Шаруашылығы. 9 страница

61. XV-XVIII ғ ғ. қ азақ тардың материалдық мә дениетінің ерекшеліктерін атап ө тесіз. Қ азақ халқ ының тіршілік тұ рмысында қ олө нер кә сібі ү лкен маң ызды орын алды. Ө йткені мал шаруашылығ ы немесе егіншіліктің дамуы қ олө нер кә сіпшілігімен тікелей байланысты болды. Мал шаруашылығ ы ү шін ертұ рман, ат ә бзелдері, малды ұ стайтын, байлайтын жабдық тар, егіншілік ү шін жер жыртатын жә не тырмалайтын, астық ты жинайтын жә не ө ң дейтін қ ұ ралдар т. б. қ олө нершілердің ең бегімен дайындалды. Бұ л кездегі қ азақ тың қ олө нер кә сіпшілігі қ арабайыр шаруашылық еді. Ү йде істелетін кә сіп бұ йымдардың кө пшілігі тауарғ а айналмайтын, ө ндірушінің ө з отбасын ғ ана қ анағ аттанды руғ а пайдаланылатын. Халық ө нері, ә сіресе, киіз ү йдің жабдық тарын, жиһ аздарын жасауда ерекше ө рістеді.Бұ л кезде оң тү стік Қ азақ стан қ алаларының, Орта Азиямен, Шығ ыс Тү ркістанмен, Орыс мемлекетімен сауда саттық байланысы жанданды. Осының арқ асында кө шіп қ онушы жә не отырық шы халық топтарының экономикалық, мә дени ә леуметтік қ арым қ атынасы кең ейе тү сті. XVI-XVIII ғ асырларда «Ұ лы жібек жолы» бойында орналасқ ан Сығ анақ, Сауран, Отырар, Тү ркістан, Сайрам, Жент т. б. қ алалардың тездеп ө ркендеуі, қ азақ халқ ының біртұ тас ел болуына, жеке хандық қ ұ рып нығ аюына ү лкен ә серін тигізді. Тү ркістан, Отырар, Тараз, Сайрам жә не тағ ы басқ а қ алалардан табылғ ан кү міс тең гелер мен мыс ақ шалар Қ азақ хандығ ы тұ сында сауда-саттық ө ркендеп, ақ ша айналымы дамығ андығ ын кө рсетеді.Сығ анақ пен Сауранның, Ясы мен Отырардың архитектуралық комплекстері, Жә нібек пен Қ асымның Сарайшық тағ ы, Қ азанғ аптың Ұ лытау жеріндегі кесенелері, Маң ғ ыстаудағ ы, Сырдария алқ аптарындағ ы жә не Қ аратау қ ойнауларындағ ы мазарлар ө зіндік сә улет сипатымен, архитектуралық формаларының жинақ ылық ә рі айқ ын шылығ ымен ерекшеленді.Ұ лан байтақ кең далада мал бағ ып, кү ндерін табиғ ат қ ұ шағ ында мал ө рісінде, тү ндерін жұ лдызды аспан астындағ ы мал кү зетінде ө ткізген қ алың қ азақ, ә лемдегі табиғ ат қ ұ былыстарын ү немі бақ ылап отырғ ан. Осы бақ ылаудың нә тижесінде халық тың кө пжылдық тә жірибелері қ орытылып, жұ лдызды аспан туралы астрономиялық тү сініктер мен білімдер жинақ талғ ан. Жә не оның негізінде байырғ ы қ азақ кү нтізбесі қ алыптасты. Қ азақ халқ ы аспан ә лемін бақ ылау арқ ылы «қ ұ с жолы», «қ ұ йрық ты жұ лдыз», «ақ па жұ лдыз» жә не «кемпірқ осақ» жайында ұ ғ ымын кең ейтті.

