Шаруашылығы. 6 страница

XVI ғ асырдың басында қ азақ ханы Касым ханның сырткы саясатының басты бағ ыты Сырдария бойындағ ы калаларды каратып алу жолындағ ы кү рес болды. Бул кү ресте Қ асым хан Мауереннахр билеушiсi Шайбани хан мен жә не оның ұ рпактарымен токтаусыз кү рес жургiздi. Сырдария бойындағ ы шурайлы жерлер мен калаларда билiк жургiзу ү шiн кү ресін жалғ астыра бердi. Ө йткенi калалар қ азақ хандығ ының экономикасын кө теруде жанды мә селелердің бiрi болды. Мұ хаммед Шайбани хан қ аза болғ аннан кейiн, хан ұ рпақ тары арасында хандык билiкке ө зара талас басталды. Осы жаrдайды пайдаланғ ан Касым хан шабуылғ а шыrғ ып, Сайрамды ө зiне қ аратты. Осыдан соң Ташкенттi билеп тұ рган Шайбани ұ рпағ ы Сү йiнiш қ ожағ а қ арсы аттанды. Бірақ Ташкент каласының тү бiндегi ұ рыс сә тсіз болып, хан кайта оралады. Қ асым хан Мұ хаммед Хайдардың деректерiнде 1518 жылы қ айтыс болган. Алайда, орыс деректерiне қ араганда Қ асым хан 1521 жылы кыста Сарай каласында қ аза болғ ан.Қ асым хан тұ сында қ азақ тар ө з алдына тә уелсiз, дербес мемлекет есебiнде Орта Азия мен Шығ ыс Еуропағ а белгiлi болды. XVI ғ асыр Қ азақ хандығ ының дә уiрлеу кезең і болды. Жер кө лемi ұ лғ айды. Оң тү стікте Сырдария алабын қ амтып, Тү ркістан аймағ ындағ ы, Сыр бойындағ ы қ алаларды косып алды. Онтустік шығ ыста Жетiсу жерінің басым бө лiгi Шу, Талас, Қ аратал, Iле ө зендерінің алкабы қ арады. Солтү стік жә не солтү стiк шығ ыста Ұ лытау мен Балкаш кө лiнен асып, Қ арқ аралы тау тарамдарына дейiн жеттi. Солтү стiк батыста Жайык ө зенiнің алабын қ амтиды. Miнe осындай кең -байтақ қ азақ жерiн қ амтып жаткан Қ асым ханның халкының саны да бiр миллионнан асқ ан. Мұ ндай деректер жазба деректерде де хабарланrан. Сонымен қ азақ хандығ ы кө ркейіп бү кіл ә лемге танымал болды.

41. XVI ғ. 20-30 жж. Қ азақ хандығ ының “уақ ытша ә лсіреуі”. Қ асым ханнан кейін, Қ азақ хандығ ы ү шін XVI ғ асырдың 20-30-жылдары " уақ ытша ә лсіреу" кезең і болып табылады. Бұ л кезең нің тағ ы бір белгісі - саяси бытыраң қ ылық. Ө йткені, осы тұ ста Қ азақ хандығ ында бірнеше хан бір мезгілде бірнеше аймақ та билік етеді. Оң тү стік-Шығ ыс бө лікте — алдымен Тақ ыр, одан кейін Бұ йдаш хандар билікте больіп, негізінен, моғ оддармен, қ алмақ гармен қ арым-қ атынаста болса, батыс бө лікте - Ахмет хан ноғ ай тайпаларымен кү рес жү ргізеді. Ал оң тү стік бө лікте Тоғ ым хан билеуші болып, негізінен, Мауераннаһ рдағ ы жә не Хорезмдегі шайбанилар ә улеттерімен катынастар жасайды." Уақ ытша ө лсіреу" кезең індегі саяси бытыраң қ ылық та бір мезгілде Қ азақ станның ү ш ө ң ірінде ү ш билеуші билік етеді. Бұ л XVIII ғ асырдағ ы ү ш орданың пайда болуына алғ ы шарт-тар ә зірлеген деп білеміз. Хақ назар ханның ішкі жә не сыртгқ ы саясаты Қ асым ханнан кейін Қ азақ хандығ ы біртіндеп