Ықтық қатынас мазмұны мен оның ерекшеліктері.

«Нысан» жә не «мазмұ н» категориялары отандық ғ алымдармен, зангерлермен кең кө лемде қ иын қ ұ қ ық тық қ ұ былыстарда тұ тастық ты сипаттауғ а пайдаланылғ ан объективтік қ ұ қ ық, қ ұ қ ық тық қ атынастар, т.б. деп есептеледі [35, 188]

Шын мә нінде бұ л философиялық категориялар пә ндерді жә не процестерді зерттеуге бағ ыт береді жә не олардың диалектикалық байланысарын, бір біріне ауысқ анда, қ арама қ айшылық та болғ ан кездеріндегі ерекшеліктерді кө рсетеді. Олар барлық компоненттердің қ ұ былысын қ амтып, олардың ішкі қ ұ рылымдары мен сыртқ ы кө ріністері жө нінде ой елегнен ө ткізуге материялдар береді. Дегенмен, есепке алатын жағ дай «нысан» мен «мазмұ нды» жалпы заң дылық тармен байланыста зерттесек тиімді. Кө лемді жә не қ иын объектілерді толық жә не нақ тылы зерттеуде, бұ л категориялардың философиялық кө пжақ тылығ ы қ алай болса да авторларды нысан мен мазмұ нды ә ртү рлі трактовкалар аркылы зерттеуге мә жбү рр етеді яғ ни бір қ ұ былысты ә ртү рлі тұ рғ ыда қ арайды.

Бұ л мә селелер бойынша негізгі жалпы теориялық бағ ытамаз мынандай:

Қ ұ қ ық тық қ атынас нысанына (формасына) субъективтік зағ ды қ ұ қ ық пен міндеттер, ал онын мазмұ нына фактілер негізіндегі субъектінің ұ қ ық тық тә ә ртібі жатады, олар сол қ ұ қ ық пен міндетін іс жү зіне асырады (Профессор В.Н. Шеглов, Профессор Л.С.Явич, т.б.). Бұ л вариантта категория «нысанның» ә дістемелік мү мкіндігін «мазмұ нын» толық тау пайдаланғ ан. Осы негізде қ ұ қ ық тық қ атынастың нағ ыз манызды жағ ы бө лінген жә не олардың функйионалдық байланысы дұ рыс белгіленген: нысан (қ ұ қ ық жә не міндеттер) мазмұ нғ а белсенді (тә ртіп), оны қ ұ райды ал заң ды нормалар қ ұ қ ық шығ армашылық ә рекеттер арқ ылы ө згеріп мазмұ н нысанды белгілейді [36, 153]

Профессор С.С. субъективтік занды қ ұ қ ық тар мен міндеттерді «заң ды мазмұ ны» деп аталады ал фактілі субъектілердің қ ұ қ ық тық тә ртібі «материалдық мазмұ н». Автордың пайымдауынша, кө рсетілген екі мазмұ н қ ұ қ ық тық қ атынастың элементтеріне жатады, ол сонымен қ оса, басқ а элементтерді бө ліп кө рсетеді: қ ұ қ ық тық қ атынастардың субьектілері жә не обьектілері. Философиялық кө зқ арасқ а байланысты, жоғ арыдағ ы айтылғ ан автордың ойлары шындық қ а жатпайды. Біріншіден, бір объектінің ө зінен екі мазмұ нды жә не бірде бір нысанды бө ліп шығ аруғ а болмайды. Себебі, бұ л категориялар қ атар, ә рбір мазмұ нғ а ө знің нысанын табуғ а міндетті. Екіншіден, нысан жә не мазмұ н қ ұ былысты толығ ымен бітіреді, егер бірдең е мазмұ нғ а жатса онда қ алғ андарының барлығ ы нысанғ а жатуы керек жә не ешқ андай басқ а «элементтер» қ ұ былыста болуы мү мкін емес. Ү шіншіден, мазмұ н ешқ андай жағ дайда, элементтің орнында кө рінуі мү мкін емес. Керісінше, мазмұ н бұ л қ ұ рылымды ұ йымдастырылғ ан элементтердің бірлігі.