62. XV-XVIII ғ ғ. қ азақ тардың рухани мә дениетінің ерекшеліктерін атап ө тесіз. XVI -XVII ғ асырларда қ азақ тар арасында ислам діні кең інен тарады. Оны таратуда Сығ анақ, Тү ркістан, Хорезм, Бұ хара, Самарқ анд сияқ ты қ алалар айрық ша рө л атқ арды. Ислам діні кө шпелі халық арасында терең тамыр жайғ ан жоқ. Оғ ан себеп қ ақ тығ ыстар, соғ ыстар жә не тү рлі саяси қ арама-қ айшылық тар еді. Сондық тан халық тың ә сіресе кө шпелі бө лігі ислам дінін кө пке дейін қ абылдамай, тә ң ірге, кү нге, аспанғ а, жерге, суғ а табынуғ а негізделген нанымды ұ стады. Қ азақ тар ө мірінде отты қ асиеттеу ү лкен рө л атқ арды.XVI-XVIII ғ асырларда қ азақ халқ ының арасында тақ ырыбы мен жанры жағ ынан алуан тү рлі ауыз ә дебиеті кең ө ріс алды. Қ азақ халқ ының поэзиясында жыраулардың орны ерекше бағ аланды. Жыр толғ ауларында қ анатты сө здер, ғ ибратты нақ ылдар кең орын алды. Сол кездегі қ азақ поэзиясының аса ірі тұ лғ алары Шалкиіз (XV ғ.), Доспамбет (XVI ғ.), Жиембет (XVII), т. б. жыраулар. Қ азақ тың батырлар жыры эпосқ а тә н аң ыз сияқ танғ анымен, олардың бә рі дерлік тарихи оқ иғ аларғ а қ ұ рылғ ан. Мә селен, Қ обыланды, Алпамыс, Ер Тарғ ын, Ер Сайын, Қ амбар дастандары тарих шындығ ымен қ абысып жатқ ан шығ армалар. Қ азақ тың ә леуметтік-тұ рмыстық дастандары да («Қ озы Кө рпеш-Баян сұ лу», «Қ ыз Жібек» т. б.) феодалдық рулық қ оғ амның ө мірін ү лкен шеберлікпен кө рсетеді.Бұ л кезде Қ азақ хандығ ының мемлекеттік қ ұ рылысы мен халық ө мірінің ерекше жағ дайларын ө зіндік ө згешелігімен қ амтитын қ оғ амдық уклад «билер сө зі», «билер айтысы», «билер дауы», «тө релік айту», «шешендік сө здер» деп аталатын кө ркемдік мә дениеттің бірегей тү рін туғ ызды. Ә дебиеттің бұ л тү рін шығ арушылар негізінен XVI-XVIII ғ асырларда қ азақ қ оғ амында сот ісін жү ргізумен ғ ана айналысқ ан жоқ. Билер хан кең есінің мү шелері болып, мемлекеттік істерге белсене араласты. Сонымен бірге атақ ты билер тайпалар мен рулардың басшылары болып, ел басқ арды, жиындарда солардың атынан сө з сө йлеп, айтыстартыстар кезінде олардың мү дделерін қ орғ ады.Қ азақ тың атақ ты билері поэтикалық таланты зор жә не суырып салма айту мен шешендік сө з арқ ылы ө зара айтыстың тамаша шеберлері болғ ан. XVI-XVIIIғ асырларда би-шешендер арасында мемлекеттік жә не қ оғ амдық қ ызметінің маң ыздылығ ы, шешендік ө нерінің кү шімен поэтикалық шеберлігі жағ ынан Тө ле би Ә лібекұ лы (1663–1756), Қ азыбек Келдібекұ лы (1665–1765), жә не Ә йтеке Байбекұ лы (1682–1766) ерекше орын алды. Олар тек Қ азақ станда ғ ана емес, сонымен қ атар Ресейде, Хиуада, Жоң ғ ария мен Қ ытай империясында танымал болғ ан.Бұ л кезде қ азақ тіліндегі жазба ә дебиеттері діни жә не аң ыздық мазмұ ндағ ы кітаптар тү рінде таралды, сондай-ақ тарихи шығ армалар мен рулар тарихы (шежіре) жасалды. Олардың ішінен Захир-аддин Бабырдың «Бабырнамасын», Камаладдин Бинайдың «Шайбанинамесін», Мұ хаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашидиін», Қ ожамқ ұ л бек Бахидің «Тарихи Қ ыпшағ ын», Қ адырғ али «Жамиаттаварихын» жә не басқ а да шығ армаларды арнайы бө ліп кө рсетуге болады.Бұ л кезде Қ азақ хандығ ы кө ршілес мемлекеттермен, Орта жә не Таяу Шығ ыс елдерімен ү здіксіз араласып отырды. Мұ ның ө зі араб мұ сылман мә дениеті мен ғ ылымының таралуына ә серін тигізді. Қ азақ жерінде мектептер мен медреселер ашылып, оларда оқ у араб-парсы жә не тү рік тілдерінде жү ргізілді. Қ азақ тар жазуда араб ә ліпбиін тұ тынды. Мектептер мен медреселерде ғ ылымның ә р тү рлі салалары " дін ілімі, математика, логика, философия) бойынша білім беріліп, Шығ ыстың ұ лы ақ ындарының классикалық туындыларымен таныстырылды Мұ ның бә рі қ азақ халқ ының жалпы дамуына, бү кіл қ оғ амның рухани ө мірі мен мә дениетіне игі ық пал жасады.Сонымен, XVI-XVIII ғ асырларда Қ азақ қ оғ амында шаруашылық тың жә не мә дениеттің дамуында елеулі ілгерілеушілік орын алды. Оның басты себебі, қ азақ халқ ының біртұ тас мемлекетке бірігуімен байланысты еді.