ә лсірей берді. Сұ лтандар мен басқ а да феодалдардың ө зара ала ауыз-дық қ ырқ ысында хандық тьщ мұ рагері Мамаш хан 1523 жылы мерт болды да, ө кімет Қ асым ханның немересі Тақ ыр ханның қ олына кө шті. Жаң а хан ала ауыздық тарды тыя алмады. Сыр-дария бойындағ ы Шайбани ә улетімен арадағ ы феодалдық со-ғ ыс сә тсіз аяқ талып, Тақ ыр ханның Ноғ ай Ордасымен ара қ атынасы шиеленісе тү сті. Осының барлығ ы ішкі берекесіздікті кү шейтті. Феодалдық қ анауғ а, ала ауыздық со-ғ ыс ауыртпалығ ына, Тақ ыр ханның қ аталдығ ына шыдай алма-' ғ ан бұ қ ара халық кө шіп кете бастады. Тақ ыр хан Қ азақ стан-ның ү лкен бө лігінде ө з ү стемдігінен айрылып, тек Жетісуда ғ ана билік қ ұ рып қ алды. Мұ нда қ ырғ ыздармен бірге сұ лтан Сағ ид ханның Тянь-Шань мен Жетісудағ ы ө з билігін қ алпына келтірмек болғ ан ә рекеттеріне тойтарыс беріп отыруына тура келді. Осындай кү рделі жағ дайлармен бетпе-бет келген Хақ на-зар хан (1538-1580 жж.) Қ азақ хандығ ының сыртқ ы саясатын ө згерте бастады.

42. Хақ назар хан тұ сындағ ы қ азақ хандығ ы. Қ асым ханнан кейінгі бү ліктердің салдарынан ә лсіреген хандық ты нығ айтып, біріктіруге Қ асым ханның баласы Хақ назар хан (1538-1580 жж.) ә рекет жасады. Хақ назар қ азақ хандығ ын 42 жыл биледі. Қ азақ хандығ ының 300 жылдық тарихында Хақ назардай ұ зақ жыл ел билеген хан болғ ан емес. Ол ел басқ ару, ә скери-саяси істері жағ ында қ ажырлы да қ абілетті қ айраткер болды. Оның ү стіне аса кү рделі сыртқ ы жағ дайларда дипломатиялық дарыны мол майталман екендігін кө рсетті. Хақ назар хан тақ қ а отырғ ан соң хандық ү кіметтің билігін нығ айтуғ а жә не кү шейтуге қ ажырлы қ айрат жұ мсады. Ө зінен бұ рынғ ы Тахир хан жә не Бұ йдаш хан тұ сында бытыраң қ ы жағ дайғ а тү скен қ азақ хандығ ын қ айта біріктірді. Ноғ ай ордасындағ ы феодалдық топтардың кү ресін пайдалана отырып, Хақ назар ноғ ай мырзаларының кө бін ө з жағ ына шығ арып алып, Жайық ө зенінің сол жағ ындағ ы территорияны қ осып алды. 1557 жылы ноғ ай мырзасы Исмаил орыс патшасы IV Иванғ а менің немерелерім, туыстарым Жайық тың арғ ы бетінде қ алып, қ азақ ханына қ осылып кетті деп хабарлады* (Вельяминов –Зернов В.В. Исследование о Касимовских царях и царевичах, ч.2, с.333). Жайық ө зеніне жапсарлас жатқ ан дала ү шін кү рес XVI ғ асырдың 60-шы жылдарында да жалғ аса берді. 1568 жылы орыс патшасы Ноғ ай ордасына жіберген Семен Мальцев “Ақ назар патша мен Шығ ай ханзадының жә не Жалым ханзаданың қ азақ ордалары жә не олармен бірге 20 ханзада Ноғ айғ а келіп, ұ рыс болды ”, - деп хабарлады. Бұ л жең істің нә тижесінде Ноғ ай жерлерінің бір бө лігі Хақ назардың билігіне кө шіп, қ азақ хандығ ының жерін кең ейтіп, кү ш қ уаты мен беделін арттырды, тарихи деректемелерде қ азақ ханы “Хақ назарды қ азақ тар мен ноғ айлардың ханы” деп атағ ан.

