Ықтық қатынас субьектілері мен олардың жіктелуінің теориялық құқықтық мәселелері

Адамда қ оғ амдық заң ды қ асиеттің болуы, қ ұ қ ық тық субъективтік ретінде, оғ ан қ ұ қ ық тық қ атынасқ а тү суге заң ды мү мкіндік береді, адам нақ тылы заң ды қ ұ қ ық пен міндетті алып жү руші болады. Сондай заң бойынша қ ұ қ ық тық қ атынастардың қ атынасушысы болады, оларды қ ұ қ ық тың субъектілері деп атайды

Қ ұ қ ық тың ә рекетінің тетігін тү сіну ә ртү рлі тү сініктерді болжайды: «қ ұ қ ық субъектісін» жә не «қ ұ қ ық тық қ атынастың субъектісін». Қ ұ қ ық субъектісі - бұ л қ ұ қ ық тық қ атынастардың «потенциалды» мү шелері, бұ л адамдар заң ды қ ұ қ ық пен міндетерді ғ ана алып жү руші бола алады. Қ ұ қ ық тық қ атынастар субъектісі - бұ л қ ұ қ ық субъектісі ө зінің қ ұ қ ық тық субъективтігін іске асырып, нақ тылы қ ұ қ ық тық қ атынастардың қ атынасушысы болғ андар. Ә рбір қ ұ қ ық тық қ атынастар субъектісі – бұ л ә р уақ ытта қ ұ қ ық субъектісі (онсыз ол жә й ғ ана сондай бола алмас еді) кө рінген қ ұ қ ық субъектісі соның не басқ а нақ ты қ ұ қ ық тық қ атынастардың субъектісі бола бермейді.

Қ ұ қ ық тық субъектісі қ ұ қ ық тық қ атынастар субъектісі болу ү шін міндетті тү рде белгілі заң ды фактілер пайда болу ү шін міндетті тү рде белгілі заң ды фактілер пайда болу қ ажет, сондық тан ал сол тә ртіппен байланыстағ ы ә ртү рлі материалдық жә не рухани игіліктерді – «материалдық объект» (мысалы, профессор Л.И.Спиридонов) дейді. Басқ а кезде, оғ ан қ арсы, қ ұ қ ық тық қ атынастар пә ніне материалдық, не материалдық емес игіліктерді жатқ ызады, ал объектіге ә ртү рлі факті негізіндегі қ оғ амдық қ атынастарды ең гізеді

Қ ұ қ ық субъектілері қ ұ қ ық нормаларымен қ атар заң ды фактілермен, қ ұ қ ық тық қ атынастардың ө мір сү руіне жә не пайда болуындағ ы алғ ышарттарды жасайды.

Қ ұ қ ық қ атынастар субъектілері – бұ л ә р уақ ытта қ ұ қ ық субъектісі, жалпы сипатын қ ұ қ ық тық сипатын қ ұ қ ық тық субъективтік жә не қ ұ қ ық тық статуспен байланыстыру керек (қ ұ қ ық тық қ абілеттілікпен, ә рекеттілікпен, деликтоқ абілеттілікпен)

Қ ұ қ ық тық субъектілерінің тү рлерінің тү рлерү не қ арап (қ ұ қ ық тық қ атынастар субъектілерімен) былай бө луге болады.

а) Азаматтық тұ лғ а

ә) Ұ йымдар

а) Қ оғ амдық қ ұ рылымдар (ұ лттар халық тар).

Азаматтық тұ лғ а азаматтар шетел азаматтары азаматтығ ы жоқ тар апатриттер екә азаматтығ ы бар адамдар бипотридттер.

Ұ йымдарғ а жататындар:

а) мемлекеттің ө зі;

ә) мемлекеттік ұ йымдар;

б) мемлекеттік емес ұ йымдар (қ оғ амдық, карпоративтік, комерциялық, т.б.) ұ йымдар [30, 168].

Мемлекеттік ұ йымдар ішінен мемлекеттік органдарды бө луге болады билік окілеттілігі бар мемлекеттік органдар.

Ерекше атап ө туге жататын зың ды тұ лғ а категориясы, оның ааматтық (заттық) айналымғ а қ атысуғ а қ ажетті қ ұ қ ық тық субъективті болуы міндетті. Қ азақ стан Республикасының азаматтық кодексі бойынша ұ йымдар заң ды тұ лғ а ретінде мынандай жағ дайда танылады:

а) ө зінің жеке мү лкі болуы жә не ө зінің міндеттері бойынша сол мү ліктері арқ ылы жауап беруі міндетті.