63.XV-XVIII ғ ғ. Қ азақ хандығ ында егіншілік пен қ ала мә дениетінің дамығ анын кө рсетің із. Егіншілік Сырдарияның орта саласы мен Жетісуда, Ертіс бойы мен Зайсан кө лі маң ында дамыды. Отырар, Тү ркістан, Сауран алқ аптарындағ ы егістік жерлерді қ ұ бырлар арқ ылы суарып отырғ ан.Малынан айрылып, кө шуге мү мкіншілігі болмағ ан кедейлер егіншілікпен айналысқ ан,. Оларды жатақ тар деп атағ ан. Қ азақ тар аң шылық пен, ү й кә сіпшілігімен, қ олө нермен айналысқ ан. Кө шпелілер ү й кә сібінде мал шаруашылғ ы шикізаттарын ө ң деумен айналысты. Сауда. Ақ ша тү рлері. Қ азақ хандығ ының Орта Азия, Шығ ыс Тү ркістан, Орыс мемлекеттерімен сауда қ атынасы дамығ ан. Ұ сақ ақ ша саудасы қ алпына келтіріліп, кү міс жалатылғ ан мыс дирхемдер негізгі айналым қ ұ ралы болды. Отырарда ұ сақ тиындар қ ызметін атқ арғ ан мыс фельстер соғ ылды.XV ғ асырдың екінші ширегі Ұ лық бек ақ ша реформасын жү ргізіп, мыс тең гелерге тыйым салынып, оларды жоғ ары сапалы мыс динармен ауыстырды.XVI ғ асырдың бірінші жартысы Оң тү стік Қ азақ стандағ ы ақ ша айналымында Темір мен Шайбан ұ рпақ тары шығ арғ ан мыс тең гелер пайдаланылды.XVI ғ асырдың ортасы Қ азақ стан қ алаларына ортаазиялық мыс тең гелердің ағ ыны азайып, Ташкентте, Йассыда соғ ылғ ан мыс тең гелер келе бастады.Отырарда ішкі айналымғ а арналғ ан жазусыз мыс тең гелер шығ арылды. Кү міс тең гелер ірі халық аралық саудада қ олданылды.XVI-XVII ғ асырларда соғ ылғ ан мыс тең гелерге хандардың есімдері жазылғ ан.XVII ғ асыр Отырарда ақ ша шығ аруда қ ұ лдырау кезең і басталып, тең гелер Тү ркістан мен Ташкентте соғ ылды.XVII ғ асырда Оң тү стік Қ азақ стан қ алаларындағ ы ақ ша айналымы тең ге емес, жуан сымнан кесіп алу арқ ылы жасалғ ан шағ ын мыс кесектер тү ріндегі ақ шаның болуымен ерекшеленеді.

