Ықтық қатынастардың түрлерге бөлінуі.

Қ ұ қ ық тық қ атынастардың – бұ л қ ұ қ ық қ а байланысты, қ ұ қ ық негізіндегі қ атынастар. Олар: 1)Қ ұ қ ық тық қ атынас – бұ л қ оғ амдық қ атынас, былайша айтқ анда, адамдардың арасындағ ы қ атынас жә не олардың іс – ә рекетімен, мінез – қ ұ лқ ымен тікелей байланысты. Меншік иесінің ө з заттарына хақ ысы бар, бірақ бұ л қ ұ қ ық тарды ол басқ а адамдармен қ атынас жасағ анда жү зеге асырады; 2) адамның мінез-қ ұ лқ ына қ ұ қ ық тық пайда болады. Қ ұ қ ық тық норма мен қ ұ қ ық тық қ атынас арасында бұ лтартпас байланыс бар, ө мірде тек қ ана қ ұ қ ық тық нормада кө рсетілген қ ұ қ ық тық қ атынас пайда болады.кейде заң да кө рсетілмеген жағ дайда да қ атынас қ ұ қ ық тық сипатқ а ие болуы мү мкін. Мысалы, қ ұ қ ық тық ұ қ састық болғ ан жағ дайда қ ұ қ ық тық норма тікелей кө рсетілмеген қ атынастарғ а қ олданылады; 3) Қ ұ қ ық тық қ атынас – бұ л субъективтік қ ұ қ ық тар мен міндеттер арқ ылы пайда болатын адамдар арасындағ ы байланыс. Субъективтік қ ұ қ ық қ а ие болушы соны пайдаланатын тұ лғ а, ал қ ұ қ ық тық міндет жү ктелген сол міндетті орындауғ а тиіс тұ лғ а. Қ ұ қ ық та қ атынаста хақ ысы бар тұ лғ а жә не міндеті бар тұ лғ а болады: адам, ұ йым, мемлекеттік орган; 4) Қ ұ қ ық тық қ атынас – ерікті қ атынас. Қ ұ қ ық тық қ атынас пайда болу ү шін қ атысушылардың еркі қ ажет (мү ліктік қ атынастар). Ал кейбір қ ұ қ ық тық қ атынастар тек бір тараптың еркіне байланысты пайда болды (қ ылмыстық іс заң қ орғ аушы органның еркі бойынша қ орғ алады); 5) Қ ұ қ ық ты қ атынасты мемлекет қ орғ айды. Қ ұ қ ық тық нормалардың талаптарын жү зеге асыруды қ амтамасыз ете отырып мемлекет қ ұ қ ық тық қ атынастарды да қ орғ айды. Мемлекет қ орғ айтын қ ұ қ ық тық қ атынастар қ оғ амдағ ы қ ұ қ ық тә ртібінің негізі болып саналады.

Қ ұ қ ық тық қ атынастардың тү рлері:

1. Реттейтін қ ұ қ ық тық қ атынастар – субъектілердің заң ғ а сә йкес мінез – қ ұ лқ ы, былайша айтқ анда, қ ұ қ ық тық нормалар негізінде жә не соғ ан сә йкес мінез – қ ұ лық. Мұ ндай қ ұ қ ық тық қ атынастар қ ұ қ ық тә ртібінің негізін қ ұ райды. Бұ ларғ а жататындар: мемлекеттік, мү ліктік, отбасы, ең бек т.б. қ ұ қ ық тық қ атынастар.

2. Қ орғ айтын қ ұ қ ық тық қ атынастар – субъектілердің заң сыз ә рекетінң салдарынан пайда болады. Оның мақ саты – қ оғ амдық тә ртіпті қ орғ ау, кінә ліні жазалау, сө йтіп ә ділдік орнату. 4. Салыстырмалы қ ұ қ ық тық қ атынастарда барлық оғ ан қ атысушылар белгілі (сатушы мен сатып алушы) болып келеді.

Сонымен, қ ұ қ ық тық қ атынастар дегеніміз – қ атысушыларының субъективтік қ ұ қ ық тары мен заң да кө ресетілген міндеттері болатын, қ ұ қ ық нормалары мен заң да кө рсетілген айғ ақ тарғ а, фактілерге сә йкес туындайтын, ерік – ық тиярды білдіретін қ оғ амдық қ атынастар.

