Ықтық қатынастардың өзгертілуі мен тоқтатылуының мәселелері

Қ ұ қ ық тық қ арым-қ атынас – қ ұ қ ық нормаларымен реттелетін қ оғ амдық қ арым-қ атынас. Бұ ғ ан қ атысушылар субъективті қ ұ қ ық иелеріне айналып, оларғ а міндеттер жү ктеледі. Қ ұ қ ық тық қ арым-қ атынас – жекелеген тұ лғ алар (азаматтар, ұ йымдар, мемлекеттік органдар мен азаматтар) арасындағ ы қ арым-қ атынас, олар заң мен қ амтамасыз етілген ық тимал жә не парыздық мінез-қ ұ лық ө лшемдерін айқ ындайтын қ ұ қ ық тармен жә не міндеттермен ө зара байланысты. Мү мкіндік пен парыз нақ ты іс-ә рекетпен, нақ ты мінез-қ ұ лық пен іске асырылады. Қ ұ қ ық тық қ арым-қ атынас заң да кө зделген фактілер орын алғ анда, яғ ни шарттар жасасылғ анда, ә кімшілік актілер қ абылданғ анда, қ ұ қ ық бұ зушылық немесе оқ иғ а болғ анда, т.б. жағ дайларда туындайды. Қ ұ қ ық тық қ атынас — қ атысушылардың субъективті қ ұ қ ық тары мен заң ды міндеттері болатын, қ ұ қ ық нормалары мен заң да кө рсетілген фактілерге сә йкес туындайтын, ерік-ық тиярды білдіретін қ оғ амдық қ атынастар. Қ ұ қ ық нормасы қ ұ қ ық тық реттеудің статистикалық жағ дайын білдіретін болса, қ ұ қ ық тық қ атынас оның динамикалық, яғ ни қ озғ алыстағ ы жағ дайын кө рсетеді. Қ ұ қ ық тық қ атынас абстрактілі қ ұ қ ық тық нормаларды жекеленген байланыстар, яғ ни белгілі бір субъектілер ү шін субъективті қ ұ қ ық тар мен заң ды міндеттер дең гейіне аударуғ а мү мкіндік береді. Қ ұ қ ық тық қ атынастардың қ ұ рамы бірнеше бө ліктерден: қ ұ қ ық субъектісінен, субъективтік қ ұ қ ық тан, заң ды міндеттен, қ ұ қ ық тық қ атынас объектісінен тұ рады [41, 123].

Қ ұ қ ық субъектісі – заң ды жә не жеке тұ лғ а. Заң ды тұ лғ аларғ а жататындар мемлекет органдары, қ оғ амдық бірлестіктер, т.с.с. Меншік, шаруашылық жү ргізу немесе жедел басқ ару қ ұ қ ығ ындағ ы оқ шау мү лкі бар жә не сол мү лкімен ө з міндеттемелері бойынша жауап беретін, ө з атынан мү ліктә к жә не мү літік емес жеке қ ұ қ ық тар мен міндеттерге ие болып, оларды жү зеге асыра алатын, сотта талапкер жә не жауапкер бола алатын ұ йым заң дф тұ лғ а деп танылады. Қ азақ стан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары жә не азаматтығ ы жоқ адамдар жеке тұ лғ алар болып саналады. категориясы қ ұ қ ық тың жалпы теориясында негізгі, орталық категориялардың бірі болып табылады жә не адамдардың жү ріс-тұ рысына қ ұ қ ық тың қ андай жолмен ә сер ететінін тү сінуге мү мкіндік береді. Қ ұ қ ық тық қ атынас – бұ л қ атысушылары субъективтік қ ұ қ ық тар мен заң ды міндеттерді иеленетін, қ ұ қ ық нормаларымен реттелген қ оғ амдық қ атынас.

Қ оғ амдық қ атынастар ә ртү рлі болады: саяси, моральдық, экономикалық, ә леуметтік, ұ лттық, діни т.б. байланыстар. Бұ л байланыс — қ атынастар моральдық, ә дет-ғ ұ рып, діни, қ ұ қ ық тық нормалармен реттеледі. Мысалы, отбасы қ атынастардың кө пшілігі дә стү р, діни нормалармен реттеліп жатады.

Субъективтік қ ұ қ ық – тұ лғ алардың мү дделерін қ анағ аттандыру ү шін оларғ а белгілі шекте ә рекет жасауғ а берілген қ ұ қ ық тық мү мкіндік. Мұ ндай мү дделер заң ды деп танылады. Сол заң да белгіленген шек аясында тұ лғ а ө з мү ддесін қ анағ аттандыру ү шін тү рлі іс – ә рекет жасайды. Жеке тұ лғ а ең бек етіге, білім алуғ а, меншікке ие болуғ а, ү йленуге қ ақ ылы. Сондай – ақ, заң ды тұ лғ алар да заң да рұ қ сат етілген шең бер аясында ә рекет жасай алады. Ө зіне берілген қ ұ қ ық ты пайдалана ма, жоқ па, ол тұ лғ аның ө з еркі.