Ертеректе профессор О.С. Иоффе қ ұ қ ық тық қ атынастардан жалпы ү ш мазмұ нды бө ліп кө рсеткен: зандық, материалдық жә не идеологиялық.

Қ ұ қ ық тық қ атынастар тұ тасымен нысан ретінде кө рініп, нормамен реттелетін қ оғ амдық қ атынастар жә не ол қ ұ қ ық тық қ атынастардың мазмұ ны. Бұ л кқ зқ арасқ а байланысты айтатынымыз, біріншіден, философия мұ ндай нысан мен мазмұ нның байланысын білмейді, олардың сыртқ ы байланысын тек нысан болуы мү мкін, бірақ мазмұ н ешкашан болмайды. Екіншіден авторлар егер сондай жағ дай болса, қ ұ қ ық тық қ атынастардың бірлігімен қ андай қ ұ былыстар қ ұ рылады (нысан ретінде) жә не қ оғ амдық қ атынастар (мазмұ ндар) сұ рақ қ а жауап бермейді.

Жоғ арыдағ ы айталғ андарды есепке ала отырып, қ ұ қ ық тық қ атынастарды сипаттауғ а философиялығ категориялар «нысанды» жә не «мазмұ нды» пайдалануымыз қ ажет [6].

Қ оғ мда алуан тү рлі қ атынастар кездеседі – экономикалық, саяси, қ ұ қ ық тық, моральдық, рухани, мә дени жә не басқ а да. Тү птеп келгенде, адамзат қ оғ амының ө зі қ атынастар жиынтығ ы, адамдар қ арым – қ атынасының нә тижесі болып табылады. Сондық тан да, қ оғ амда жекелеген тұ лғ алар мен олардың бірлестіктерінің арасында пайда болатын жә не реттелетін қ атынастардың барлық тү рлері мен нысандары (табиғ аттағ ы ө зара байланысты қ оспағ анда) қ оғ амдық немесе ә леуметтік болып табылады.

Заң ғ ылымы, ең алдымен, заң ды немесе қ ұ қ ық тық қ атынастарды зерттейді. Олардың ерекшелігі неде? Қ ысқ аша айтқ анда, қ ұ қ ық пен табиғ и тү рде ү йлесуінде [37, 81].

Қ ұ қ ық – қ оғ амдық қ атынастарды реттеудің ерекше, ресми жә не мемлекеттік қ ұ ралы. Оның басты мақ саты осында. Қ ұ қ ық қ андай да бір қ атынастарды реттей отырып, оларғ а қ ұ қ ық тық нысанды тә н етеді, осының нә тижесінде аталғ ан қ атынастар жаң а қ асиетпен ерекше тү рге ие болып, қ ұ қ ық тық қ атынастар тү рінде қ алыптасады.

Дә л осындай нормативтік ық пал етудің кө мегімен мемлекеттік билік белгілі бір қ атынастарды ө зінің қ ұ зыреті мен қ орғ ауына алады, оларды ретке келтіреді, тұ рақ ты жә не орнық ты етіп, қ ажетті арнағ а салып отырады.

Қ ұ қ ық бір ә рекеттерге тыйым салып, екіншілеріне рұ қ сат беріп, ү шіншілерін ынталандырып, ө зінің ұ йғ арымдарын бұ зғ аны ү шін жауаптылық бекіте отырып, субъектілер жү ріс – тұ рысының қ ажетті, қ оғ амғ а пайдалы нұ сқ аларын кө рсетеді, олардың жеке ық ылас пен ұ мтылыс саласын шектейді немесе кең ейтеді, зиянды ә рекеттерінің алдын алады.

Басқ а ә леуметтік реттеу қ ұ ралдарымен салыстырғ анда қ ұ қ ық – анағ ұ рлым тиімді, билеп – тө стеуші, мә жбү рлі жә не соғ ан қ оса ө ркениетті реттеу қ ұ ралы. Бұ л – кез келген мемлекеттің ажырамас белгісі. Кез келген қ атынастар қ ұ қ ық тық нормалардың негізінде жә не оларғ а сә йкес пайда болып, мемлекет еркіне қ айшы болмағ ан жағ дайда ғ ана қ ұ қ ық тық қ атынастар сипатын иеленеді.