64. XV-XVIII ғ ғ. қ азақ шаруашылығ ының негізгі саласы-кө шпелі мал шаруашылығ ына сипаттама берің із.Қ азақ хандығ ының ә рмен қ арайғ ы нығ аю процесі. жер аумағ ының кең еюі Сырдария ө ң ірінде, Оң тү стік Қ азақ стан ө лкелерінде мемлекеттін орнығ уьшен қ атар жү рді. Қ азак хандары Сыр бойындағ ы калалы ә ң ірлерді езінін экономикалык жә не ә скери базасы деп таныды.Оң тү стік Қ азақ стан о бастан-ақ Кіндік Азияғ а тә н - кешпелі мал шаруашылығ ы мен отырық шы-егіншілік деген екі негізгі мә дени типтің бір-бірімен ү йлескен, тоғ ысқ ан жері болатын. Осындай аралас тарихи-географиялық жағ дай ө ң ірдің мә дени-шаруашылық ерекшелігін ғ ана айқ ындап қ оймай, ежелгі жә не ортағ асырлардағ ы мемлекеттік қ ұ рылымдардың қ арым-қ атынасының тарихында да ерекше роль атқ арды. Тү рлі тарихи кезең дерде Оң тү стік Қ азақ стан ә ртү рлі мемлекеттерді басқ арғ ан ақ сү йектердің (элита) тайталасқ ан жері болды.Оң тү стік Қ азақ стан ортағ асырлық Қ азақ стан территориясындағ ы мемлекеттік қ ұ рылымдарғ а да негіз болғ ан дә стү рлі экономикалық жә не саяси орталық болып саналды. Сондық тан, Қ азақ хандығ ы ү шін де бұ л ө ң ір экономикалык. мә дени жә не саяси орталық болуы керек болды. Мұ нда кешенді шаруашылық ө ркендеп, кө птеген қ алаларда қ олө нер, сауда дамыды. Ө лкенің идеологиялық орталық ретіндегі ролі де жоғ ары болды. ә р рудың 800-1000 шақ ырымғ а дейін жететін кө ш жолдары жазда жайлауғ а шығ ып, қ ыс тү ссе қ ыстақ тарғ а оралуғ а мү мкіндік беретін. Олардың қ ыстақ тары малғ а суық та пана болатын ө зен, кө л бойларында орналасқ ан. Ертеден қ алыптасқ ан тіршліктің жү йесі алыстағ ы шалғ ай жерлерге Жетісудан басқ а жерлерде кө шіп-қ ону, табиғ и жағ рафиялық жағ дайлары мен тарихи дә стү рлерге, саяси жағ дайғ а байланысты.мал бағ у ауыр ең бекті, тө зімділікті жә не ө мірге икемділікті талап етеды.Қ ыс сұ ралып қ атты болғ анда жылдары малдың жаппай қ ырылуы жҰ т жиі кездеседі.кө шпелі мал шаруашылығ ы қ азақ отбасының ө мірін кө п жағ ынан қ амтамасыз етіп тұ рды. Бұ л сала қ азақ тарғ а ішіп-жейтін тамақ ө німдерін, киім-кешек пен аяқ -киім, ү й-жабдық тары, кө шіп-қ онуғ а қ ажетті тасымал қ ұ ралдарын берді. Ә скер жорық тар мен шайқ астарда жылқ ының орнын ешнә рсемен алмастыруғ а болмайтын. Кө шпелі малшылар ө здерінде артылып қ алғ ан малдан тү скен ө німдерді Тү ркістанның Сығ анақ, Сауран, ясы базарларына апаратын, соның ішінде арбалар, тө сектер жеткізетін болғ ан.Малшылар бұ л ө німдерді айырбасқ а қ алалардан ә р тү рлі тауарларды: мақ та, жібек, бұ йымдар, дайын киімдер, орамалдар, бас киімдер, сондай-ақ ә р тү рлі ү йге керек заттар алатын.кө шпелілердің астық ө німдеріне-бидай, тары, арпағ а, жеміс-жидекке сұ раныс ө те қ атты болғ ан. Кө шпелі жә не жартылай кө шпелі мал шаруашылығ ы мен қ атар халық та тұ рақ ты егіншілік маң ызды рө л атқ арды. Қ азақ станның Оң тү стік аудандары мен Жетісуда суармалы егіншілік дамығ ан. Археологиялық зерттеулер ғ Отырар, Тү ркістан, Сауран маң ындағ ы егістік жерлерге қ ұ бырлар арқ ылы су жіберіліп отырғ анын дә лелдейді.Басқ а жерлерде егіншілік мә дениетінің дә стү рлі ошақ тары ө зен алқ аптары мен кө л жағ алауларында, шө л жә не шө лейт далалардың кө галды жерлерінде дамыды.

