Шаруашылығы. 5 страница

35. XIV-XV ғ ғ. Моғ олстан қ ұ рамындағ ы оң тү стік-шығ ыс Қ азақ стан. 1456 ж. Керей хан мен Ә з Жә нібек ханның Ә білхайыр хан ү стемдігіне қ арсы кү рескен қ азақ тайпаларын бастап шығ ыс Дешті-Қ ыпшақ тан батыс Жетісу жеріне, Моғ олстан жеріне таман қ оныс аударуы қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына мұ рындық болғ ан маң ызды тарихи оқ иғ а еді. Бұ л оқ иғ аның мә н-жайы мынадай болатын: 1428 жылы Ақ Орданың ақ ырғ ы ханы Барақ ішкі феодалдық қ ырқ ыста қ аза болғ ан соң, Ақ Орда мемлекеті ыдырап, ұ сақ феодалдық иеліктерге бө лінгенде ө зара қ ырқ ыс ү дей тү сті. Бұ рынғ ы Ақ Орданың орнына Ә білхайыр хандығ ы мен Ноғ ай одағ ы қ ұ рылды. Шайбани тұ қ ымынан шық қ ан Ә білхайыр хан бұ рын Орда Ежен ұ рпағ ы билеген Ақ Орда территориясы - Шығ ыс Дешті-Қ ыпшақ қ а 40 жыл (1248-1468) ү стемдік етті. XV ғ асырдың ортасында Ә білхайыр хандығ ында толассыз болып отырғ ан қ ан тө гіс соғ ыстар мен ішкі феодалдық қ ырқ ыстар болғ ан сайын ү деп феодалдық езгі мен қ анау халық бұ қ арасын ауыр кү йзеліске тү сірді. Аласапыран соғ ыстар мен феодалдық бытыраң қ ылық салдарынан Дешті-Қ ыпшақ даласында бұ рыннан қ алыптасқ ан мал жайылысын пайдаланудың дағ дылы кө шіп-қ ону тә ртіптері бұ зылды, кө шпелі тайпалар мезгілінде жайлау-қ ыстауларына бара алмайтын болды. Бұ л кө шпенді мал шаруашылығ ына ауыр зардабын тигізді. Осындай ауыр тауқ ымет тартқ ан халық бейбіт ө мірді, Ә білхайырдың ү стемдігінен қ ұ тылып, ө з алдына тіршілік етуді армандады. Мұ хаммед Хайдар Дулати «Тарих-и -Рашиди» атты ең бегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті Қ ыпшақ ты Ә білхайыр хан биледі. Ол Жошы ә улетінен шық қ ан сұ лтандарғ а кү н кө рсетпеді. Нә тижесінде Жә нібек хан мен Керей Моғ олстанғ а кө шіп барды. Есенбұ ғ а хан оларды қ ұ шақ жая қ арсы алып, Моғ олстанның батыс шетіндегі Шу мен Қ озыбас аймақ тарын берді. Олар барып орналасқ ан соң Ә білхайыр хан дү ние салды да, ө збек ұ лысының шаң ырағ ы шайқ алды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның ү лкен бө лігі Керей хан, Жә нібек ханғ а кө шіп кетті. Сө йтіп олардың маң ына жиналғ андардың саны 200 мың ғ а жетті. Қ азақ сұ лтандары 870 жылдары (1465-1466) билей бастады»…Алғ ашында қ азақ хандығ ының территориясы батыс Жетісу жері, Шу ө зені мен Талас ө зенінің алабы еді. Міне, нақ осы территорияғ а деректемелерде тұ ң ғ ыш рет «Қ азақ стан» деген атау қ олданылды, ежелден осы алапты мекендеген қ азақ тың ұ лы жү з тайпалары Дешті-Қ ыпшақ тан қ оныс аударғ ан қ азақ тайпаларымен етене араласып кетті. Ә білхайыр хандығ ындағ ы аласапыран соғ ыс салдарынан қ анжілік болғ ан қ азақ халқ ы бұ л арағ а келіп ес жиып, етек жауып, экономикалық тұ рмысы тү зеле бастады. Мұ ны кө рген Дешті-Қ ыпшақ кө шпенділері Ә білхайыр хан қ оластынан шығ ып, бө геуін бұ зғ ан судай ағ ылып қ азақ хандығ ына келіп жатты. XV ғ асырдың 50-жылдарының ортасынан 70-жылдарының басына дейін Ә білхайыр ханның қ арамағ ынан батыс Жетісуғ а 200 мың адам кө шіп барды. 1462-жылы Моғ олстан ханы Есенбұ ғ а қ айтыс болғ ан соң, бұ л мемлекетте ішкі феодалдық қ ырқ ыс кү шейіп, ө кіметсіздік жағ дайдың ө ріс алуы, Амасанжы Тайшы бастағ ан ойрат жоң ғ арларының жасағ ан шабуылы салдарынан Моғ олстан мемлекетінің шаң ырағ ы шайқ алғ ан кезде, Жетісуды мекендеген қ азақ тайпаларының қ азақ хандығ ына келіп қ осылуы ү дей тү сті. Бұ лар жаң адан қ ұ рылғ ан Қ азақ хандығ ының ү кімет билігін нығ айтып, оның беделі мен ә скери, саяси кү ш-қ уатын арттыра тү сті.