Тиісінше, жалпы алғ анда, қ ұ қ ық тық қ атынастарды қ ұ қ ық пен реттелген қ оғ амдық қ атынастар ретінде анық тауғ а болады. Бұ л жағ дайда реттелетін қ атынастар іс жү зіндегі мазмұ нын жоғ алтпайды (экономикалық, саяси, отбасылық, мү ліктік жә не т.б.) тек жаң а қ осымша қ асиетке ие болып, тү рін ө згертеді. Басқ аша айтқ анда, қ ұ қ ық тық қ атынас ө зімен тығ ыз байланысты іс жү зіндегі қ атынастан ажыратылмайды, одан жоғ ары немесе тө мен орналаспай, онымен бірге қ алыптасады. Себебі, кез келген қ ұ былыстың нысаны мен мазмұ ны ө зара байланыста болатыны белгілі.

Мемлекет қ ұ қ ық тық қ атынастардың кө мегімен қ андай да бір қ атынастардың бастапқ ы сипатын ө з бетінше ө згертіп, жаң а қ атынастарды қ алыптастыра алмайды. Бұ л мү мкін болғ ан жағ дайда қ оғ ам ө мірінің кө птеген мә селелерін шешу салыстырмалы тү рде жең іл болар еді. Мемлекет заң шығ ару арқ ылы белгілі бір қ атынастардың дамуын жеделдетеді, позитивтік бастамаларғ а мү мкіндік береді жә не керісінше, теріс жә не ескірген байланыстар мен процестерді тежеп, шеттетеді [38, 141].

Қ ұ қ ық қ оғ амдық қ атынастарды қ алыптастырмайды, ол реттеу жә не тұ рақ тандыру қ ұ ралы. Қ ұ қ ық ө з бетінше ештең е жасамайды, ол тек қ оғ амдық қ атынастарды санкциялайды. Ал заң нама экономикалық қ ажеттіліктерді білдіріп, бекітеді. Мысалы, қ азіргі заманғ ы нарық тық қ атынастар осығ ан қ атысты қ ұ қ ық тық нормалар қ абылданғ андық тан емес, шынайы ө мірде оларғ а деген қ ажеттілік туындауының нә тижесінде қ алыптаса бастады. Бұ л қ атынастардың элементтері қ айта қ ұ ру кезінде «кө лең келі» жартылай ресми экономика тү рінде қ алыптасты. Тек кейіннен ғ ана бұ л процесті заң дастырғ ан тиісті актілер қ абылданып, ол ерекше қ арқ ынмен дами бастады.

Алайда, тек қ ұ қ ық тық қ атынас ретінде пайда болып, басқ аша тү рде ө мір сү ре алмайтын қ атынастар да болды. Мысалы, конституциялық, ә кімшілік, іс жү ргізушілік, қ ылмыстық жә не басқ а да қ атынастар. Дә л осындай қ ұ қ ық тық қ атынастар ө здерінің нысаны мен мазмұ ны бойынша қ оғ амдық қ атынастардың шын мә ніндегі дербес тү рі мен типін қ ұ райды. Тек осы тұ рғ ыдан қ ұ қ ық қ оғ амдық қ атынастарды туындататын жә не жаң а байланыстарды қ алыптастырады деп айтуғ а болады.

Қ ұ қ ық тық мемлекет – кө п ө лшемді даму ү стіндегі қ ұ былыс. Қ оғ амдық прогресте ол жаң а қ асиеттерді бойына жинайды. Қ оғ амның дамуындағ ы белгілі жағ дайлардың дең гейіне сай келетін жаң а мазмұ ндармен толығ ады.