65. Қ азақ станның Ресей империясының қ ұ рамына кіруінің кезең дері (XVIII ғ. бірінші ширегі - XIX ғ. ортасы). Геосаяси тұ рғ ыдан алғ анда, Еуразиядағ ы екі ірі мемлекет Қ ытай мен Ресей арасында орналаса отырып, табиғ и ү дерістерге тұ тасымен байланысты кө шпелі Қ азақ стан отырық шы кө ршілерінің экономикалық жә не саяси тұ рғ ыда тұ рақ ты ниет нысаны болды.XVII-XVIII ғ асырларда қ ытайлық богдыхандармен жіберілген жоң ғ арлық кө шпелі тайпалар қ азақ хандығ ына қ арсы кең ауқ ымды соғ ыс ашады. Бү кіл далада қ антө гіс соғ ыс болып, елдегі тү рлі аймақ тардағ ы экономикалық жә не ә скери-саяси байланыстардың ә лсіздігінен жә не рутайпалық бытыраудан ә лсіреген қ азақ елі 1723 жылы жең іліс табады. Бұ л қ азіргі кезде тарихта «Ақ табан шұ бырынды» трагедиясы ретінде белгілі.Қ арсылық кө рсете білген қ азақ батырларының ержү ректігі, Абылай ханның батылдығ ының арқ асында, Тө ле би, Қ азбек би, Ә йтеке билердің дипломатиялық қ абілеттері мен халық тың еліне деген адалдығ ы арқ асында Қ азақ стан толық басып алудан жә не тұ рғ ындарды қ ырып салудан аман қ алды. Ө з тә уелсіздігі мен қ ауіпсіздігіне кепілдік іздеп қ азақ хандары сол уақ ытты Сібірден шығ ысқ а қ арай ө з шекарасын белсенді ұ лғ айтып келген Ресей империясынан қ орғ аныс іздеді. Алайда, ә скери кө мекпен бірге бекініс-қ алалары салынып, ішкі Ресейден халық тың жапай кө шуі басталды, шаруашылық қ ажеттіліктер ү шін жайылымдық жерлерді берілді, ресейлік ә кімшілік-аймақ тық бө ліну ү лгісі бойынша аймақ тық бө ліну басталып кетіп, ақ ыр соң ында Қ азақ станның жеке тә уелсіздігінен айырылуына ә келіп соқ ты.Халық жасағ ын басқ арғ ан Кенесары хан тарапынан, Сырым датұ лының кө терілісі, Ұ лы Жү з кө терілісі жә не басқ а да отарлауғ а батыл қ арсыласуларғ а қ арамастан 1871 жылы Қ азақ стан тә уелсіз мемлекет ретіндегі кү шін жойды. 1850-1860 жылдардағ ы Оң тү стік Қ азақ станды Ресейдің басып алуы Қ азақ станды отарлаудың соң ғ ы кезең і ретінде сол дә уірде оң тү стік Қ азақ стан аумағ ын алып жатқ ан Қ оқ ан, Бұ қ ар жә не Хива хандық тарына қ арсы ресейлік ә скери жорығ ынан кейін орын алды.Қ азақ станның бұ дан кейінгі тағ дырының жалпы бейнесі қ оғ амдық прогресстің еуропалық ү лгісімен, соның ішінде Ресейдің мемлекеттігі мен оның халқ ының тағ дырымен байланысты болды.XIX ғ асырдың бірінші жартысында қ азақ тардың кө пшілігі отырық шылық қ а ауысып, егіншілікпен айналыса бастайды, бұ л Ресейдің ішкі облыстарынан қ оныс аударып келген орыс шаруаларына қ азақ тардың кең қ ұ нарлы жерлерін тартып алып беруімен тү сіндіріледі. Қ азақ станның экономикасы Ресейдің шаруашылық қ ызметі аясына біртіндеп кіре берді. Оның аумағ ында ө ндірістің, кө ліктің, сауданың кө птеген салалары қ арқ ынды дами бастайды. Ұ лттық жұ мыс тобын, зияткерлерді қ алыптастыру жү ргізілді.