36. Батыс Қ азақ стан территориясы Ноғ ай Ордасы қ ұ рамында. Ноғ айордасы, Маң ғ ытұ лысы – Алтын Ордаыдырап, Ақ Орда ә лсірегеннен кейін Бат. Қ азақ стан жеріне іргелес аймақ та пайда болғ ан мемлекеттік бірлестік. Негізгі аумағ ы Еділ мен Жайық аралығ ы болғ анымен, шығ ыста Жайық тың сол жағ асына, солт.-шығ ыста Бат. Сібір ойпатына дейін, солт.-батыста Қ азанғ а дейін, оң т.-батыста Арал, Каспийт-недейін, кейде Маң ғ ыстаумен Хорезмге дейінгі алқ апты қ амтыды. Н. о. Алғ ашында осы бірлестіктің негізін қ алағ ан маң ғ ыттардың атымен “Маң ғ ыт Ордасы” аталғ ан. “Ноғ ай” атауы бұ дан кейініректе, алғ аш орыс жылнамаларында (1479), кейін шығ ыс деректерінде (1500) пайда болғ ан.Бұ л атаудың шығ у тегі туралы кө птеген зерттеушілер 13 ғ -дың 2-жартысында Алтын Орда ә скерінің қ олбасшысы Ноғ ай иелігіне қ арағ ан ұ лыс халқ ы “ноғ ай”, “ноғ айлы” аталғ андық тан деп санайды. Тарихи жазба деректерге қ арағ анда Н. о-ның негізін Едіге қ алағ ан. Ол 15 жыл (1396 – 1411) Алтын Ордадағ ы билікті тү гелдей ө з қ олына ұ стағ ан тұ ста иелігіндегі ноғ ай ұ лысы даралана бастады. Кастилия елшісі Р.Г. Клавихоның жазбасында Едіге ордасы 200 мың нан астам жасақ ұ стағ аны айтылады. Ол Алтын Орданы ө зі қ ойғ ан хандар арқ ылы басқ арып, “бектербегі” немесе “ұ лыә мір” атағ ына ие болғ ан. Ибн Арабшахтың айтуынша, оның жиырма баласының ә рқ айсысы жеке иеліктерде билік жү ргізіп, ә скер ұ стағ ан. Н. о-ның даралануы 13 ғ -дың 2-жартысында басталып, Нұ рә д-Диннің (1426 – 40) тұ сында аяқ талды. Орт. – Жайық ө з-нің тө м. саласы, Сарайшық қ. болды. Алтын Орда ыдырағ аннан кейін пайда болғ ан ө згеде ордалар сияқ ты Н. о-нда этн. Қ ұ рылымнан гө рі, саяси қ ұ рылым басым еді. Басбилікті “бектербегі”, ә мір атқ арды. Негізгі бұ қ арасы “ұ лыс адамдары” (ноян, мырза, князь, т.б.), “қ арахалық ” деп аталды. Хан тағ ы тек Шың ғ ыс хан ә улетінің ғ ана ү лесі болсада, Н. о-ның саяси ү стемдігі, экон. Тіршілігі маң ғ ыт ә мірлерінің, яғ ни Едіге ұ рпағ ының қ олында болып, билік атадан балағ а кө шіп отырды. 15 ғ -дың орташенінденоғ айларСырдарияның ортаағ ысындағ ық алалардыбасыпалып, Шығ. Дешті Қ ыпшақ тың саяси ө мірінде Едігінің ұ рпақ тары Уақ асби, Мұ самырза, Жаң быршы, т.б. басты рө л атқ арды. Ұ лыстар мен ру-тайпалар арасында билік ү шін, жайылымдық жер ү шін ү здіксіз кү рес жү рді. Халқ ының негізгі кә сібі кө шпелі малш. болды. Н. о-ның қ ұ рамына енген тайпалар (маң ғ ыт, алшын, жалайыр, қ аң лы, керей, қ ыпшақ, найман, ар-ғ ын, тама, т.б.) кейіннен қ азақ халқ ының этн. Қ ұ рамын қ алыптастыруда ү лкен рө л атқ арды. Ш.Уә лиханов Н. о. Мен Қ азақ хандығ ы халқ ының туыстығ ы туралы “бауырлас орда” деп атағ ан (қ. Қ азақ -ноғ ай қ арым-қ атынастары). 15 ғ -дың аяғ ында Н. о. Орыс мемлекетімен саяси жә не сауда-экон. Байланыстар орнатып, ноғ ай билеушілері Мә скеумен Қ азан базарларына жыл сайын мың дағ ан жылқ ы мен қ ой ө ткізіп тұ рды. 16 ғ -дың 2-жартысында Қ азан мен Астрахан хандық тарын Ресей жаулап алғ аннан кейін Н. о. ә лсіреп, бірнеше ұ лыстарғ а, ордаларғ а бө лінді. Солт. Кавказда Кіші Ноғ ай ордасы, Жем, Ойыл жағ алауларында Алты ұ лыс ордасы қ ұ рылды.