Қ ұ қ ық тық мемлекет – бұ л мемлекеттік билік қ ызметінің ұ йымдасу нысаны, ол қ ұ қ ық нормаларының қ арым-қ атынастарымен бірге қ ұ рылады. Қ ұ қ ық алдың ғ ы рө лді тек сол кезде ғ ана атқ арады, егер ол кө пшіліктің жә не жеке адамдардың бостандық мө лшеріне сай болса, қ ызметтегі заң дар шын мә нісінде, халық тың жә не мемлекеттің мү дделеріне қ ызмет етсе, оларды пайдалану шындық тың іске асқ андығ ы. Ө ткендегі тә жірибеге кө ң іл аударсақ, тоталитарлық мемлекеттерде қ ұ қ ық тық актілер ү зілмей шығ арылып тұ рды, оларды іске асырудағ ы қ аталдық қ амтамасыз етілді, бірақ, мұ ндай қ ұ қ ық тық реттеу, қ ұ қ ық тық мемлекеттің негізгі қ ағ идаларына қ арсы болды.

Қ ұ қ ық тық мемлекеттің экономикалық негізіне ә р тү рлі меншік формаларына, кө п тә ртіпке сү йенген ө ндірістік қ атынастар (мемлекеттік, ұ жымдық, арендалық, жекешеленген, акционерлік, кооперативтік т.б.) тең қ ұ қ ық ты жә не бірдей мө лшердегі заң мен қ орғ алғ андар жатады. Қ ұ қ ық тық мемлекетте меншіктік, тікелей ө ндірушілерге жә не тұ тынушыларғ а жатады, жекелеген ө ндірушілер ө зінің жеке ең бегінің нә тижесі мен ө німдердің меншіктенушісі болып есептеледі [39, 87].

Мемлекеттіліктің қ ұ қ ық тық бастамасы, тек ө зін-ө зі билегенінде, меншіктік бостандығ ында. Қ ұ қ ық ү стемдігін экономикалық жағ ынан қ олдап, ө ндіріске қ атысушылардың тең дігін, қ оғ амның қ олайлы жағ дайының тоқ таусыз ө суін жә не оның ө зіндік дамуын қ амтамасыз етеді.

Қ ұ қ ық тық мемлекеттің ә леуметтік негізін қ ұ раушы – ө зін-ө зі реттейтін азаматтық қ оғ ам. Ол қ оғ амдық прогрестің иелері – бос азаматтарды біріктіреді. Мұ ндай мемлекеттің дә л ортасында, ө зінің ә р тү рлі мү дделерімен адам тұ рады. Ә леуметтік институттардың жү йесі, қ оғ амдық қ атынастар арқ ылы, ә р азаматтың шығ армашылық, ең бек мү мкіншіліктеріне қ ажетті жағ дайлар жасауына болады, ой плюрализмі, жеке адамның қ ұ қ ығ ы жә не бостандығ ы қ амтамасыз етіледі. Тоталитарлық басқ ару тә сілінен қ ұ қ ық тық мемлекеттікке кө шу, мемлекеттің ә леуметтік жұ мысын, тез арада ө згеше бағ ытқ а бұ румен тікелей байланысты болады. Мемлекеттің ә леуметтік негізінің беріктігі, оның қ ұ қ ық тық тіреуінің тұ рақ тылығ ын алдын ала белгілейді. Қ ұ қ ық тық мемлекет – бір мезгілдегі ә леуметтік мемлекет. Қ ұ қ ық тық мемлекеттің адамгершілік негізін, жалпы адамдық гуманизм принципі жә не адалдық, тең дік жеке адамның бостандығ ы, оның ары жә не адамгершілігі қ ұ райды. Қ ұ қ ық тық мемлекеттің режимін шын мә нісінде, адамның жоғ арғ ы адамгершілік қ ұ ндылығ ы бекітеді, олардың қ оғ ам ө міріндегі басқ ару рө лін қ амтамасыз етеді, жеке адамғ а жасалатын басынушылық ты, кү шейтуді жояды. Дә лірек айтсақ, ол мемлекеттік басқ арудың демократиялық тә сілінен, сот процесінің адалдығ ынан, жеке адамның мемлекетпен қ арым-қ атынасындағ ы қ ұ қ ығ ының жә не тә уелсіздігінің артық шылығ ы, аз топтың қ ұ қ ығ ын қ орғ ау, ә р тү рлі діни сенімдерге кө нуден кө рінеді. Мемлекеттік ө мірдің рухани толық тығ ы кө п жағ дайларда, қ оғ амның адамгершілік жетілгендігінен, оның ө ркениетті дең гейінен, ә леуметтік-экономикалық, гуманизмінен жә не саяси қ атынастарынан толығ ымен кө рінеді.