Жаппай ә леуметтік-экономикалық сараптаулармен бірге Қ азақ станда этномә дени синтездеу ә рекеттері жә не орыстың рухтандырушылығ ының ү здік ү лгілері тү рінде еуропалық ө ркениет жетістігінің жергілікті жағ дайына ү йрену жә не ө з халқ ы ү шін қ олайлы мә дени перспективадағ ы қ азақ тың шығ армашыл зияткерлерін іздеу ә рекеттері жү зеге асырылады. Осы іздеулерді ө з қ ызметімен іске асырғ ан керемет оқ ымысты Шоқ ан Уә лиханов (1835-1865) – ол батыс оқ ымыстылары арасында бірінші болып ө з кезегінде сыртқ ы ә лемге беймә лім Қ ашқ ариғ а барғ ан жә не ұ лы ауызша шығ армашылығ ындағ ы шығ арма – «Манас» эпосын жазғ ан тамаша оқ ымысты-шығ ыс зерттеушісі. Қ азақ мә дениетінің тарихында ұ лы ойшыл-ақ ын Абай Қ ұ нанбаевтың (1845-1904) ролі ерекше. Қ азақ тың ә деби тілінің негізін қ алаушылардың бірі, қ азақ тың жазба ә дебиетінің классигі, ол тек дарынды ақ ын ғ ана емес, шығ ыс, орыс жә не еуропа ә дебиеттері шығ армаларының шебер аудармашысы.

66.Қ азақ станның Ресей империясының қ ұ рамына кіруінің бірінші кезең іне сипаттама берің із(XVIII ғ. 30-40–ы жж.) Геосаяси тұ рғ ыдан алғ анда, Еуразиядағ ы екі ірі мемлекет Қ ытай мен Ресей арасында орналаса отырып, табиғ и ү дерістерге тұ тасымен байланысты кө шпелі Қ азақ стан отырық шы кө ршілерінің экономикалық жә не саяси тұ рғ ыда тұ рақ ты ниет нысаны болды.XVII-XVIII ғ асырларда қ ытайлық богдыхандармен жіберілген жоң ғ арлық кө шпелі тайпалар қ азақ хандығ ына қ арсы кең ауқ ымды соғ ыс ашады. Бү кіл далада қ антө гіс соғ ыс болып, елдегі тү рлі аймақ тардағ ы экономикалық жә не ә скери-саяси байланыстардың ә лсіздігінен жә не рутайпалық бытыраудан ә лсіреген қ азақ елі 1723 жылы жең іліс табады. Бұ л қ азіргі кезде тарихта «Ақ табан шұ бырынды» трагедиясы ретінде белгілі.Қ арсылық кө рсете білген қ азақ батырларының ержү ректігі, Абылай ханның батылдығ ының арқ асында, Тө ле би, Қ азбек би, Ә йтеке билердің дипломатиялық қ абілеттері мен халық тың еліне деген адалдығ ы арқ асында Қ азақ стан толық басып алудан жә не тұ рғ ындарды қ ырып салудан аман қ алды. Ө з тә уелсіздігі мен қ ауіпсіздігіне кепілдік іздеп қ азақ хандары сол уақ ытты Сібірден шығ ысқ а қ арай ө з шекарасын белсенді ұ лғ айтып келген Ресей империясынан қ орғ аныс іздеді. Алайда, ә скери кө мекпен бірге бекініс-қ алалары салынып, ішкі Ресейден халық тың жапай кө шуі басталды, шаруашылық қ ажеттіліктер ү шін жайылымдық жерлерді берілді, ресейлік ә кімшілік-аймақ тық бө ліну ү лгісі бойынша аймақ тық бө ліну басталып кетіп, ақ ыр соң ында Қ азақ станның жеке тә уелсіздігінен айырылуына ә келіп соқ ты.Халық жасағ ын басқ арғ ан Кенесары хан тарапынан, Сырым датұ лының кө терілісі, Ұ лы Жү з кө терілісі жә не басқ а да отарлауғ а батыл қ арсыласуларғ а қ арамастан 1871 жылы Қ азақ стан тә уелсіз мемлекет ретіндегі кү шін жойды. 1850-1860 жылдардағ ы Оң тү стік Қ азақ станды Ресейдің басып алуы Қ азақ станды отарлаудың соң ғ ы кезең і ретінде сол дә уірде оң тү стік Қ азақ стан аумағ ын алып жатқ ан Қ оқ ан, Бұ қ ар жә не Хива хандық тарына қ арсы ресейлік ә скери жорығ ынан кейін орын алды.