37. XV ғ асырдың ортасында Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы. Қ азақ хандығ ының шығ уы Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тың, Жетісудың ж/е Тү ркістанның кең байтақ жерінде етек алғ ан ә леуметтік-экономикалық ж/е этно-саяси процестердің заң ды қ орытындысы болды. Қ азақ хандығ ы ө зінің ең жоғ ары қ уаттылығ ына XVIғ. бірінші ширегінде, ә сіресе Қ асым хан тұ сында жетті. Бұ рындық пен Қ асымнаң ө зара қ арсыласуының кезінде-ақ Мұ хаммед Шайбани қ азақ жеріне бірнеше жорық тар жасады. Қ азақ сұ лтандары да Тү ркістанның оң тү стік ө ң ірінің қ алалары мен Маураннахрғ а шапқ ыншылық тар жасап отырды.Қ асым қ айтыс болғ аннан кейін, 20-жылдары Жошы ә улеті сұ лтандарының ө зара талас-тартыстары Қ азақ хандығ ын уақ ытша ә лсіретіп тастады. Ө зара тартыста Қ асымның мирасқ оры Мамаш хан қ азағ а ұ шырады. Хандық тыныс-тіршілігінің қ олайсыз факторына ө збек ж/е моғ ол ә кімдерінің қ азақ тарғ а қ арсы одағ ын да жатқ ызуғ а болады. Сырдария бойының қ алалары қ олдан кетті, Тү ркістан уә лаяты Шайбани Убайдаллах сұ лтанның қ ол астына ө тті. Қ азақ ханы Таһ ир(1523-33жж.) Ноғ ай Ордасымен шайқ аста сә тсіздікке ұ шырады, Сырдария бойы қ алаларын қ айтарып алмақ болғ ан оның ә рекетінен тү к шық пады.Сө йтіп, хандық тың шекаралары хандардың тек ә скери ж/е дипломатиялық қ абілетіне н/е соғ ыстағ ы жең істері мен жең ілістеріне ғ ана емес, сонымен бірге, негізінен алғ анда, сыртқ ы саяси ахуалғ а да байланысты ө згеріп отырды. Оның ү стіне қ азақ тардың бір бө лігі қ алып қ ойып, кө рші мемлекеттер мен солардың ә кімдеріне бағ ынышты болды. Тү ркістан аймағ ында тұ рғ ан қ азақ тар ө збек ханы Барақ қ а, оның ұ лы Баба сұ лтанғ а бағ ынды. Ө зге басқ арушылардың билеп-тө стеуіне, ә сіресе, далалық кең істіктердің кө шпелі мал шаруашылығ ымен айналысатын халқ ы жиі ө тіп тұ рды.Тә уке хан билік еткен кезең де (1680-1718) Қ азақ хандығ ының нығ айтылуы, қ азақ тардың қ ырғ ыздармен ж/е қ арақ алпақ тармен одақ тасуы жоң ғ арлардың қ азақ жерлеріне шабуылын уақ ытша бә сең детті. Жоң ғ арлардың салғ ан ойраны Қ азақ станның оң тү стігіндегі қ алалар тіршілігінің бірте-бірте сө нуінің басты себептерінің бірі болды. Жоң ғ арлардың шапқ ыншылығ ы маң ызды сауда жолдарын кесіп тастады, бейбіт халық тың шаруашылығ ына ү лкен зиянын тигізді.

