, мә дени орталық тар болғ ан, бұ л қ аллардан Шығ ыстын кез-келген ісем жібегін, Кара тең із елдерінің ө згеше тауарларын кездестіруге болғ ан болатын. Ө з басының жауы болғ ан найманның ханы Кү шлік ханды талқ андап, бай қ алалары бар Жетісуды ө зіне қ арату ү шін оғ ан Жебе ноян бастапан ә скер жіберді. Жетісуды Шың ғ ыс хан кө п қ арсылық сыз басып алды. Оны бағ ындырғ аннан кейін Шың ғ ыс ханның Мә уереннахрғ а, сол кезде Орта Азияны билеп отырғ ан Хорезм мемлекетіне қ арсы жол ашылды. 150 мың адамдық қ ол 1219 ж Орта азияны бағ ындыруғ а аттанды. Хорезм шахы Мұ хаммед монғ олдарғ а қ арсы тұ руғ а дайын емес еді. Ол ә скери кү штерді ә р қ алағ а бө ліп ұ стап отырды. Мұ ның ө зі Шың ғ ыс ханғ а қ алаларда тұ рғ ан шағ ын шоғ ырды оң ай қ ұ ртып жіберуге мү мкіндік берді. Сонымен, 1219—1224 жж. шапқ ыншылық салдарынан Қ азақ стан мен Орта Азия Шың ғ ыс империясының қ ол астына кірді. Шың ғ ыс жаулап алынғ ан жерлерді балаларына бө ліп берді. Шың ғ ыс хан Ертістен Орал тауларына дейінгі, онан батысқ а қ арай «монғ ол атының тұ яғ ы тиетін жер», оң тү стікке қ арай Каспий мен Арал тең ізіне дейінгі жерді ү лкен ұ лы Жошының билігіне берді. Орта Азиядағ ы иеліктерінен Жошы ұ лысына — Амудың тө менгі жағ ындағ ы аудандар (Солтү стік Хорезм) мен Сырдария кірді. Жошының ордасы Ертіс алқ абында болды.