ә) ө з атынан заттық жә не жеке адамғ а заттық емес қ ұ қ ық қ а ие болуғ а жә не міндеттерін ө теуге мү мкіндігі бар;

б) сотта талапкер жә не жауапкер бола алады.

Кө ніл аударатын жағ дай, «заң ды тұ лғ а» қ ұ қ ық субъектілерінің тү рліліігін емес, қ ұ қ ық тық субъективтіктің тү рлерін корсетумен қ атар, осы субъектілердің қ оғ амдық заң дық қ асиетін білдіреді. Заң ды тұ лғ а ретінде мемлекеттің ө зін айтуғ а болады [6, 97].

Қ ұ қ ық тық қ атынастардың қ атысушылары болып субъектілер табылады. Қ ұ қ ық субъектілері ретінде заң да кө зделген қ ұ қ ық тар мен міндеттерге ие тұ лғ алар мен олардың бірлестіктері табылады. Тү птеп келгенде, қ ұ қ ық субъектілерінің шең бері мемлекет еркіне байланысты болады.

Жалпы алғ анда, «қ ұ қ ық субъектілері» жә не «қ ұ қ ық тық қ атынастар субъектілері» бір мағ ынаны білдіреді, дегенмен, ғ ылыми ә дебиетте бұ ғ ан қ атысты бірқ атар ескертулер бар. Біріншіден, қ ұ қ ық тың тұ рақ ты субъектісі боп табылатын нақ ты бір азамат бір мезетте барлық қ ұ қ ұ ық ты қ атынастардың қ атысушысы бола алмайды; екіншіден, жана туғ ан нарестелер жас балалар, жү йке ауруларына шалдық қ ан тұ лғ алар қ ұ қ ұ ық субъектісі бола отыра, кө птеген қ ұ қ ық тық қ атынас субъектісі бла алмайды; ү шіншіден, қ ұ қ ық тық қ атынастар қ ұ қ ық ты жү зеге асырудың жалғ ыз нысаны емес. Ә рине, бұ л ерекшеліктерді ескеру қ ажет.

Тарихқ а кө з жү гіртіп қ арайтын болсақ бұ рынғ ы кезде қ оғ амның барлық мyшелері қ ұ қ ық субъектісі болып танылмағ анын байқ ауғ а болады. Мысалы, қ ұ лдар қ ұ қ ық объектісі (сату жә не сатып алу пә ні) ретінде танылғ ан. Рим қ ұ қ ығ ында қ ұ лдар сө йлейтін қ ұ рал, зат, мү лік ретінде карастырылғ ан. Дегенмен, ол заманда еркінадамдардың арасында тең дік болмағ ан

Феодалдық қ оғ амда да басы байлы шаруалар тоық қ ұ қ ылы азамат жә не қ ұ қ ық тың толық қ анды субъектісі ретінде танылмағ ан. Олардың қ ұ қ ық тары елеулі тү рде шектелді. Феодалдық қ ұ қ ық ақ суйектердің мү ддесін қ орғ ап, адамдардың ә леуметтік жағ дайына, атағ ыны, сословиесіне қ арай бө лді. Бү гінгі ө ркениетті елдерде мұ ндай кемсітушілік жойылғ ан. Азаматтық жә не саяси қ ұ қ ық тар туралы халық аралық пактіде (1966ж.) бекітілгендей, «Ә рбір адам ө зінің қ айда жү ргеніне қ арамастан қ ұ қ ық субъектісі ретінде танылады». Бұ л ереже 1948 жылы. Адам қ ұ қ ық тарының жалпығ а ортақ декларациясында бекітілген [31, 57].

Қ ұ қ ық субъектілерінің тү рлері. Қ ұ қ ық субъектілері ең алдымен, жеке дара (жеке тұ лғ алар) жә не ұ жымдық (заң ды тұ лғ алар) деп жіктеледі. Жеке дара субъектілерге мыналар жатады: а) азаматтар; ә) шетелдік азаматтар; б) азаматтығ ы жоқ тұ лғ алар (апатридтер); в) қ ос азаматтық қ а ие тұ лғ алар (бипатридтер).