Заң ды міндет – заң белгіленген ә рекетті істеу немесе істемеу шарттары. Мұ ндай міндет басқ а тұ лғ аның мү ддесін қ анағ аттандыру ү шін жү ктеледі. Заң ды міндеті бар тұ лғ а оны ө з еркімен орындамаса, оғ ан мемлекеттің мә жбү рлеу кү ші қ олданылады. Мысалы, ата – ана ө з баласын асырап, бағ ып, тә рбиелеуге міндетті. Егер бұ л міндетін орындамаса, заң да белгіленген шара қ олданылады. Міндет заң ды тұ лғ аларғ а да жү ктеледі.

Қ ұ қ ық тық қ атынастың объектісі – табиғ ат қ ұ былыстары, мү ліктік, ө зіндік мү ліктік емес игіліктер. Субъективтік қ ұ қ ық пен заң ды міндеттер аталғ ан объектілерге бағ ытталғ ан болып келеді.

Субъективтік қ ұ қ ық – субъектілердің ық тимал мінез – қ ұ лық тарының тү рі жә не мө лшері.

Субъективтік заң ды міндет – субъектілердің тиісті мінез – қ ұ лық тарының тү рі жә не мө лшері.

Қ ұ қ ық тық қ атынас объектісі – табиғ ат қ ұ былыстары, мү ліктік, ө зіндік мү ліктік емес игіліктер. Субъективтік қ ұ қ ық пен заң ды міндет аталғ ан объектілерге бағ ытталғ ан болып келеді [43, 53].

Заң ды айғ ақ тар (фактілер) – нақ тылы ө мірлік мә н – жайлар. Сол айғ ақ тармен қ ұ қ ық нормалары қ ұ қ ық тық қ атынастардың пайда болуын, ө згеруін немесе тоқ татылуын байланыстырады. Кейде бұ л айғ ақ тың қ ұ қ ық тық нә тижесі болады, ал кейде бірнеше айғ ақ тардың жиынтығ ы қ ұ қ ық тық қ атынастар тудырады, ө згертеді немесе жояды. Мысалы, зейнеттік қ атынастар пайда болуы ү шін ү ш айғ ақ қ ажет: жас, жұ мыс ө тілі жә не зейнетақ ы тағ айындау туралы акт. Айғ ақ тардың мұ ндай жиынтығ ын айғ ақ тық қ ұ рам деп атайды.

Заң ды айғ ақ тар бірнеше негіздер арқ ылы жіктеледі. Нә тижесінің сипатына қ арай олар мына топтарғ а бө лінеді:

-Қ ұ қ ық ты қ ұ ратын (ең бек шартын жасауғ а байланысты жалдаушы мен жалданушының қ ұ қ ық тары мен міндеттері пайда болады);

-Қ ұ қ ық ты тоқ тататын (ү й – жайды сату нә тижесінде ү й – жайғ а меншік иесі ө згереді, сатып алушының меншік қ ұ қ ығ ы пайда болады, сатушы ол қ ұ қ ық тан айырылады).

-Қ ұ қ ық ты ө згертетін (ү й айырбастау нә тижесінде қ ұ қ ық тық қ атынастың объектісі ө згереді, соғ ан сә йкес қ ұ қ ық тары мен міндеттері де ө згереді) [44, 159].

Заң ды айғ ақ тар ерік белгісіне байланысты да жіктеледі. Оғ ан жататын ә рекет (шарт, заң ды бұ зу, мұ ра қ алдыру, т.с.с.). Ә рекеттердің ө здері заң ды жә не заң сыз болып екіге бө лінеді. Мысалы, адамдардың ә скери қ ызметте болуы, некеде тұ руы, т.с.с. заң да белгіленген заң ды айғ ақ тар болып табылады. Заң ды айғ ақ тарғ а оқ иғ алар да жатуы мү мкін. Олар – жер сілкіну, ө рт, дауыл, су тасқ ыны оқ иғ алары. Ә рине, мұ ндай мә н – жайлар тек заң да белгіленген болса ғ ана айғ ақ тарғ а жатады [45, 154].

Адамдар ө з ө мірінде жә не ә рекет ү стінде ү немі ә рқ илы азаматтық қ ұ қ ық қ атынастарына араласып жү ргенімен, ө здерінің ә рекеттерінің заң жө ніндегі сипатын кө бінесе ескере бермейді. Мысалы, қ айсыбір затты болсын сатып алуда сатушы мен алушының арасында Азаматтық кодексте кө рсетілген сату-сатып алу мә мілесінен туындайтын ө те кү рделі қ ұ қ ық тық қ атынастар пайда болады. Бұ л мә міле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақ ша тө леуге міндетті, ал сатушы сатқ ан затты сатып алушының меншігіне беруге, немесе затында сапасы жағ ынан бір кемшілігі немесе сан жағ ынан кемістігі болса, онда оны басқ а затпен ауыстыруғ а, толық тыруғ а, ә йтпесе алғ ан ақ шасын қ айтарып беруге міндетті жә не тағ ы басқ алары [46, 151].