38. XV-XVIII ғ. бірінші ширегіндегі Қ азақ хандығ ы туралы жазба деректер. " Тарихи Рашиди" атты ең бекте қ азақ хандығ ының қ алыптасуы туралы, мұ нан кейінгі Жетісумен Шығ ыс Дешт і— Қ ыпшақ та болғ ан оқ иғ алар, Моғ олстанның қ ұ лауы, феодалдық соғ ыстар, қ азақ тар, қ ырғ ыздар жә не ө збектердің сыртқ ы жауғ а қ арсы кү ресте ө зара одақ тасуы туралы кө птеген мә ліметтер бар. Сонымен бірге бұ лең бекте ХV-ХVI ғ асырлардағ ы Оң тү стік жө не Шығ ыс Қ азақ станның ә леуметтік- экономикалық жағ дайы, ортағ асырлық Қ азақ стандағ ы Жетісудың тарихи жағ рапиясы, қ алалық жә не егіншілік мә дениеті туралы қ ұ нды мә ліметтер бар. 1533 жылы хандық қ а қ айта отырғ ан Абу-ар-Рашид, ө з тайпаларынан қ ауіп тонеме деген оймен, оларды қ уғ ындай бастады. Мұ хаммед Хайдар Дулатидің немереағ асы Сайд Мү хаммед мырза Дулатты ө лтірді. Мү хаммед Хайдар Дулати Ү ндістанғ а қ ашып кетті. Онда ол Ұ лы Моғ олдар сарайында ә скерлерді басқ арды. Ол сол кездегі саяси оқ иғ алармен оғ ан қ атысқ ан қ айраткерлерді, сондай-ақ Моғ олстан мемлекетінің, Қ азақ хандығ ының ө ткен тарихын жақ сы білген. Оның тікелей ө зі куә болғ ан жайлары да кө п еді. Содан да болар ол орта ғ асырдағ ы қ азақ тарғ а, ә сіресе дулат тайпасының тарихына қ атысты ө те қ ұ нды материалдар береді. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуымен қ алыптасуы, одан кейінгі кезең дері, олардың қ ырғ ыздармен, ө збектермен қ арым –қ атынасы жайында кең інен сө з болады.