Қ ұ қ ық субъектілерінің қ ұ қ ық қ абілеттілігі мен ә рекет қ абілеттілігі. Қ ұ қ ық қ абілеттілік ретінде мемлекетпен танылатын, заң да кө зделген қ ұ қ ық тар мен міндеттерді иелену мү мкіндігі мен қ абілеті тү сініледі. Бұ л жағ дай қ ұ қ ық тарды іс жү зінде иеленуді емес, ал оларды иеленуге қ атысты алдын ала бекітілген мү мкіндікті білдіреді. Барлық азаматтар қ ұ қ ық қ абілеттілікке ие. Қ ұ қ ық қ абілеттілік адам ө мірге келгенде пайда болып, қ айтыс болғ анда тоқ талады.

Қ азіргі заманғ ы ө ркениетті қ оғ амда жалпы қ ұ қ ық қ абілеттілікті иеленбейтін азаматтар жоқ жә не болуы мү мкін емес. Бұ л тұ лғ аның саяси қ ұ қ ық тық жә не ә леуметтік мә ртебесінің аса манызды алғ ышарты жә не ажырамас элементі. Қ ұ қ ық қ абілеттілік субъектілердің табиғ и емес, ал қ оғ амдық қ ұ қ ық тық қ асиеті жә не ол апсалюдті, ә мбебап сипатқ а ие. Қ ұ қ ық қ абілеттілік адам қ ұ қ ық тары туралы халық аралық пактілерден, гуманизм, бостандық жә не ә ділдік қ ағ идаларынан туындайды. Кез келген мемлекеттің міндеті қ ұ қ ық қ абілеттілікті тиісті тү рде кепілдеу жә не қ орғ ау.

Қ ұ қ ық қ абілеттіліктегі басты мә селе қ ұ қ ық тар емес, ал оларды иелену қ абілеті немесе мү мкіндігі. Бұ л ө те манызды жағ дай себебі, тарих кө рсетіп отрғ андай, барлық замандарда тұ лғ алардың барлығ ы мұ ндай мү мкіндіктерге ие болмағ ан (мысалы қ ұ лдар) немесе ішінара иеленген (басыбайлы шаруалар).

Қ ұ қ ық қ абілеттілік ұ ғ ымы алғ аш рет онтоғ ызыншы ғ асырда буржуазиялық кодекстерде бекітілді. Ол заманда қ ұ қ ық қ абілеттілік санаты ағ алшындық азаматтық қ ұ қ ық та да қ олданыста болады.

Байқ ап отырғ анымыздай, қ арастырылып отырғ ан институт азаматтық заң наманын негізінде пайда болғ ан, бірақ, кеиіннен ә лде қ айда кең мағ ынаны иеленнген [32, 7].

Алайда, қ ұ қ ық қ абілеттілік ө з бетінше ешқ андай шынайы игіліктер бермеиді. Ол тек қ ұ қ ық қ а қ атысты қ ұ қ ық яғ ни қ ұ қ ық иелену қ ұ қ ығ ы. Тек шын мә ніндегі қ ұ қ ық қ ана қ андайда бір игілікті иеленуге белгілі бір ә рекеттер жасауғ а, талаптар қ оюғ а жағ дай жасайды. Қ ұ қ ық субъектілерін сипаттайтын негізгі қ ұ қ ық қ асиеттері қ ұ қ ық қ абілеттілігі болып табылады. Азаматтық қ ұ қ ық қ абілеттілігі АК-тің 13-бабында азаматтық қ ұ қ ық қ а ие болып, міндет атқ ару қ абілеті (азаматтық қ ұ қ ық қ абілеттілігі) барлық азаматтарғ а бірдей деп тұ жырымдалады. Конституцияның 14-бабына сә йкес заң мен сот алдында жұ рттың бә рі тең, тегіне, ә леуметтік, лауазымдық жә не мү ліктік жағ дайына, жынысына, нә сілІне, ұ лтына, тіліне, дінге кө зқ арасына, нанымына, тұ рғ ылық ты жеріне байланысты немесе кез келген ө зге жағ даяттар бойынша ешкімді ешкандай кемсітуге болмайды