Қ ұ қ ық тық қ атынастардың қ ұ рамы бірнеше бө лшектерден: қ ұ қ ық субъектісінен, субъективтік қ ұ қ ық тан, заң ды міндеттен, қ ұ қ ық тық қ атынас объектісінен тұ рады [20, 84].

Қ ұ қ ық субъектісі – заң и немесе жеке тұ лғ а. Заң ды тұ лғ аларғ а жататындар мемлекеттік органдар, қ оғ амдық бірлестіктер, т.с.с. Меншік, шаруашылық жү ргізу немесе жедел басқ ару қ ұ қ ығ ындағ ы оқ шау мү лкі бар жә не сол мү лкімен ө з міндеттемелері бойынша жауап беретін, ө з атынан мү ліктік жә не мү ліктік емес жеке қ ұ қ ық тар мен міндеттерге ие болып, оларды жү зеге асыра алатын, сотта талапкер жә не жауапкер бола алатын ұ йым заң и тұ лғ а деп аталады. Қ азақ стан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары жә не азаматтығ ы жоқ адамдар да жеке тұ лғ алар болып саналады.

Субъективтік қ ұ қ ық – тұ лғ алардың мү дделерін қ анағ аттандыру ү шін оларғ а белгілі шекте ә рекет жасауғ а берілген қ ұ қ ық тық мү мкіндік. Мұ ндай мү дделер заң ды деп аталады. Сол заң да белгіленген шек аясында тұ лғ а ө з мү ддесін қ анағ аттандыру ү шін тү рлі іс – ә рекет жасайды. Жеке тұ лғ а ең бек етуге, білім алуғ а, меншікке ие болуғ а, ү йленуге хақ ылы. Сондай – ақ заң ды тұ лғ алар да заң да рұ қ сат етілген шек аясында ә рекет жасай алады. Ө зіне берілген қ ұ қ ық ты пайдалана ма, жоқ па ол тұ лғ аның ө з еркі.

Заң ды міндет – заң белгілеген ә рекетті істеу немесе істемеу шарттары. Мұ ндай міндет басқ а тұ лғ аның мү ддесін қ анағ аттандыру ү шін жіктеледі. Заң ды міндеті бар тұ лғ а оны ө з еркімен орындамаса, оғ ан мемлекеттің мә жбү рлеу кү ші қ олданылады. Мысалы, ата – ана ө з баласын асырап, бағ ып, тә рбиелеуге міндетті. Егер бұ л міндетін орындамаса, заң да белгіленген шара қ олданылады. Міндет заң ды тұ лғ аларғ а да жү ктеледі.

Қ ұ қ ық тық қ атынастардың объектісі (заты) – табиғ ат қ ұ былыстары, мү ліктік, ө зіндік мү ліктік емес игіліктер. Субъективтік қ ұ қ ық пен заң ды міндеттер аталғ ан объектілерге бағ ытталғ ан болып келеді [4, 122].

Қ ұ қ ық тың пайда болуын тү сіндіретін негізгі ілімдер. Қ ұ қ ық тың шығ уы туралы табиғ и-қ ұ қ ық тық теория жә не заң тә жірибесіндегі оның орны.Қ ұ қ ық тың пайда болуының негізгі теориялары:

1. Теологиялық теория. Бұ л теорияны жақ таушылар қ ұ қ ық ты қ ұ дайдың жаратқ аны, қ ұ дайдың адамдарғ а берекелікке, ә рі сонымен бірге жер бетінде тө ртіпті сақ тау мақ сатындағ ы берген қ ұ рылымы деп тү сіндіреді.

2. Қ ұ қ ық тың табиғ и жаратылыстық теориясы. Бұ л теорияны жақ таушылардың пайымдауы бойынша мемлекеттің белгілеуі арқ ылы анық талғ ан қ ұ қ ық тармен қ атар адамнын жаратылыстық табиғ атынан туындайтын да қ ұ қ ық тардың бар екендігі алғ а тартылады.

3. Қ ұ қ ық тың тарихи теориясы. Бұ л теория қ ұ қ ық ты тарихи тү рде туындайтын, сө йтіп ә рі қ арай дамитын кұ былыс деп таниды. Теорияның бір ерекшелігі мұ нда қ ұ қ ық тың ұ лттық ө згешеліктері болады да, олар мемлекетте қ ұ қ ық дамуы барысында ескеріліп отырады. Бұ л теория қ ұ қ ық дамуы барысындағ ы ұ лттық ерекшеліктерді ескеріп отыратынын мойындағ анымен заң шығ арушылардың рө лін жеткілікті дә режеде тани қ оймайды, яғ ни мойындамайды.