«ТАРИХИРАШИДИ» – «Рашидтің Тарихы» – 1499 – 1551 жж.ө мір сү рген тарихшы, мемлекет қ айраткері. Мұ хаммед Хайдар Мырза Дулатидің ең бегі. «Тарихи Рашиди» 1541 – 46 жж. аралығ ында Кашмир ө лкесіндежазылғ ан. Ең бекте 14 ғ. ортасынан 16 ғ. 40-шы жылдарына дейінгі Моғ олстанның, Шығ ыс Тү ркістанның тарихы баяндалады. Сондай-ақ, «Тарихи Рашидиде» 14 – 16 ғ. Қ азақ стан, Орта Азия, Ауғ анстан, Солтү стік Ү ндістан, Тибет тарихына қ атысты қ ұ нды кө птеген мә ліметтер бар. Сондай-ақ, Орта Азияда Темір ә улетінің қ ұ лап, Шайбанилық ә улеттің орнығ уы, Сұ лтан Сайд ханның Қ ашқ арғ а баруы мен онда билікке келуі, моғ ол хандарының кө рші аймақ тарғ а жорық тары, моғ ол хандарының Қ азақ хандығ ымен, Шайбанилар ә улетімен қ арым-қ атынастары жә не т.б. кө птеген мә селелер қ арастырылады. «Тарихи Рашиди» ең бегінің орта ғ асырлық Қ азақ стан тарихы ү шін маң ызы ө те жоғ ары. Алғ аш рет бұ лең бекте 15 ғ. Ортасында Қ азақ хандығ ының Шу ө зені бойымен Қ озы басы тауы аралығ ында қ ұ рылғ андығ ы, 15 ғ. Ортасынан 15 ғ. 30-шы ж. Аяғ ына дейінгі Қ азақ хан дығ ының қ ысқ аша саяси тарихы баяндалады. Орыс тілінде «Тарихи Рашидидің» деректерін бірінші рет ХІХ ғ. ортасында В.В. Вельяминов-Зернов ө з ең бегінде қ олданады. «Тарихи Рашидидің» орыс тіліндегі толық ғ ыл. аудармасы 1996 ж. Ташкентте, 1999 ж. Алматыда жарық қ а шық ты.

Қ айырғ али Жалаири (Қ адыр Ә лі Қ осымұ лы би, арғ ы тегі Жалайыр) - ХVI-ғ асырдың ортасымен ХVII-ғ асырдың басында ө мір сү ріп (1530-1605 жылдары), қ азақ халқ ының тарихында ө шпес із қ алдырғ ан. Ресейдің атақ ты патшасы Борис Годуновтың қ оластында жү ріп, 1602 жылы " Жылнамалар жинағ ын" жазып бітірген. Бұ л — қ азақ тілінде жазылғ ан тұ ң ғ ыш ғ ылыми ең бек. " Жинақ тың " тілдік қ ұ рылымын, жазу мә нерін зерттеп, кө рнекті ғ алым Р.Сыздық ова арнайы кітап жазғ ан (" Язык", " Жамиат-тауарих", " Жалаири", Алматы, 1989 жыл).Қ адыр Ә лі деректеріне Шоқ ан Уә лихановтан бермен қ арай талай тарихшылар, зерттеушілер сү йеніп келеді. Қ азақ елінің тарихы жө ніндегі ғ ылыми ең бектіде Борис Годуновтың тапсырмасы бойынша жаздым деуі орынды. Себебі бұ лең бек ақ патшағ а арналғ ан жә не алғ ашқ ы тарауында соның билік жү ргізу жү йесін бейнелейді. Қ адыр Ә лінің бұ л шежіресі ертедегі қ азақ тілінде жазылғ ан тұ ң ғ ыш тарихи ең бек екені аян. Ш.Уә лиханов бұ л кітаптың аң ыздан гө рі ақ иқ аты басымырақ деп бағ алағ ан. Бай ұ зақ Албани: " Тарихнамада оның есімі Ә білғ азы, Бабыр, Бенаи сияқ ты ғ ү лама тарихшылармен қ атар аталады. Орыс ғ алымдары Н.И.Ильминский, И.Н.Березин, В.В.