Конституцияның аталғ ан тұ жырымына орай азаматтардың қ ұ қ ық қ абілеттілігі заң да бә ріне бірдей жә не бірың ғ ай қ ұ рылғ ан. Азаматтық кодекстің 13-бабында азаматтардың қ ұ қ ық қ абілеттілігі барлық азаматтар ү шін тең дә режеде екендігі танылғ ан. Дейтұ рғ анмен, қ ұ қ ық қ абілеттілігің тең дік принципі нақ ты субъективтік қ ұ қ ық шең берінде жекелеген азаматтарғ а берілетін міндеттілік тең дікті кө рсете қ ояды деуге болмайды. Азаматтардың бә рінде бірдей кез келген қ ұ қ ық ты ала беру (мысалы, тұ рғ ын ү йді, машинаны) мү мкіндігі бола бермейді. Қ ұ қ ық қ абілеттілігінің тең дігі дегенде, заң да бұ л орайда ешкімге артық шылық бермейтіндігі, ешкімге субъективтік қ ұ қ ық алуғ а тыйым салмайтындығ ы тұ рғ ысынан тү сіну керек. Азаматтық қ ұ қ ық қ абілеттілігінің тең дік принципінен жалпы ережеге сә йкес оны шектеуге жол берілмейді. Азаматтық Кодекстің 18-бабы 1-тармағ ында былай деп жазылғ ан: «Заң қ ұ жаттарында кө зделген реттер мен тә ртіп бойынша болмаса, ешкімнің де қ ұ қ ық қ абілеттілігі мен ә рекет қ абілеттілігін шектеуге болмайды». Қ олданылып жү рген заң ғ а сә йкес, қ ұ қ ық қ абілеттілігін шектеу азаматтың қ ылмыс жасау негізінде, сот ү кімі арқ ылы алынғ ан шара бойынша шектелуі мү мкін. Бұ л орайда азамат қ ұ қ ық қ абілеттілігінен толық тай (тұ тастай) айрылмайды. Тек заң да кө рсетілген қ ұ қ ық тарғ а ғ ана шектеу қ ойылады. Қ азіргі қ ылмыстық заң да азаматтың қ ұ қ ығ ын айыру мына жағ дайларғ а:

1. белгілі бір лауазымды иеленуге немесе белгілі бір қ ызметті жасауғ а (жү ргізуші, дә рігер жә не т.б.);

2. елдің аумағ ында емін-еркін жү ріп-тұ руғ а (жер аудару-мен шектелу).

Ескерте кеткен жө н, біздің заң бойынша қ ұ қ ық ты жою қ ашан да уақ ытша сипатта болады. Сонымен қ атар қ ұ қ ық қ абілеттілігін шектеуді азаматтық, басқ алай субъективтік қ ұ қ ық тарынан айыру жағ дайымен шатастыруғ а болмайды. Қ ұ қ ық қ абілеттілігін шектеу дегеніміз — қ андай да бір қ ұ қ ық ты алу мү мкіндігінен айыру болып табылады [33, 53].

Азаматтың қ ұ қ ық қ абілеттілігі оның туғ ан сә тінен басталады, яғ ни ана қ ұ рсағ ынан тірі туып, жеке ө зі ө мірге келгеннен кейін жеке тұ лғ а болып есептеледі. Мысалы, тү сік тірі туа тұ рса да, тұ лғ а деп саналмайды, ө йткені, ол адам бейнесіне ә лі келмеген. Бірақ, айтарлық тай дамығ ан шала туғ ан бала тұ лғ а санатына қ осыла алады. Сонымен, егер сә би тірі туып аз кү н болса да ө мір сү рсе, онда ол азаматтардың хал актілерін тіркеу органдарында кай кезде шетінегеніне қ арамастан туғ аны жө нінде тіркеледі.

Азаматтық кодекстің 1044-бабы бойынша мұ ра қ алдырушының тірі кезінде іште калғ ан жә не мұ ра ашылғ аннан кейін тірі туғ ан азаматтар мұ рагер бола алады, ондайда сә би небә рі бірнеше минут ө мір сү рсе де аталғ ан қ ұ қ ық ты иеленеді.

Қ ұ қ ық қ абілеттілігі адамның — қ ұ қ ық субъектісінің ө луімен бірге қ ысқ арады. Ө лген адамның ие болып келген қ ұ қ ық тары мен міндеттері ішінара (жеке бастың, жеке отбасылық жағ ынан) қ ысқ арады, ішінара (мү ліктік қ ұ қ ық тар) мұ рагеріне кө шеді. Ө лім — бірқ атар қ ұ қ ық тық салдар тудырып кететін факт. Сондық тан, адам туғ анда тіркелсе, қ айтыс болғ ан азаматты да хал актілерінде тіркеу керек. Айта кететін жайт, азаматтың денсаулығ ы жә не психикалық жағ дайы оның қ ұ қ ық қ абілеттілігіне ә сер етпейді.