4. Қ ұ қ ық тың психологиялық теориясы. Бұ л теория қ ұ қ ық тың тү зілуін пайда болуын адамдардың психикасына жү йке жү йесіне байланыстыра қ арастырады. Сонда, осы теорияның тү сіндіруі бойынша – қ ұ қ ық деп адамдар қ оғ амда қ абыл алынып мақ ұ лдағ ан мінез-қ ұ лық ережелерін баянды ету мақ сатын білдіретін психологиялық тілек-ық ыласын бірінші орынғ а қ ояды. Мұ ның ө зі адамның жаратылыстық табиғ атында (жү йкесінде) кө рініс тапқ ан, ө йткені белгісіздік пен екі ұ штылық қ а адам тө збеген ғ ой деп дә лелдейді.

5. Қ ұ қ ық тың маркстік теориясы. Осы теорияны жақ таушылар қ ұ қ ық тық терең тамыры экономикада деп бұ лтартпайтын дә лелдер келтіріп, қ ұ қ ық экономикалық базиске тә уелді деп сендірген.

Қ ұ қ ық тың экономикадан жоғ ары тұ руы мү мкін емес, ө йткені мемлекет экономикасының белгілі бір мерзіміне қ андай қ ұ қ ық тық нормалардың қ ажет болатынын тек экономика ғ ана айта алады. Дегенмен қ ұ қ ық ты таптар кү ресімен байланыстыра қ арау, сө йтіп қ ұ қ ық тан тек ү стем таптың кө зкарастарын іздестіру артық кеткендік болады. Олай болатын себебі ә лгілердің барлығ ы, дұ рысын айтқ анда қ оғ ам мен мемлекеттің типіне (тү ріне) байланысты болып келеді. Ө йткені, қ ұ қ ық тық қ оғ ам, қ ұ қ ық қ аналушы таптарды езіп-жаншуғ а бағ ытталмағ ан, қ айта ол қ оғ амдағ ы қ атынастарды дамытып, бә ріне тең қ ұ қ ық тылық жағ дай жасауғ а бағ ытталғ ан болып келеді. Мемлекет пен қ ұ қ ық тың пайда болуындағ ы жалпы заң дылық тар. Ә р тү рлі елдердегі мемлекеттің пайда болу жолдары.