Вельяминов-Зернов оның ең бегін жоғ ары бағ алады", — дейді " Тарихи таным" атты кітабында. (195-бет). Ораз мұ хаммед пен Қ адыр Ә лі бастағ ан қ азақ тардың Ресейде болу оқ иғ асын кө рнекті жазушы, кө не тарихымыздың білгірі Мү хтар Мағ ауин " Аласапыран" атты романында кең жә не кө ркем баяндағ ан. Бұ л романы ү шін оғ ан Мемлекеттік сыйлық берілгені белгілі. Соң ғ ы кездері Қ адыр Ә лінің ең бегін ә л Фараби атындағ ы Қ азақ Мемлекеттік ү лттық Университетінің профессоры М. Қ ойгелдиев арнайы зерттеп жү р. Бай ұ зақ Албани былай дейді: " Ол жырақ та жү рсе де, қ азақ хандарының саяси-ә леуметтік жағ дайлары, Қ азақ станда рулық -патриархалдық қ атынастардың қ алыптасуы, хан тө ң ірегіндегі сұ лтандар мен қ аршылар, бектер мен хафиздерт.б. жайында деректі мә ліметтер жазып қ алдырды. Автор жылнамада Шығ ыс елдеріне, оның шаһ арларына шолу жасап, қ азақ сахарасын мекендеген жалайыр, арғ ын, қ ыпшақ, қ аң лы, найман, қ оң ырат, керейіт, алшынт.б. тү ркі ру-тайпаларына тарихи анық тама берді. Ол Рашид ад-Диннің парсы тіліндегі " Жамиат-тауарих" шежіре кітабына сү йене отырып, Шың ғ ыс хан ә улеті жә не оның ө зі жайында аса мол деректер келтіреді, қ азақ хандарының ө мір баянына тоқ талады. Онда қ азақ жері, оның қ алалары, ХIII-ХVӀ ғ. Аралығ ындағ ы қ азақ жеріндегі оқ иғ алар, қ азақ хандарының ішкі-сыртқ ы жағ дайлары, ә леуметтік топтар жә не қ азақ жерін мекендеген ежелгі рулар бірлестігі жайында деректер бар.

39. Қ азақ хандығ ының нығ аюы. 1470-1500 жж. Қ азақ хандығ ының Сыр бойы қ алалары ү шін кү ресі. XV ғ асыр мен XVІ ғ асырдың арасында (1500 жыл) Мұ хаммед Шайбани ханның Дешті –Қ ыпшақ тан ығ ысып жаулап алуы Орта Азия тарихындағ ы, ә сіресе қ азақ пен ө збек ү шін елеулі оқ иғ а болды. Бұ л ең алдымен қ азақ хандығ ының жерін кең ітіп, беделін арттырып, ерікті елдігін нығ айтты. Бұ рынғ ы дә уірлерде бытыранқ ы болып келген қ азақ тайпаларының басын бір жерге қ осуғ а, қ азақ тың этникалық территориясын біріктіруге, сонау қ ола ғ асырдан басталғ ан қ азақ тардың халық болып қ алыптасу барысын біржолата аяқ татуғ а мү мкіндік берді. Бұ рын Ақ Орда мен Ә білқ айыр хандығ ында қ олданылғ ан «ө збек- қ азақ» деген жалпы атау бір-бірімен ажырады. «Қ азақ» термині бірте-бірте Шығ ыс Дешті –Қ ыпшақ пен Жетісада қ алыптасқ ан халық тың тұ рақ ты атына айналды. «Ө збек» термині Мұ хаммед Шайбаниге еріп кеткен тайпалардың этникалық атауы ретінде Орта Азияда ғ ана қ олданылатын болды. Ә білхайыр ханның ө лімі, Ө збек ұ лысындағ ы терең дағ дарыс Жә нібекпен Керейге Сырдарияның ортаа ғ ысы ө ң іріне, Тү ркістанғ а қ айта оралып, ендігі уақ ытта бұ л аймақ ты жаң а мемлекеттің орталығ ына айналдыру ү шін кү рес жү ргізуіне мү мкіндік береді. 1470 жылдан бастап Сыр ө ң ірінде қ азақ жасақ тары кө ріне бастайды.