Азаматтардың ә рекет қ абілеттілігі дегеніміз — азаматтың ө з ә рекеттерімен азаматтық қ ұ қ ық тарғ а ие болуғ а жә не оны жү зеге асыруғ а, ө зі ү шін азаматтық міндеттер жасап, оларды орындауғ а қ абілеттілігі болып табылады.

Азаматтардың ә рекет қ абілеттілігі — азаматтың қ ұ қ ық қ абілеттілігінен ерекшеленеді. Азаматтың қ ұ қ ық қ абілеттілігі оның, дү ниеге келген сә тінен бұ л дү ниеден озғ анынша бірге болады. Азаматтың ә рекет қ абілеттілігі ү шін оның, ө з еркімен мү лікті иеленіп, оғ ан билік ету немесе ө зіне міндеттеме алуғ а тілек білдіруі қ ажет. Сондық тан да азаматтың қ ұ қ ық қ абілеттілігі оның жасы мен психикалық жағ дайына қ атысты келеді. Ол ө зіне азаматтық қ ұ қ ық пен міндеттілікті алу ү шін қ алыпты ә рі толысқ ан психикада болуы тиіс. Нә тижесінде қ ұ қ ық қ абілеттілігі барлардың бә рі бірдей ә рекет қ абілеттілігіне ие емес, бір сө збен айтқ анда, азаматта қ ұ қ ық қ абілеттілік болғ анымен, ә рекет қ абілеттілігі белгілі бір уақ ыт арасында болмауы мү мкін.

Азаматтық кодекстің 17-бабына сә йкес ә рекет қ абілеттілігі кә мелетке толғ анда, яғ ни 18 жасқ а толғ аннан кейін толық кө лемінде пайда болады.

Бұ л арада ескеретін мынадай бір жағ дай бар: Азаматтық кодекстін 17-бабы 2-тармағ ына сә йкес, заң қ ұ жаттарында 18 жасқ а жеткенге дейін некелесуге рұ қ сат етілетін жағ дайда, 18 жасқ а толмағ ан азамат некеге тұ рғ ан кезден бастап толық кө лемінде ә рекет қ абілеттілігіне ие болады. Қ азақ станда «Неке жә не отбасы туралы» Заң бойынша некеге тұ руғ а 18 жастан бастап рұ қ сат етіледі. Егер дә лелді себептер болғ ан жағ дайда мемлекеттік тіркеу орны бойынша азаматтық хал актілерін тіркеу органдары неке жасын екі жылдан аспайтын мерзімге тө мендетуі мү мкін («Неке жә не отбасы туралы» Заң, 10-бап).

Ә дебиеттерде азаматтардың ә рекет қ абілеттілігі толық, ішінара (толық емес) жә не шектеулі болып бө лінеді. Онық ө зі азаматтың ә рекет қ абілеттілігіне байланысты жү зеге асады. Жаң а туғ ан бала толығ ынан қ ұ қ ық қ абілеттілігі бола тұ рса да, ө зі ә рекет жасап қ айсыбір қ ұ қ ық қ а ие болуғ а немесе ө зіне міндеттер алуғ а қ абілетсіз екендігі тү сінікті нә рсе. Саналы ә рекет жасау қ абілеті кісінің ө скендігіне (жасына) байланысты. Сондық тан ә рекет жасау жасы толғ ан адамдарда ғ ана болады.

18 жасқ а толғ андар ғ ана ер жеткен деп саналады (АК-тің, 17-бабы, 1-тармағ ы). Осы жасқ а толғ ан соң адам азаматтық қ ұ лсық айналымының толық қ ұ қ ылы қ атысушысы болып қ ана қ оймай, ол саяси қ ұ кық тар мен міндеттерге де ие болады.

Толық емес немесе ішінара ә рекет қ абілеттілігі бойынша, азамат ө зінің ә рекеті арқ ылы кез келген қ ұ қ ық тық ә рекетті жасай алмайды, былайша айтқ анда, заң да тікелей кө рсетілген бірқ атарына ғ ана ие.