Заң ды тұ лғ алардың барлық істері де нақ жаң ағ ыдай азаматтық қ ұ қ ық қ атынасы ретімен жү зеге асады. Ө ндіріс жабдық тарын тапсыру, ө німдерді сату, банк арқ ылы есеп айыру – осылардың бә рі де қ ұ қ ық тық қ атынасты тудырады, яғ ни осылардың бә рінің де заң арқ ылы белгілі салдары болады.

1.Қ ұ қ ық қ атынастарын сө з еткенде, оны талдағ анда бір алдымен қ ұ рамдас элементтерін айқ ындап алуымыз қ ажет. Ә рбір қ ұ қ ық қ атынастарында қ атынастың субъектілері деп аталатын қ атысушылары болады. Азаматтық қ ұ қ ық қ атынастарының субъектілері: жеке тұ лғ алар, ә кімшілік-аумақ тық бө ліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады.

Қ ұ қ ық қ атынастарына қ атысушылардың арасында белгілі бір байланыс орнайды, сол себепті бұ лардың арасында қ атынастарының мазмұ нын қ ұ райтын белгілі бір қ ұ қ ық тар мен міндеттер пайда болады.

Сол қ атынаста қ ұ қ ық тар мен міндеттер не нә рсеге (мү ліктік жә не жеке мү ліктік емес игіліктер) бағ ытталғ ан болса, сол нә рсе оның объектісі деп аталады.

2.Осығ ан орай қ ұ қ ық тың жалпы теориясының бір мә селесіне тоқ тала кеткеннің еш артық тығ ы жоқ. Ә детте «қ ұ қ ық» сө зі бір-бірімен тығ ыз байланысты, бірақ шын мә нінде мү лдем бө лек екі мағ ына білдіретіндігін айтпасқ а болмайды. Оның біріншісін «Азаматтық қ ұ қ ық» «қ ұ қ ық нормалары» дегенге қ олданамыз. Бұ л сө з тіркесіндегі «қ ұ қ ық» дегеніміз мемлекетте қ алыптасқ ан қ ұ қ ық тық рә сімдер жү йесі, жиынтығ ы. Қ ажет болғ ан жағ дайда оның жү зеге асырылуы мемлекет кү шіне сү йенеді. Осы мағ ынасында қ олданатын «қ ұ қ ық тын объективті мағ ынасындағ ы қ ұ қ ық» деп немесе «объективті қ ұ қ ық» деп атайды.

Ә рбір қ ұ қ ық қ атынасында қ атысушының бірінің субъективті қ ұ қ ығ ына екіншісінің заң дық міндеттілігі сә йкестендіріледі, яғ ни біреуінің екіншісі алдындағ ы міндеттілік аясы айқ ындалады. Мысалы, ү йді сатып алу-сату шартына сә йкес сатушы мен сатып алушы арасында екі бірдей қ ұ қ ық қ атынасы пайда болады. Оның біріншісінде сатып алушы ү йді алуғ а қ ұ қ ылы да, сатушы оны беруге міндетті.

3.Заң дылық фактісінің тү сінігі. Азаматтық қ ұ қ ық нормалары ө здігінен азаматтық қ ұ қ ық қ атынастарын тудырмайды. Қ андай да болсын нақ тылы азаматтық қ ұ қ ық қ атынастары белгілі бір жағ дай болғ анда ғ ана пайда болады. Мұ ның мазмұ нының ө згеруі немесе оның қ асқ артылуы да белгілі бір жағ дайғ а байланысты. Осындай қ ұ қ ық қ атынастарының пайда болуына, ө згеруіне немесе оның қ ысқ артылуына себепкер болатын жағ дайларды заң дылық фактілер деп атайды. Мысалы, баланың тууы, мә міленің бү лінуі заң дылық фактрлер болып табылады.

4.Заттар – азаматтық қ ұ қ ық қ атынастарының объектілері. Азаматтық қ ұ қ ық қ атынастарының объектілері деп заттарды (мү лік жә не мү ліктік қ ұ қ ық), жұ мыс пен қ ызметті, ақ паратты, материалдық деп есептелмейтін игіліктер (мә селен атау) мен интеллектуалды меншікті, яғ ни ә деби шығ арма, ө нертабыс жә не тағ ы басқ аларын айтамыз. Дә л осы объектілерде қ ұ қ ық қ атынастарына қ атысушылардың мү дделері тоғ ысады жә не де бұ л объектілердің қ ұ қ ық қ атынастарындағ ы тағ дыры шешіледі [47, 6].

Заттар азаматтық айналымдағ ы қ атынасына орай шектеулі айналым қ абілеттігіне байланысты азаматтық айналымнан шығ арылмағ ан жә не азаматтық айналымнан шығ арылғ ан деп бө лінеді. Азаматтық айналымнан шығ арылмағ ан заттарды олардың иелері ө згеге еркін тү рде бере алады, сө йтіп, ол ешқ андай шектеусіз қ олдан қ олғ а ө те береді.

Заттарды бө лінетін жә не бө лінбейтін деп жіктейді. Бө лінетін заттар бө лінген кү ннің ө зінде тұ тынушылық қ асиетінен, бастапқ ы сапасынан айырылмайды [49, 73].