XVI ғ асырдың ортасында ауыр дағ дарысқ а ұ шырағ ан Ноғ ай ордасы ішкі феодалдық қ айшылық тар мен қ ырқ ыстардың жә не халық бұ қ арасының феодалдық ү стемдікпен қ анауғ а қ арсы кү рестерінің нә тижесінде бордай тозып, 1569 жылдан соң мемлекет ретінде ө мір сү руден қ алды. Бұ рын Ноғ ай ордасына қ арағ ан қ азақ тайпалары жә не олардың этникалық территориясы Қ азақ хандығ ына бірікті. Бұ л Қ азақ хандығ ының қ азақ тайпаларының жә не қ азақ тардың этникалық территориясын біріктіру жолында Хақ назар ханның жасағ ан жең істі қ адамдарының бірі еді. Ноғ ай ордасының ыдырауы, оғ ан қ арасты қ азақ тайпалары мен олардың мекендеген жерлерінің Қ азақ хандығ ына қ осылуы хандық тың Батыс – солтү стік жағ ындағ ы жағ дайда ө згеріс тудырды. Орыс мемлекеті мен Қ азақ хандығ ы арасындағ ы кең ө ң ірді алып жатқ ан Ноғ ай ордасының ыдырауы, оның бір бө лігінің орыс патшасына бағ ынуы, шығ ысқ а қ арай кең ейіп келе жатқ ан орыс мемлекетінің шекарасын қ азақ хандығ ына жақ ындата тү сті. 1563 жылы Сібір хандығ ының билігін тартып алғ ан Кө шім хан ендігі жерде Қ азақ хандығ ына дұ шпандық позиция ұ стады. Оның ү стіне моғ ол билеушілері мен Қ азақ хандығ ы арасында да қ ақ тығ ыстар болып отырды. Осындай кү рделі жағ дайлармен есептескен Хақ назар хан Қ азақ хандығ ының сыртқ ы саясатын ө згертті. Сырдария бойындағ ы Қ азақ хандығ ының ү немі жауласып келген Мауараннахрдағ ыШайбани ә улетімен одақ тастық байланыс орнатуғ а ұ мтылды. Орта Азиядағ ы ең ірі қ алаларының бірі Ташкентті басып алуғ а бағ ытталғ ан ә скери қ имылдарын тоқ татты. Сө йтіп, Шайбани Ә улетінен шық қ ан Бұ хара ханы Абдолла екінші мен Қ азақ ханы Хақ назар қ астаспай дос болып, ө заракө мектесу жө нінде «анттастық шарт» жасады, Хақ назар ханның бұ л дипломатиялық шарасы маң ызды болды. Сонымен, Хақ назар хан тұ сында соғ ыс қ имылдары тоқ тап, бейбітшілік орнады, қ азақ тардың орта Азия халқ ымен сауда – саттық қ арым-қ атынасы, экономикалық байланысы одан ә рі ө рістеді. Мұ ның ө зі Қ азақ хандығ ының ішкі жағ дайын жақ сартуғ а, халқ ының шаруашылық ө мірінің оң алуына тиімді болды. Сонымен қ атар Қ азақ хандығ ы нығ айып, қ айта дә уірлей тү сті.