Мемлекет жә не қ ұ қ ық тың шығ уы туралы шығ ыс жә не батыстық жолдары.Мемлекеттің пайда болуы жә не оның қ алыптасуы ұ зақ уақ ыт бойы жү ретін процесс. Ол ә р халыкта ә рқ илы болып ө ткен.Мемлекеттің пайда болуының тарихи екі тү рлі жолын атап айтуғ а болады; 1. Мемлекеттің пайда болуының шығ ыстық жолы (Ежелгі Шығ ыс, Африка, Америка). Осы жолмен кө шпелі мемлекеттер де пайда болғ ан.Ө здерінің дамуы барысында мемлекеттің пайда боларында бұ л мемлекеттер шығ ыс жолымен жү ріп ө тті. Сонда бұ л жолдың сипаты мына белгілерден кө рінеді: - рулық (алғ ашқ ы) қ ауымғ а тә н ерекше белгілер (атрибуттар): жерді қ ауым болып иелену мен оларғ а ұ жымдык меншік ру-тайпа ақ сү йектерінің (абыздар, ә скери кө семдер жө не с.с.) қ олына шоғ ырланғ ан. Бұ л шоғ ырлану ру-тайпалық қ ұ рылыстың (яғ ни қ ауымның) ыдырауы барысында да сақ талғ ан. Ал енді бұ лардағ ы басқ арудың қ оғ амдық қ ұ рылымдары мемлекеттік органдарғ а айналғ ан, ал ру-тайпа ақ сұ йектері шенеуліктер аппаратына ө згерген, сонда жер қ оғ амдық болудан ө згеріп мемлекеттікке кө шкен.2. Мемлекет дамуының батыстық (еуропалык) жолы. Мемлекеттер дамуында бұ л жолды Рим, Афины елдері жү ріп ө ткен. Бұ л жолғ а тә н сипаттарғ а келер болсақ, олар алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыстың (ру-тайпалардың) ыдырауының белсенді тү рде болғ анын сө йтіп жеке меншік пен таптардың пайда болғ анын атау керек. Мысалы, Римде мемлекеттің пайда болуына ү лкен ық палын тигізген плебстер мен патрицийлердің кү ресі болды. Соның нә тижесінде плебстер демократиялық жең ілдіктер алғ ан.Мемлекеттердің пайда болуының ә рқ илы жолдарының болуына қ арамастан, олардың бә ріне ө з ық палын тигізген қ озғ аушы кү ш – ру-тайпалық қ ұ рылыстың (қ ауымның) ыдырауы мен ұ йымдасқ ан тү рдегі мемлекеттік биліктің қ ажеттілігінен туындағ ан болатын. Сондай-ак қ ұ қ ық тың пайда болуында біркелкілік сипат болмағ ан, ә рбір мемлекетте оның даму барысына ә рқ илы қ озғ аушы кү штер ө з ық палын тигізген. Қ ұ қ ық дамуында да екі жолдың бар екені мә лім: 1. Қ ұ қ ық тың пайда болуының шығ ыстық жолы (Ежелгі Шығ ыс елдері): мұ нда қ ұ қ ық тың қ алыптасуы мен дамуына ү рдістер зор ық палын тигізген. Сондық тан, қ азірдің ө зінде де Ежелгі Шығ ыс елдерінің қ айсы біреулерінде қ ұ қ ық тың басты кайнар кө зі ретінде діни нормалар қ олданылуда.2. Қ ұ қ ық тың пайда болуының батыстық (еуропалық) жолы. Бү л елдерде ә дет-ғ ү рыптық қ ұ қ ық тардан басқ а заң дар мен прецеденттік (ү лгі боларлық шешім) қ ұ қ ық та дамығ ан.Дегенмен, қ ұ қ ық тың пайда болуына ортақ тү рткі фактор (себеп) – сан алуан кү рделі қ оғ амдық қ атынастар пайда болды [21, 114].

Қ ұ қ ық тық қ атынастар: тү сінігі мен белгілері. Қ ұ қ ық тық қ атынастар - қ ұ қ ық қ а байланысты, қ ұ қ ық негізіндегі қ атынастар. Қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а мынадай белгілер тә н.

1) Қ ұ қ ық тық қ атынас - бұ л қ оғ амдық қ атынас, былайша айтқ анда, адамдардың арасындағ ы қ атынас жә не олардың іс-ә рекетімен, мінез-қ ұ лқ ымен тікелей байланысты. Меншік иесінің ө з заттарына хақ ысы бар, бірақ бұ л қ ұ қ ық тарды ол басқ а адамдармен қ атынас жасағ анда жү зеге асырады.

2) Қ ұ қ ық тық қ атынас тек қ ана адамның мінез-қ ұ лқ ына қ ұ қ ық тық норма ә сер еткенде пайда болады. Қ ұ қ ық тық норма мен қ ұ қ ық тық қ атынас арасында бұ лтартпастық байланыс бар, ө мірде тек қ ана қ ұ қ ық тық нормада кө рсетілген қ ұ қ ық тық қ атынас пайда болады. Кейде заң да кө рсетілмеген жағ дайда да қ атынас қ ұ қ ық тық сипатқ а ие болуы мү мкін. Мысалы, қ ұ қ ық тық ұ қ састық болғ ан жағ дайда қ ұ қ ық тық норма ө зінде тікелей кө рсетілмеген қ атынастарғ а қ олданылады.

3) Қ ұ қ ық тық қ атынас - субъективтік қ ұ қ ық тар мен міндеттер арқ ылы пайда болатын адамдар арасындағ ы байланыс. Субъективтік қ ұ қ ық қ а ие болушы соны пайдалана алатын тұ лғ а, ал қ ұ қ ық тық міндет жү ктелген сол міндетті орындауғ а тиіс тұ лғ а. Қ ұ қ ық тық қ атынаста хақ ысы бар тұ лғ а жә не міндеті бар тұ лғ а болады; адам, ұ йым, мемлекет органы.

4) Қ ұ қ ық тық қ атынас - ерікті қ атынас. Қ ұ қ ық тық қ атынас пайда болу ү шін қ атысушылардың еркі қ ажет. Кейбір қ ұ қ ық тық қ атынастар пайда болу ү шін тараптардың еркі қ ажет (мү ліктік қ атынастар). Ал кейбір қ ұ қ ық тық қ атынастар тек бір тараптың еркіне ғ ана байланысты пайда болады (қ ылмыстық іс заң қ орғ аушы органның еркі бойынша қ озғ алады).