Қ ұ қ ық тық мемлекет – бұ л тә уелсіз мемлекет, ол ө з бойына бү кіл халық тың, ұ лттың жә не елді мекендейтін аз ұ лттардың тә уелсіздігін жинайды. Мұ ндай мемлекет ү стемдікті, бә ріне бірдейлікті, биліктің толық тығ ын, ерекшелігін іске асыру арқ ылы, адалдық қ а негізделген азаматтардың қ оғ амдық қ атынастарын, бостандығ ын қ алтық сыз қ амтамасыз етеді. Қ ұ қ ық тық мемлекетке мә жбү р ету, мемлекет тә уелсіздігінің маң ызды кө рсеткіші ретінде, қ ұ қ ық пен шектеледі, заң сыздық пен бассыздық қ а жол бермейді. Мемлекет ө з кү шін, қ ұ қ ық негізінде, тек ө зінің тә уелсіздігі, азамааттарының мү дделері бұ зылса ғ ана пайдаланады. Ол жеке адамның да бостандығ ын тежейді, егер оның ә рекеті басқ а адамдардың бостандығ ына қ ауіпті болса [40, 89].

Мемлекеттің саяси табиғ аты оның тә уелсіздігінен анық кө рінеді. Қ оғ амның саяси жү йесі, бө ліктерінің мү дделері жә не барлық гамма қ ажеттіліктер тек тә уелсіздікке келіп жиналады. Тә уелсіздікке байланысты ғ ана мемлекеттік жә не мемлекеттік емес ұ йымдардың мү дделері біріктіріледі, адал қ ұ қ ық тың тең дігі жә не еркін дамуы қ амтамасыз етіледі. Енді қ ұ қ ық тық мемлекеттің негізгі белгілеріне кө шейік:

1. Барлық қ оғ ам ө мірінің аясындағ ы заң дең гейінің жоғ арылығ ы. Қ ұ қ ық жү йесіндегі жоғ арғ ы қ ұ қ ық тылық тың нысанына ұ йымдарды жә не адамдардың бостандығ ын қ орғ аушы заң жатады. Заң да мемлекет бә ріне тә ртіп жолын белгілейді, адалдық пен тең діктен бастау алып, қ оғ ам дамуындағ ы объективті қ ажеттілікті толық есепке алады. Міне, сондық тан да заң – жоғ ары заң дылық кү шке ие. Басқ а қ ұ қ ық тық актілер заң ғ а сай болуы қ ажет. Заң қ оғ ам ө міріндегі ең маң ызды қ ажеттілікті, жағ дайларды реттейді. Ол ө мірге, маң ызды ортадағ ы бостандық тың мө лшерін белгілейді, қ оғ амның адамгершілік қ ұ ндылығ ын қ орғ айды (мысалғ а, меншік туралы заң дар, кә сіпкерлік туралы баспа т.б.). Қ осымша заң актілері (подзаконные акты) оның ішінде ведомстволық, қ ажетті кезінде, заң дардың кейбір қ ағ идаларын анық тайды, бірақ заң ды ешқ ашанда «жетілдірмейді», «тү зетпейді», «ауыстырмайды». Сонымен бірге, қ ұ қ ық тық заң, оны шығ арушылардың ө з еркіне жібермейді. Заң да бекітіліп жатқ ан қ оғ амдық қ атынастардың объективтігі, олардың дамуы жә не ө з-ө зінен жаң алануы кө рсетілуі қ ажет. Заң шығ арудағ ы ә р тү рлі тежеулік жү йе, субъективтік сипаттағ ы тыйым салу, қ ұ қ ық тық мемлекеттің негізіне зиян келтіреді, қ оғ амдық прогресті тежейді.