43. Тә уекел хан тұ сындағ ы Қ азақ хандығ ы. Хақ назар хан қ айтыс болғ аннан кейін орнына Жә дік сұ лтанның баласы Жә нібек ханның немересі жасы 80ге келген Шығ ай отырады(1580-82)Қ азақ ішінде беделді хан болды.Ол қ азақ хандығ ының сыртқ ы саясатындағ ы Хақ назар хан ұ станғ ан бағ ытты жалғ астырды.Ол шайбани мұ рагерлерінің арасындағ ы қ ақ тығ ыстарды қ азақ мемлекетін нығ айту мақ сатында ұ тымды пайдаланды.1582ж Бұ хара ханы Абдолла қ азақ ханы Шығ ай ж\е оның баласы Тә уекел сұ лтанмен кү ш біріктіріп, Ташкент билеушісі Баба сұ лтанғ а қ арсы Ұ лытау жорығ ын ұ йымдастырды.Баба сұ лтан жең іліп Дешті Қ ыпшақ даласына қ ашты, ө збек, қ азақ ә скерлері Баба сұ лтанды Сарысуғ а, Ұ лытауғ а дейін қ уды. Шығ ай хан сол жорық та қ айтыс болды. Тү ркістанғ а қ айтып келе жатқ ан Баба сұ лтанды Тә уекел сұ лтан ө лтіріп, басын Абдоллағ а ә келеді.Қ ас жауын жойғ анғ а риза болғ ан Абдолла оғ ан Самархан ө лкесіндегі Африкент уә лаятын береді.Шығ ай хан қ айтыс болғ аннан кейін тақ қ а Тә уекел(1582-1598) отырады.1583ж Тә уекел Бұ хара ханы Абдолламен жасасқ ан шартты бұ зды. Себебі: Абдолла Тү ркістаннан 4 қ ала беруі туралы уә десінен бас тартуы, Абдоллахтың Баба сұ лтанғ а кө мек берген қ азақ сұ лтандарын жазалауы, басты себеп Абдолла Тә уекел хан беделінен, батырлығ ы мен баатылдығ ынан қ орқ а бастайды, яғ ни Тә уекел ханнан ө зінің бақ таласы ретінде қ ауіп тө нгенін сезді.Ө йткені кезінде бү кіл Мә уераннахрды Тә уекелдің кө мегімен Шабани мемлекетінің қ ол астына біріктірген болатын.Тә уекел хан да Жошы ұ рпағ ы болғ андық тан, бү кіл Орта Азияны билеуіне толық қ ұ қ ығ ы болды.Тә уекел сыртқ ы саясатында хандық тың оң тү стігіндегі қ алаларда билікті нығ айтуғ а кү ш салады.Сыр бойындағ ы қ алалар ү шін Абдолламен кү ресті бастайды..Абдолланың негізгі кү штері Мә уераннахрдың оң тү стік аймақ тарына шабуыл жасайды. Ташкенттке бірінші жасағ ан шабуылы сә тсіз болды.1588ж Абдаллах ханғ а қ арсы халық кө терілісі болады.1598ж Орта Азияғ а жаң а жорық бастайды. Осы кезде ойраттардың бір бө лігі Тә уекелге тә уелді болды.Ол ө зінің Мә скеуге жолдағ ан грамотасында ө зін «қ азақ пен қ алмақ патшасы» деп атағ ан.1597ж Бұ хар хандығ ында ішкі тартыс басталады, онда Абдолланың ұ лы Абдылмомын ә кесіне қ арсы шық ты.Осы қ ырқ ысты пайдаланып, Тә уекел Ташкент қ аласының тү бінде Абдолланың ә скерін талқ андады.Бұ л жең іс қ азақ хандығ ының беделін арттырды. 1598ж наурызда Абдолла хан қ айтыс болып, Абдылмомын хан болды.Осы орайды пайдаланғ ан Тә уекел жү з мың ә скермен Мә уераннахрғ а басып кіріп, Ахси, Ә ндіжан, Ташкент, Самарқ ан қ алаларын басып алды.Бірақ Бұ хараны қ оршау кезінде хан жараланып, Ташкентке қ айтып келіп қ айтыс болады. Сө йтіп, ол ө з мемлекетінің солтү стік-батыс шекарасындағ ы бейбіт жағ дайды ж\е Орта Азиядағ ы шайбанилық тардың алауыздығ ын, бұ л ә улеттің Аштарханилық тардың жаң а ә улетімен ауыстыртырылғ анын пайдалып, сырдариялық қ алалар ү шін ұ зақ қ а созылғ ан кү ресті табысты тә мә мдады. Абдолла ұ рпақ тарының ө зара билікке таласы нә тижесінде Шайбани ә улеті ө мір сү руін тоқ татты.Тә уекел хан Ақ ши, Искандер, Мү нши, Ташкент, Самарқ анды жаулады.Самарханда 20мың ә скермен інісі Есімді қ алдырады.Ө зі 70-80мың ә скермен Бұ хараны 20кү н қ оршады.Тә уекел хандық тың сыртқ ы жағ дайын жақ сартуда орыс мемлекетімен дипломатиялық қ атнас орнатты.1594ж Тә уекел Ресейге достық келісім ретінде Қ ұ лмұ хаммед бастағ ан тұ ң ғ ыш ресми елшілігін жібереді.Мақ саты: Ресей мем. Кө мегімен Абдоллағ а қ арсы кү ресті жандандыру, Сібір ханы Кө шімге қ арсы одақ қ ұ ру, 1588ж орыс ә скерлері ұ стап ә кеткен ө зінің немерре інісі, Ондон сұ лттанның баласы Оразмұ хаммедті тұ тқ ыннан босату, керуен саудасын кең ейту.1595ж Мә скеуден Степанов бастағ ан елші келді.Тә уекел Орта Азияғ а жорығ ында тек қ арулы кү шке емес, Орта Азия халық тарының белгілі бір ә леуметтік топтарына сү йенді.Негізінде дін иелері қ олдады.Шайбани ұ рпақ тарының ө зара қ ырқ ысуынан шаршағ ан Орта Азия халқ ы Тә уекелді қ олдады.Мә уераннахр қ азақ ханд. Қ олына толығ ымен кө шпеді.Ташкент ж\е оның аймағ ын қ азақ тар 200ж биледі.1598ж Сібір хандығ ы жойылды.Хандық тың қ ол астына қ арағ ан қ азақ тайпалары Қ азақ хандығ ына бірікті.