Ішінара (толық емес) ә рекет қ абілеттілігі ә детте, жасы кә мелетке толмағ андарғ а тә н, ал берілетін ә рекет ауқ ымы олардың жасына байланысты. Заң мұ ндай тұ лғ аларды екі топқ а бө леді:

а) жасы кә мелетке толмағ ан 14 пен 18 жас аралығ ындағ ылар;

б) жасы кә мелетке толмағ ан 14 жасқ а дейінгі жас балалар.

14 пен 18 жас аралығ ындағ ылардың ә рекет қ абілеттілігі мейлінше ауқ ымды, олар заң да кө рсетілген шекте ә ртү рлі мә мілелер жасай береді. Ондай мә мілелерді екі тү рге бө луге болады:

- ө здерінің заң ды ө кілдерінің, яғ ни ата-аналары мен асырап алушылардың, корғ аншылары келісімінсіз-ақ ө з бетімен жасағ ан мә мілелер; — ата-анасының (асырап алушының, қ амкоршысының) рұ қ сат берген жазбаша хаты негізінде жасалатын мә міле.

14 пен 18 жас аралығ ындағ ы жасы кә мелетке толмағ андар заң ды ө кілдерінің келісімінсіз мыналарды істеуге: [34, 71].

1) ө зінің жалақ ысына, стипендиясы мен басқ а кірістеріне билік етуге;

2) интеллектуалдық меншік қ ұ қ ығ ы бар объектілеріне билік етуге;

3) ұ сақ тұ рмыстық мә мілелер жасауғ а;

4) банкке салым салуғ а жә не ө зінің салымына, оның ішінде ө зінің атына салынғ ан салымдарғ а иелік етуге қ ұ қ ылы.

14 жастан 18 жасқ а дейінгі кә мелетке толмағ андар басқ алай мә мілелерді, яғ ни мә мілелерді ата-анасының, асырап алушыларының немесе қ орғ аншыларының келісімімен жасайды. Мұ ндай келісімнің нысаны заң дарда кә мелетке толмағ андар жасайтын мә міле ү шін белгіленген нысанғ а сай келуге тиіс

Мә міленің аталғ ан екі тү рі бойынша жауапкершілікті, заң ды ө кілдерінің келісімі талап етілсін не етілмесін, жасы кә мелетке толмағ андардың ө здері кө тереді.

Жасы кә мелетке толмағ андар (14 жастан 18 жасқ а дейінгі) келтірілген зиянды ө теуге оның жеткілікті мү лкі немесе табысы болмағ ан реттерде зиянның тиісті бө лігін, оның ата-аналары (асырап алушы адамдар) немесе қ амқ оршысы ө теуге тиісті. Олардың бұ л міндеті зиян келтірушінің жасы толғ аннан кейін, сондай-ақ келтірген зиянды ө теуге оның жеткілікті мү лкі немесе ең бек табысы жасы толғ анғ а дейін пайда болғ ан ретте жойылады.

14 жасқ а дейінгі кә мелетке толмағ андар ү шін мә мілелерді, егер заң да ө згеше кө зделмесе, ата-анасы, асырап алушылары мен қ орғ аншылары жасай береді (АК-тің 23-бабы). Сонымен қ атар, Азаматтық кодекс белгілі бір мә мілелерді жасө спірімдердің ө зі-ақ жасай беретіндігін де жоқ қ а шығ армайды. АК-тің 23-бабы 2-тармағ ына сә йкес, олар ө здерінің жасына лайық ты жасай салып орындалатын тұ рмыстық ұ сақ мә мілелерді ө з бетінше жасауғ а қ ұ қ ылы. Мысалы, оғ ан ойыншық тарды, балаларғ а арналғ ан кітаптарды сатып алуды жатқ ызуғ а болады. Жас балалар аталғ ан мә мілелерді жасағ анымен, ә рекет қ абілеттілігі жоқ деп танылады. Сондық тан да жеке жауапкершілікті мойнына алмайды, бұ ғ ан келтірілген залал мә селесі де қ атысты. Олардың ә рекетіне ата-анасы, асырап алушылары мен қ орғ аншылары жауап береді, ата-анасының (асырап алушының, қ амқ оршысының) рұ қ сат берген жазбаша хаты негізінде жасалатын мә мілех [8, 407].