Қ азақ станның бұ дан кейінгі тағ дырының жалпы бейнесі қ оғ амдық прогресстің еуропалық ү лгісімен, соның ішінде Ресейдің мемлекеттігі мен оның халқ ының тағ дырымен байланысты болды.XIX ғ асырдың бірінші жартысында қ азақ тардың кө пшілігі отырық шылық қ а ауысып, егіншілікпен айналыса бастайды, бұ л Ресейдің ішкі облыстарынан қ оныс аударып келген орыс шаруаларына қ азақ тардың кең қ ұ нарлы жерлерін тартып алып беруімен тү сіндіріледі. Қ азақ станның экономикасы Ресейдің шаруашылық қ ызметі аясына біртіндеп кіре берді. Оның аумағ ында ө ндірістің, кө ліктің, сауданың кө птеген салалары қ арқ ынды дами бастайды. Ұ лттық жұ мыс тобын, зияткерлерді қ алыптастыру жү ргізілді.Жаппай ә леуметтік-экономикалық сараптаулармен бірге Қ азақ станда этномә дени синтездеу ә рекеттері жә не орыстың рухтандырушылығ ының ү здік ү лгілері тү рінде еуропалық ө ркениет жетістігінің жергілікті жағ дайына ү йрену жә не ө з халқ ы ү шін қ олайлы мә дени перспективадағ ы қ азақ тың шығ армашыл зияткерлерін іздеу ә рекеттері жү зеге асырылады. Осы іздеулерді ө з қ ызметімен іске асырғ ан керемет оқ ымысты Шоқ ан Уә лиханов (1835-1865) ол батыс оқ ымыстылары арасында бірінші болып ө з кезегінде сыртқ ы ә лемге беймә лім Қ ашқ ариғ а барғ ан жә не ұ лы ауызша шығ армашылығ ындағ ы шығ арма «Манас» эпосын жазғ ан тамаша оқ ымысты-шығ ыс зерттеушісі. Қ азақ мә дениетінің тарихында ұ лы ойшыл-ақ ын Абай Қ ұ нанбаевтың (1845-1904) ролі ерекше. Қ азақ тың ә деби тілінің негізін қ алаушылардың бірі, қ азақ тың жазба ә дебиетінің классигі, ол тек дарынды ақ ын ғ ана емес, шығ ыс, орыс жә не еуропа ә дебиеттері шығ армаларының шебер аудармашысы.

67. Қ азақ станның Ресей империясының қ ұ рамына кіруінің екінші кезең іне сипаттама берің із(XVIII ғ. екінші жартысы) Ресей имп-ы қ азақ жерін отарлау саясатын барган сайын кү шейтгі. Шекаралық ө кімет бил-сі ИИ.Неплюевтің " бө ліп ал да билей бер" принципіне нег/ген идеялары мен жоспарлары қ олданысқ а кірді. Қ азак руларьшын Жайыкқ а, Жайық калашыгы мен бекіністерге жақ ын жерлерде кө шіп жү руіне тиым салу туралы 1742 жылы 19 қ азанда жарлық шыюгы. Кейін ол 1756 жылы толыктырылып, тү гел Жайық пен Еділ арасьшда кдзақ тарга кө шіп-қ онуга тиым салынды.1760ж Ө скемен бекісінен Телец кө ліне дейін бекіністер салына б/ы.1761 ж Ө ск/нен Зайсанғ а дейін Бұ қ тырма шебінің бекіністері пайда болды.Осы алынғ ан жер/ді шар.пен игерген кезде ғ ана бекітіп алуғ а бол\нын тү сінген шекаралық ө кімет орындары бұ л ауд/ғ а ел қ оныстандаруғ а белсене кү ш-жігер жұ мс/ы.18ғ 60жж Алтайғ а Тобол губ-нан 2 мың шаруа мен ә ртектілер кө шіріліп ә к-ді.Сонымен бірге шек-лық ө кімет органдары қ аз-тың шек-қ ауд/дан ығ ыстырып тастау жө нінде шаралар қ олд.ы. 1755ж Сыртқ ы істер алқ асы Сібірдің ө кімет орындарына қ азақ тар Ертістің оң жағ ына ө ткізілмесін деген нұ сқ ау берді.1764 жылы қ азақ тардың Ертіске 10 шақ ырымнан жә не орыс бекіністерінен 30 шақ ырымнан жақ ьгн жерде кө шіп жү руіне мү лде тиым сальшды. Осылай Кіші жә не Орта жү з билеуші топтарының Ресей бодандыгын кабылдауы нә тижесінде солтү стік-батыс Қ. жері Ресей империясынын отарына айналды.