44. ХVIIғ Қ азақ хандығ ының ішкі саяси жағ дайы Есім хан(1598-1628)ж қ азақ тарихында «Ең сегей бойлы ер Есім» атпен ә йгілі, бұ л атақ оғ ан 1598ж ағ асы Тә уекел ханмен бірге Мә уераннахрғ а жасағ ан жорық та ерлігімен кө зге тү скені ү шін берілген.Есім Шығ айдың баласы.Хан тағ ына отырғ ан соң Бұ харамен бітім\шартын жасасып, Орта Азия қ алаларымен бейбііт, экономикалық байланыс орнатуғ а ұ мтылды.Қ азақ ханд бір орталық қ а бағ ынғ ан мемлекет етіп қ ұ руды кө здеді.Саясатының ерекшелігі: Барлық қ алалармен қ оса Тү ркістан аумағ ы Қ азақ хандығ ына қ осылды.Осы кезден бастап Ташкент қ аласы 200ж қ азақ тардың иелігінде болды.Оң тү стік Қ \ғ ы отырық шы, егіншілік аймақ тар Қ азақ хандығ ының жері болып есептелді.Бұ хар ханымен бітімге келіп, Орта Азия қ ала\н бейбіт экономикалық байланыс орнатуғ а ұ мтылды.Қ азақ хандығ ының ә скери қ уатын арттыруғ а кө ң іл бө лді.Сұ лтандар мен тө релерге еркіндік, билік берді. Қ азақ хандығ ын бір орталық қ а бағ ындыруды басты мақ сат етті. «Есім ханның ескі жолы» заң дар жинағ ында: Ә скери міндетті атқ ару ережелерін кү шейтті.Ә скер тә ртібін бұ зушыларғ а берілетін жазаны ауырлатты.Ескі қ ұ қ ық тық ғ ұ рыптар мен заң дарды сақ тады.ХҮ ІІғ хандық тың ішкі саяси жағ дайы тұ рақ сыз болды.Ташкентте(Келді Мұ хаммед сұ лтан), Ә ндіжанда(Абылай сұ лтан), Жаркентте(Абақ хан) билік жү ргізді.Хандық іштей бө лшектеніп, феодалдық қ ақ тығ ыстар кү шейді.Ү ш жү здің ә рқ айсысы жеке хан сайлауғ а кө шті.Оң тү стікте іс жү зінде екі хан билігі орнады Есім хандығ ы(астанасы Тү ркістан), Тұ рсын Мұ хаммед хандығ ы(ордасы Ташкент).ХҮ ІІғ Қ азақ хандығ ы мен Моғ ол хандығ ы арасында одақ тық қ атнас орнады.Есім хан моғ олдардың Шалыш пен Тұ рфан қ алаларын билеген Ә бд ар Рахым ханмен одақ тасты.Тұ рсын хан моғ олдардың Жаркент пен Қ ашқ ар қ алаларының ә міршісі Ә бд Латип ханмен одақ тасты.Тұ рсын(Жалым сұ лтанның баласы)ө з атынан ақ ша шығ арып, салық жинап отырды.Есім хан ойраттардан хандық тың шекарасын қ орғ ай жү ріп, Тұ рсын ә рекеттеріне шыдамдылық пен қ арады.Бұ хардың ханы Имамкули екі ханның ө зара жауластығ ын пайдаланып, Ташкентті алуғ а тырысты.1603-1624ж қ азақ \бұ хар соғ ысы болды.1603ж Айғ ыржар(Самарқ ан маң ы) жеріндегі шайқ аста қ азақ тар жең еді.1611ж Ташкент тү біндегі шайқ аста Бұ хар ханы жуң іліп, келісімге келеді.1613ж Есім Самарқ анғ а басып кіріп Бұ хар ханның ә скерін жең ді.1620-21ж 4-5-6соғ ыста Тұ рсын хан бастағ ан қ азақ тар толық жең іске жетті.1627ж ең соң ғ ы 7шайқ аста да жең іске жетті.Есім ханның ұ тымды қ орғ анысты шайқ ас тә сілі ұ лы жең іске жеткізді. 