Осы кезден бастап Шығ ыс Қ ыпшақ даласының далалы аудандары мен Сыр бойының орта сағ асындағ ы қ алалы орталық тарды ө зіне қ арату ү шін ә рекет ету XV ғ асырдың 70—80-жылдары, алдымен, Жә нібек пен Керей хандардың, содан соң олардың мұ рагері Бұ рындық ханның негізгі қ ызмет арқ ауына айналады. Бұ л жігерлі де мақ сатты ә рекет XV ғ асырдың соң ы жә не XVI ғ асырдың алғ ашқ ы онжылдық тарындағ ы қ азақ хандарының қ ызметінде ө з жалғ асын тапты. Қ азақ билеушілерінің Тү ркістан мен оның тө ң ірегіндегі қ алалық орталық тар ү шін мұ ндай табанды кү рес жү ргізуінің ө з себептері бар-тын.Орта Сыр ө ң ірі қ алалары ерте кезең дерден дә стү рлі экономикалық, саяси жә не рухани орталық міндетін аткарып келді. АлАқ Орда мен Ә білхайыр хандығ ы кезең інде кө шпелі мал шаруашылығ ы аудандары мен отырық шы егіншілік жазираларын жалғ астырып жатқ ан бұ л ө ң ірдің стратегиялық маң ызы арта тү спесе, кеміген емес-тін. Сондық тан да қ азақ хандарының жаң а калыптасып келе жатқ ан мемлекеттің болашағ ын тікелей Тү ркістан мен оның ө ң іріндегі Отырар, Сығ анақ, Сауран, Сайрам, Созақ сияқ ты қ алалармен байланыстыруы толық негізді шешім болатын.Қ азақ хандары мен кө шпелі ө збектер ханы Мұ хаммед Шайбани арасындағ ы Сыр бойындағ ы қ алалар ү шін кү рес XV ғ асырдың 80—90-жылдары ымырасыз жә не тынымсыз соғ ыс жағ дайында ө тті. Бұ л талас барысына Ә мір Темір мұ рагерлері мен Моғ ол хандары да мү дделілік танытып, ауық -ауық араласып отырды. Дегенмен Қ азақ хандығ ын билеген Бұ рындық ханның бұ л соғ ысты XV ғ асырдың соң ына қ арай жең іспен аяқ тау мү мкіндігі болғ ан жоқ. Шайбанилық тар тынымсыз кү рестен соң Ә мір Темір мұ рагерлерін ығ ыстырып, Отырар, Йасы (Тү ркістан), Арқ ұ қ жә не Ү згентті алды. Кезінде Сырдың сол жақ бетіндегі Аркұ к, Ү згенттен басқ а Сығ анақ, Созақ жә неАқ қ орғ анды (1446 жылы) Ә білхайыр ханның иемденгені болмаса, ө зге қ алаларды атасынан қ алғ ан мұ ра санауғ а Мұ хаммед Шайбанидың ешқ андай да негізі жоқ еді. Ал Ташкент пен Сайрамда бұ л кезде моғ ол ханы Сұ лтан Махмұ д билік кұ рды.Қ азақ хандары Сығ анақ ты, Сауранмен қ оса Тү ркістанның солтү стік жақ бетін, Қ аратаудың Созақ жә не басқ а елді мекендерімен бірге солтү стік жә не оң тү стік беткейін, Сырдың тө менгі ағ ысын, Арал жағ алауын иемденді.XV ғ асырдың соң ғ ы онжылдық тарында шайбанилық тар мен қ азақ хандары арасындағ ы кү рес Тү ркістан мен Қ аратау ө ң ірі ү шін ғ ана жү ргендей кө рінгенімен, шын мә нінде, бұ л кү рес қ азіргі Орталық жә не Оң тү стік Қ азақ станның далалы аймақ тарын мекендеген халық тарды ө з биліктеріне қ арату ү шін болғ ан талас еді. Сондық тан да Жетісу, Тү ркістанның солтү стік бө лігін, Қ аратау мен Сырдың тө менгі ағ ысы ө ң ірлерін билеген қ азақ хандары осы аймақ тарғ а жаткан дала халқ ын да біртіндеп ө зіне қ арата бастайды. Мұ хаммед Шайбани болса, бұ л мезгілде Тү ркістанның тек оң тү стік бө лігін ғ ана иемденіп, одан ә рі ұ зап шығ а алғ ан жоқ.