68.Қ азақ станның Ресей империясының қ ұ рамына кіруінің ү шінші кезең іне сипаттама берің із XIX ғ. 20-50 жж. Ұ лы жү зің Ресейге қ осылуы - Ұ лы жү з руларының Ресей қ ол астына қ арауы. Жетісудың Ілеге дейінгі бө лігі 18-ғ асырда Жоң ғ ар билігінде болды. Ол кезде Ұ лы жү з ханы Жолбарыстың қ ол астында Ташкент тө ң ірегіндегі шағ ын ғ ана аймақ бар еді. Жолбарыс хан орыс елшісі М.Тевкелевтің Кіші жү зге келгенін біліп, оғ ан Ресейдің қ ол астына кірудің шартын анық тау ү шін ү ш старшын аттандырды. Осы кезде Ұ лы жү здің атақ ты билері — Тө ле би, Қ одар би жә не Сатай, Бө лек, Хангелді батырлар ө здерін Ресей азаматтығ ына қ абылдау жө нінде император Анна Иоановнағ а жолдама хат жолдады. Олар Ә білқ айыр хан мойындағ ан шарттар негізінде Ресей мемлекетінің қ ұ рамына кіруге тілек білдірді. 1834 жылы 20 сә уірде император Анна Иоанновна оларды Ресейдің қ ол астына қ абылдау жө ніндегі грамотағ а қ ол қ ойды. 1842 жылы Ұ лы жү з руларының тө рт старшыны Ресейдің қ ол астына қ арау жө нінде ант берді. Бұ л кезде Жетісудың кө птеген бө лігінің Жоң ғ арлар билігінде болуы Ресейге қ осылуғ а бө гет жасады. Сонымен қ атар Қ оқ ан ханы мен Хиуа билеушілері едә уір қ арсылық кө рсетгі. 1848 жылы сұ лтан Сү йік Абылайханов бастағ ан Ұ лы жү з қ азақ тары ө здерін Ресей қ ол астына алу туралы тілек білдірді. Бір жыл ө ткен соң патша ү кіметі Ұ лы жү з қ азақ тарын Ресей азаматы деп жариялады. Бірақ бұ л азаматтық қ а Іленің шығ ыс жағ ын мекендеген рулар ғ ана ө тті. 1856 жылы Ұ лы жү здің Жалайыр, Албан, Дулат, Шапырашты, Ысты тайпалары Ресей азаматтығ ын қ абылдады. 19 ғ асырдың 50-жылдарында Ұ лы жү здің Оң тү стік Қ азақ стаң дағ ы бө лігі Қ оқ ан хандығ ының қ ол астында еді. Бұ л аймақ тарды ө зіне қ аратып ә рі Орта Азиядағ ы хандық тарды ө зіне бағ ындыру мақ сатымен патша ү кіметі Ұ лы жү здің Оң тү стік Қ азақ стандағ ы аймағ ына екі жақ тан — Перовск жә не Верный қ алаларынан жорық бастады (Ұ зынагаш шайқ асы). 1864 жылы кө ктемде орыс ә скері Ә улиеатаны, 1865 жылы Ташкент, Перовскіден шабуылғ а шық қ ан орыс ә скері Шымқ орғ ан, Жө лек бекіністерін алып, Сырдария мен Жетісудағ ы Ұ лы жү з қ азақ тары тү гелдей дерлік Ресей қ ол астына кө шті.