1627ж Тұ рсын ханның бү лігі «Қ атағ ан қ ырғ ыны» д.а.Есім қ алмақ тарғ а қ арсы соғ ыста жү ргенде Тұ рсын Тү ркістанды басып алады.Осы кезде Есім хан Тұ рсынды ж\е оны қ олдағ ан қ атағ ан руын ө лтіреді.Шығ ыс Тү ркістандағ ы қ атағ ан руы жазалаудан қ ашып, ұ йғ ырларды паналады.1628ж Есім қ айтыс болды.А.Йасауи кесенесіне жерленді.Ең жақ ын жорық жырауы Марғ асқ а.Кіші жү здегі ел басқ арушы биі, ә скербасы, батыры Жиембет жырау(Ә мірің қ атты Есім хан).

Жә ң гір хан(1628-1652ж)

Есімнің ұ лы сыртқ ы саяси жағ дай ө те ауыр кезең де хан тағ ына отырды.Оның ө мірі ат ү стінде Қ азақ хандығ ы жауларымен кү ресте ө тті.Жә ң гір хан тұ сында да Сыр бойындағ ы қ алалар ү шін Аштарханидтермен, Жетісудағ ы жайылым ү шін қ алмақ тармен қ ақ тығ ыстар тиылмады.Қ алмақ тар жақ тан тө нген қ ауіп зор болды. «Қ алмақ» сө зі батыс монғ олдардың тү рікше аты.Олар ө здерін «ойраттар»деп атағ ан.Қ алмақ тар бұ л жылдары шығ ысында Хангай таулары, батысында Моғ олстан оң тү стігінде Гоби шө лі, солтү стігінде Ертіс пен Енисейдің жоғ арғ ы ағ ыстары арасында кө шіп жү рген.1635ж бұ л тайпалардың басын біріктіріп Батур қ онтайшы Жоң ғ ар мемл қ ұ рады.Осығ ан байланысты жоң ғ арлар кү шейіп, қ азақ жеріне жорық тар жасай бастады.Жә ң гір хан тұ сында ү ш ірі шайқ ас орын алды.Алғ ашқ ы 1635ж шайқ аста Жә ң гір қ алмақ тарғ а тұ тқ ынғ а тү сіп, қ ашып шығ ады.1643ж Орбұ лақ (Жаркент маң ындағ ы Қ осқ олаң тауы) шайқ асы болды.50мың ә скермен келген Батур қ онтайшығ а 600 сарбазымен Жә ң гір қ арсы тұ рды.Сарбаздар қ ұ рамында Шапырашты Қ арасай, Арғ ын Ағ антай, Алшын Жиембет, Найман Кө ксерек, Қ аң лы Сарпық т.б болды.Қ осқ олаң тауының арасында бекінген Жә ң гір сарбаздары жоң ғ ардың 10мың ә скерін талқ андады.Кө мекке Самарқ анның ә мірі, қ олбасшы Алшын Жалаң тө с 20мың ә скермен келіп, жоң ғ арлардың ту сыртынан шабуылдады.Орбұ лақ шайқ асының маң ызы: Қ азақ ә скерлері жанқ иярлық ерліктің ү лгісін кө рсетті. Фермопил шайқ асындағ ы 300 спартандық жауынгерлердің ерлігімен тепе тең шайқ ас болды.Жә ң гір хан Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ына тойтарыс беру ү шін Бұ хара, Жаркент хандық тарымен, қ ырғ ыздармен одақ тасты.1652ж Ресейден зең біректер сатып алғ ан жоң ғ арлар қ азақ жеріне қ айта шабуылдайды.Ойсырата жең еді.Осы шайқ аста Жә ң гір қ айтыс болады.Жә ң гірден кейін хандық тың ә леуметтік\экономикалық, саяси жағ дайы нашарлайды.Феодал шонжарлардың арасында алауыздық тар, бақ таластық тар ө ршіді.Қ азақ сұ лтандары ұ лыстарды жеке\дара билеп, бір бірінен оқ шаулана бастады.