Қ ұ қ ытық мемлекеттің негізгі – конституциясы. Онда мемлекеттік жә не қ оғ амдық ө мірдің қ ұ қ ық тық принциптері кө рсетілген. Конституция қ оғ амның жалпы қ ұ қ ық тық моделін кө рсетеді, барлық ағ ымдағ ы заң дар, соғ ан сә йкес келуі міндетті. Мемлекеттің ешқ андай қ ұ қ ық тық актілері конституцияғ а қ арама-қ айшы келмейді. Конституцияның артық шылығ ы – қ ұ қ ық тық мемлекеттің бө лінбейтін бө лігі. Сондық тан қ ұ қ ық тық мемлекет – конституциялық мемлекет.

2. Жеке адамның қ ұ қ ығ ының шындығ ы, оның еркін дамуын қ амтамасыз етуінде. Ә леуметтік, саяси ө мірде, адам бостандығ ы оның қ ұ қ ығ ы ретінде кө рінеді. Қ ұ қ ық тық мемлекет жеке адамдарғ а белгілі бостандық тың болуын қ олдайды, ол мө лшерден ә рі қ арай мемлекеттің араласуы дұ рыстық қ а жатпайды. Мемлекеттік биліктің «араласпауы» міндеттілігі, адамдардың ө з қ ұ қ ығ ын сақ тауды талап етуіне сә йкес келеді. Егер белгіленген қ ұ қ ық бұ зылса, ол соттың қ орғ ауымен қ амтамасыз етіледі. Мұ ндай жағ дай, нағ ыз қ ұ қ ық ты бостандық қ а айналдырады. Қ ұ қ ық жалпығ а бірдей, кө лемді жә не бір дең гейдегі бостандық. Оның шын кө рінісі мына формулада қ амтылады: «тұ лғ ағ а тыйым салынбағ ан нә рседен басқ аның бә ріне рұ қ сат етіледі».

Жеке адамдардың қ ұ қ ық тық сипаттағ ы бостандығ ы, қ оғ амның ә р тү рлі жағ дайынан кө рінеді. Қ азіргі демократиялық мемлекетте объективті қ ұ қ ық бостандығ ы, ө зінің ә р қ ыйлы мазмұ ндарына байланысты жеке адамның субъективтік қ ұ қ ығ ымен іске асырылады. Ондағ ы ең маң ыздысы – жеке адамның қ ұ қ ығ ы, оның мү ддесін орындауғ а ұ мтылғ ан мемлекеттің қ имылы (ә рекеті), жеке адамның дербес қ ұ қ ығ ына, білім алу, ә леуметтік қ амсыздандырылу, сотпен қ орғ алу, мемлекеттің кө лемінде еркін жү ру жатады

3. Мемлекет пен жеке адамның арасындағ ы жауапкершілік. Саяси ө кіметті алып жү руші мемлекет пен оның қ ұ рылуын іске асыруғ а қ атынасушы азаматтың арасындағ ы қ атынас, тең дік жә не адалдық негізінде болуы қ ажет. Мемлекет жеке адамның бостандық дең гейін заң да белгілей отырып, сондай мө лшердегі ө зі қ абылдағ ан шешімінде, қ имылында ө зін тежейді. Ол ә р азамат туралы адалдық ты қ амтамасыз етуді міндетіне алады [41, 123].

Қ ұ қ ық қ а бағ ына отырып, мемлекеттік органдары оның жарлығ ын бұ за алмайды жә не бұ зғ аны ү шін, не ол міндеттерді орындамағ аны ү шін жауапқ а тартылады. Заң ның міндеттілігі, мемлекеттік билікке кепілдіктер жү йесімен қ амтамасыз етіледі, ол жағ дай ә кімшілік басынушылық ты жояды. Оғ ан жататындар: депутатардың сайлаушылар алдындағ ы жауапкершілігі (депутатты кері шақ ырып алу), ү кіметтің ө кілетті органдар алдындағ ы жауапкершілігі, ә кімшілік, азаматтық -қ ұ қ ық тық не болмаса, мемлекет қ ызметкерінің қ андай дең гейде болмасын белгілі қ ұ қ ық субъектілерінің алдында ө зінің міндеттерін орындамағ аны ү шін, қ ылмыстық жауапкершілігі. Сондай қ ұ қ ық тық бастама негізінде, мемлекет алдында жеке адамның жауапкершілігі қ ұ рылады. Мемлекеттік мә жбү рлеуді пайдалану, қ ұ қ ық тық сипатта болуы қ ажет, жеке адамның бостандық дең гейін бү лдірмеу, болғ ан қ ұ қ ық бұ зушылық оның ауырлығ ына сай жазалануы қ ажет.