40.Қ асым хан тұ сындағ ы Қ азақ хандығ ы. Керей мен Жә нібек хандардан кейін Керейдің ұ лы Бұ рындык (1473/1474-1511ж) хан болғ ан. Егер Жанiбек пен Керей хандар Казак хандыrынын, ipre тасын қ алыптастырып, онын аумаrын ұ лrайта бастағ андығ ымен кө рінсе, ал Бұ рындық ханның аты Сырдария ө зенi бойындағ ы калаларды Ә білқ айыр ұ рпағ ынан ө здерiне карату жолында болғ ан ұ рыстардан кө рінген. Алайда ханның ел iшiнде беделi болмағ андық тан жә не қ аталдығ ының нә тижесінде Самарқ анғ а кө шiп кеттi. Бұ дан кейiн Бұ рындық тың кезiнде оның ә скери қ олбасшысы болғ ан Жанiбек ханның баласы Қ асым сұ лтанның ел iшiнде беделi кү штi болғ ан. Қ асым ханның кезiнде хандыктын саяси жағ ынан болсын, алеуметтiк- экономикалык жағ ынан болсын дамығ андығ ы белгiлi. Тiптi алыс жакын жаткан елдерге Қ асымның аты айгiлi болып, қ азақ хандығ ы куатты, iргелi елге айналғ ан. MiHe сол Қ асым 1411 жылы хан болды. Қ асым ханның тұ сында Казак хандығ ының дамығ андығ ын сол кездегi орта ғ асырлык тарихшылардың ө здерi де атап ө ткен. Маселен, атақ ты Бабыр ханның айтуына қ арағ анда қ азақ султандары мен хандарының бiр де бiреуi бул халық ты дал Қ асым хан сияқ ты бағ ындыра алмағ ан. Онын қ арамағ ындағ ы аскер саны 300 мың га жуық едi- дейді. Ал тарихшысы М.Х.Дулати Касымнын букiл Дештi Кыпшак даласына билiк жургiзгенiн, оның халкы санының миллионнан астам болғ андығ ын айтады. Жошыдан кейiн бұ л жұ ртта одан ұ лы хан болғ ан емес дейді. Хан ө з мемлекетінің коғ амдык ө мiрiнде карама-карсы кайшылыктарды болдырмау ү шiн тү рлi заң шығ арушы заң гер де болғ ан. Онын шығ арғ ан заң дары " Касым ханның қ асқ а жолы" деген атаумен осы кү нге дейiн ел аузында айтылып келедi. Бірақ ол жазбаша тү рде сакталмағ ан. Осы заң арқ ылы ол елді мін шығ армай басқ арғ ан. Хан ө зінің заң жинағ ымен ел iшiндегi жағ дайды бiраз тү зеп, хандык ө кіметін баскаруды кү шейтiп алады. Қ азақ хандығ ының нығ аюына жә не бiр себеп ол Шайбаниліктердің Азияғ а карай бiржола ауып кетуімен жә не кетпей қ алғ ан ру-тайпалардың барлығ ы ендi қ азақ хандығ ына ө зiнiң жерiмен косылып халкының санының ө суіне, шекарасының кең еюіне де ү лкен ү лес косқ ан.СоныменҚ асым хан XVI ғ асырдын басында ұ лан байтақ қ азақ жерінің айтарлық тай бө лiгiн ө зінің қ ол астына қ аратты. Алгашкы кезде ханның саяси-акiмшiлiк жә не сауда-экономикалық орталығ ы Сырдарияның бойындаrы Сығ анак каласында болғ ан. Қ асым хан ө зінің ө мірінің сонгы кезiнде астанасы Сарайшык каласында билiк жү ргiзген. Сарайшық сол кездегі ең маң ызды қ ала қ атарынан болғ ан. Қ асым хан тұ сында Казак хандығ ынын нығ аюы жә не оның кү шеюi мемлекеттiң беделiн арттырып. сырткы саясатта айтарлыктай табыстарrа кол жеткiздi. Орта Азия хандарымен. Едiл бойындағ ы елдермен, Батыс Сiбiр хандығ ымен, Ресеймен сауда-саттық, жане дипломатиялык байланыстар жасағ ан. Қ асым хан тұ сында Моroл хандығ ының Жетiсуғ е жү ргiзген билiгi барган сайын ә лсiрей бердi. Бү л кезде Моғ oл хандығ ы мен ө збек хандығ ы арасында кескiлескен соғ ыстар болып жатты. Моғ ол ханы Саид хан 1514 ж Шығ ыс Тү ркістанғ а кө шіп кетуі, Қ асым ханның Жетісудағ ы билігін нығ айта тү сті.