45 Тә уке хан тұ сындағ ы Қ азақ хандығ ы. Тә уке хан (Жә ң гірдің ұ лы) (1680-1715) тұ сында хандық тың кү ш\қ уаты ө сіп, бірлігі артты. Билігінің ерекшеліктері: Хандық тың бө лшектенуі тоқ татылып, бір орталық қ а бағ ындырылды. Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ы бә сендеп, тыныштық орнады.Кө рші елдермен достық қ атнаста болуды кө здеді(қ ырғ ыз, орыс, қ арақ алпақ) «Жеті жарғ ы» заң ын жасады.Негізгі мақ саты: Билердің кө мегімен хан билігін нығ айту.Бір орталық қ а бағ ынғ ан Қ азақ хандығ ын қ ұ ру.Билер кең есін ішкі ж\е сыртқ ы саясаттағ ы аса маң ызды мә селелерді шешетін басқ ару жү йесіне айналдырды. Билер кең есі мемлекеттің ішкі\сыртқ ы саясатына қ атысты мә селелерді шешуде ү лкен қ ызмет атқ арды.Билер шешіміне хан қ арсылық кө рсетпеді, биліктің басым бө лігі халық тың қ олында болды.«Билер кең есінің»қ ұ рамына Тө ле би, Қ азыбек би, Ә йтеке би, Досай, Сырымбет, Қ абек, Даба, Есейхан, Сасық би т.б дарынды кісілер енді.Билер кең есі хандық билікті шектеу қ ұ қ ығ ына ие болғ ан, соттық биліктерді де атқ арғ ан. Тә уке хан ел билеуде атақ ты қ азақ билеріне арқ а сү йеп, олардың қ азақ қ оғ амындағ ы орны мен рө лін кө терді.Билер кең есі мерзімді тү рде Сырдарияның бойында орналасқ ан Ә ң гірен, Тү ркістан, Сайрам жерінде орналасқ ан Битө бе, Мә ртө беде шақ ырылғ ан.Жыл сайын Ташкент маң ындағ ы Кү лтө беде ү ш жү з ө кілдерінің басын қ осқ ан жиналысын ө ткізіп тұ рғ ан.Тә уке хан ө зінен бұ рынғ ы хандар тұ сында ішкі тартыс салдарынан ыдырай бастағ ан ү ш жү здің басын қ осты, жеке\жеке ұ лыстарды билеген сұ лтандардың бө лектенуіне тежеу салып, Қ азақ хадығ ының ішкі бірлігін бекемдеуге барлық шараларды қ олданып, оны едә уір кү шейтті. Саясатыының басты бағ ыттары: Қ оғ амдағ ы саяси қ айта қ ұ рулар жү ргізу арқ ылы хандық ө кіметті орталық тандыруғ а ұ мтылды.Хандық кең ес пен билік кең естің рө лін арттырды.Орта Азиямен сауданы дамытты.Бұ хар хандығ ымен бейбіт қ атнаста болды. Қ ырғ ыз бен қ арақ алпақ тардың бір бө лігін басып алды.Қ ырғ ыздарды би Қ оқ ым Қ арашор арқ ылы, Қ арақ алпақ тарды Сасық би арқ ылы басқ арды.Тә уке ханның сыртқ ы саясаты кө рші елдермен тату кө ршілік байланыс орнатуғ а, олармен экономикалық, сауда\саттық қ атнас жасауғ а тырысқ ан бейбіт дипломатиялық саясат болды.Ол 1687ж Бұ хар ханы Субханқ ұ лымен Ташкент жө нінде келіссө з жү ргізіп, оны қ азақ тар иелігіне қ алдырды.Бұ хар хандығ ымен сауданы дамытуғ а кү ш салды.