Мемлекет пен жеке адамның бірге жауапкершілігіндегі қ ұ қ ық тық сипаттама – қ оғ амдағ ы қ ұ қ ық тың объективті қ ұ рылуының маң ызды бө лігі, мемлекет еріктілігінің нә тижесі емес. Қ ұ қ ық тық талаптарды сақ тау – ең алдымен, мемлекеттің жә не барлық адамдардың да заң ды міндеттері. Осыдан адамның табиғ и қ ұ қ ығ ын, қ ұ қ ық тық мемлекетте кө ре аламыз [42] 216

Қ ұ қ ық тық мемлекет – саяси ұ йымның билігі, адамның, азаматтың қ ұ қ ығ ын, бостандығ ын толық қ амтамасыз етуге жағ дайлар жасайды жә не мемлекеттік билікті қ ұ қ ық тың негізінде ө з пайдасына пайдалануғ а мү мкіндік берілмейді.

Қ ұ қ ық тық мемлекеттің негізгі екі принципі бар:

Адамның жә не азаматтың қ ұ қ ығ ын, бостандығ ын толық тү рде қ амтамасыз ету, жеке адамдарғ а қ ұ қ ық тық ынталандыру режимін жасау (ә леуметтік, мазмұ нды жақ тары);

Қ ұ қ ық тың кө мегімен, мемлекеттік билікті біртіндеп байланыстыру, мемлекеттік бө лімдер ү шін қ ұ қ ық тық тежеу режимін қ ұ ру (формалды – заң жағ ы);

Бірінші принцип – Қ азақ стан Республикасы Конституциясының 1-баптың 2-тармағ ында мынандай сө здермен бекіген. Республика қ ызметінің тү бегейлі принциптері: қ оғ амдық татулық пен саяси тұ рақ тылық, бү кіл халық тың игілігін кө здейтін экономикалық даму; қ азақ стандық патриотизм; мемлекет ө мірінің аса маң ызды мә селелерін демократиялық ә дістермен, оның ішінде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беру арқ ылы шешу.

Қ ұ қ ық тық ғ ылымғ а, қ азіргі кезде, табиғ и тү рінде мойындалатыны азаматтық (жекелеген), саяси, экономикалық, ә леуметтік жә не жеке адамның мә дениеті, ол «Адам қ ұ қ ығ ының 1948 жылғ ы жалпығ а бірдей Деклорациясында» жә не басқ а да халық аралық актілерде бар.

Басқ а негізгі принциптің жү зеге асырылуы мынадай жолдарды пайдалану арқ ылы жү ргізіледі:

-биліктің заң шығ ару, атқ ару жә не сот органдарына бө лу мақ сатын теріс пайдалануғ а жол бермеу;

-Федерализм кө лденең бө лінген билікті, тағ ы да жоғ арыдан тө мен бө лу арқ ылы толық тыру жү ргізеді;

-Заң ның ү стемдігі (барлық конституциялық талаптарды қ атаң сақ тау арқ ылы жоғ арғ ы билік органымен қ абылданғ ан заң, атқ арушы билікпен ө згертілуге не жойылуғ а жатпайды);

-Мемлекет пен жеке адамның екі жақ қ а бірдей жауапкершілігі;

Жоғ арыдағ ы кө рсетілгеннен басқ а, ә р тү рлі дең гейде оларғ а жағ дайлар жасайтын принциптерді бө ліп айтуғ а болады. Оғ ан: қ оғ амдағ ы жоғ арғ ы дең гейдегі қ ұ қ ық тық сана жә не қ ұ қ ық тық мә дениет азаматтық қ оғ амның болуы жә не барлық қ ұ қ ық субъектілерінің жағ ынан заң дардың орындалуына бақ ылау жү ргізуді ұ йымдастыру кіреді [43, 424]