Нә тижесінде Қ азақ мемлекеті мен Бұ хар хандығ ы арасында бейбіт қ атнас орнап, Бұ хар саудагерлері қ азақ жеріне кіріп сауда жасауғ а мү мкіндік алды.Жоң ғ арларғ а қ арсы соғ ыста Бұ хар хандығ ынан кө мек болмады, тек саудамен ғ ана шектелді.Қ ырғ ыздардың басым кө пшілігі бағ ынышты болды, олар соғ ысқ а белсене қ атысқ ан Тә уке хан Ресеймен қ атнасты жандандырды.Осы жылдары шекара аудандарындағ ы орыс бекіністері мен қ азақ ауылдары арасындағ ы қ ақ тығ ыс шиеленіседі.Осындай келең сіз ә рекеттерді бибіт жолмен шешу ү шін, сауда байланысын орнату мақ сатында Тә уке 1687ж Тобыл қ аласына Тә шім батыр бастағ ан елшілікті жібереді.Сө йтіп Ресеймен дипломатиялық, сауда байланысын орнатты.1686-1693жТә уке Ресейге бес елшілік жібереді.1694ж хан ордасы Скибин менТрощинді қ абылдайды.Сө йтсе де қ азақ \орыс арасы 17ғ соң ы мен 18ғ басында барынша шиеленіседі. Себебі Ресей мен Жоң ғ ар жақ ындасады. Қ азақ мемлекетінің кү шейгенін байқ ағ ан орыстар жоң ғ арлармен жақ ындасып, оларды қ азақ тарғ а қ арсы қ ою саясатын жү ргізеді.Тә уке тұ сында Жоң ғ ар мен қ азақ арасы тұ рақ сыз болды. Тек 1653-1670ж аралығ ында жоң ғ арлардың қ азақ жеріне шапқ ыншылығ ы бә сендеді.Себебі 1653ж Жоң ғ ар қ онтайшысы Батыр қ айтыс болады, тақ қ а талас жү ріп жатты.1670ж Жоң ғ ар тағ ына келген Ғ алдан Бошокту қ онтайшының тұ сында оң т.Қ \ғ а шапқ ыншылық тар жиіленді.Ол 1681ж Шудан ө тіп, Сайрамды алуғ а ә рекет жасайды. 1684ж Сайрамды алады.Қ ала халқ ын тұ тқ ынғ а айдпап ә кетеді.ХҮ ІІғ аяғ ы мен ХҮ ІІІғ басы Жоң ғ арлар Жетісудың бір бө лігін алып. Сарысуғ а жетті.1710ж ү ш жү здің ө кілдері жауғ а қ арсы кү ресу негізінде Қ арақ ұ мда жиналады.Бірың ғ ай халық жасағ ы қ ұ рылып жоң ғ арларды шығ ысқ а дейін ығ ыстырды.1715ж Тә уке қ айтыс болды.Мирасқ оры Қ айып елді билей алмады.ХҮ ІІ ғ аяғ ы мен ХҮ ІІІғ басында «Жеті жарғ ы» заң дар жинағ ы шығ арылды. Заң да қ аралғ ан мә селелер: Жер дауы, ү й іші мен бала тә рбиелеу, ұ рлық \қ арлық, барымта, бір халық пен басқ а ру арасындағ ы дау, ұ лтын жаудан қ орғ ау, қ ұ н дауы, жесір дауы, ақ сү йектердің артық шылық жағ дайын қ орғ ау кө зделді, қ ұ н тө леу-адам ө лтіргені ү шін мү ліктік ө тем тө леу енгізілді. «Жеті жарғ ы» заң ының маң ызы: қ азақ елінің бірігуіне жағ дай жасады.Ру мен тайпа арасындағ ы алауыздық тар, ү ш жү здің арасындағ ы қ айшылық тар бә сең деді.Хандық биліктің заң негізінде кү шеюі ел бірлігін сақ тауғ а ө з ү лесін қ осты.