5) Қ ұ қ ық тық қ атынасты мемлекет қ орғ айды. Қ ұ қ ық тық нормалардың талаптарын жү зеге асыруды қ амтамасыз ете отырып, мемлекет қ ұ қ ық ты қ атынастарды да қ орғ айды. Мемлекет қ орғ айтын қ ұ қ ық тық қ атынастар қ оғ амдағ ы қ ұ қ ық тә ртібінің негізі болып саналады. Сонымен, қ ұ қ ық тық қ атынастар дегеніміз - субъектілердің арасындағ ы ерекше қ ұ қ ық тық байланыс. Осы байланыстың нә тижесінде тараптардың ө зара субъективтік қ ұ қ ық тары мен заң ды міндеттері пайда болады. Осы байланысты мемлекет қ амтамасыз етеді. Қ ұ қ ық тық қ атынастар мына белгілер арқ ылы сипатталады: Жалпы: ерік-ық тиярлық сипаты болады, идеологиялық жаратылыста болады; Арнайы: қ ұ қ ық нормалары негізінде пайда болады, мемлекет арқ ылы қ орғ алады, субъектілерінің қ ұ қ ық тары мен міндеттері болады. Саралануы: салалық тиістілігі, субъектілері бойынша, жалпы жә не нақ ты, абсолюттік жә не салыстырмалы, генетикалық жә не функцио-налдық байланысы бойынша, материалдық жә не іс жү ргізу, ық пал жасау сипаты бойынша, реттеуші жә не қ орғ аушы, мазмұ ны бойынша: ық пал жасау мақ саты бойынша, тұ рақ ты жә не ө згермелі, қ арапайым жә не кү рделі. Қ ұ қ ық тық қ атынастар жә не қ оғ амдық қ атынастар. Қ ұ қ ық тық қ атынастардың тү рлері.Қ ұ қ ық тық қ атынастар - қ ұ қ ық қ а байланысты, қ ұ қ ық негізіндегі қ атынастар. Қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а мынадай белгілер тә н. Қ ұ қ ық тық қ атынас бұ л қ оғ амдық қ атынас, былайша айтқ анда, адамдардың арасындағ ы қ атынас жә не олардың іс-ә рекетімен, мінез-қ ұ лқ ымен тікелей байланысты. Меншік иесінің ө з заттарына хақ ысы бар, бірақ бұ л қ ұ қ ық тарды ол басқ а адамдармен қ атынас жасағ анда жү зеге асырады. Қ ұ қ ық тық қ атынас тек қ ана адамның мінез-қ ұ лқ ына қ ұ қ ық тық норма ә сер еткенде пайда болады. Қ ұ қ ық тық норма мен қ ұ қ ық тық қ атынас арасында бұ лтартпастық байланыс бар, ө мірде тек қ ана қ ұ қ ық тық нормада кө рсетілген қ ұ қ ық тық қ атынас пайда болады. Кейде заң да кө рсетілмеген жағ дайда да қ атынас қ ұ қ ық тық сипатқ а ие болуы мү мкін. Мысалы, қ ұ қ ық тық ұ қ састық болғ ан жағ дайда қ ұ қ ық тық норма ө зінде тікелей кө рсетілмеген қ атынастарғ а қ олданылады. Қ ұ қ ық тық қ атынас - субъективтік қ ұ қ ық тар мен міндеттер арқ ылы пайда болатын адамдар арасындағ ы байланыс. Субъективтік қ ұ қ ық қ а ие болушы соны пайдалана алатын тұ лғ а, ал қ ұ қ ық тық міндет жү ктелген сол міндетті орындауғ а тиіс тұ лғ а. Қ ұ қ ық тық қ атынаста хақ ысы бар тұ лғ а жә не міндеті бар тұ лғ а болады; адам, ұ йым, мемлекет органы. Қ ұ қ ық тық қ атынас - ерікті қ атынас. Қ ұ қ ық тық қ атынас пайда болу ү шін қ атысушылардың еркі қ ажет. Кейбір қ ұ қ ық тық қ атынастар пайда болу ү шін тараптардың еркі қ ажет мү ліктік қ атынастар. Ал кейбір қ ұ қ ық тық қ атынастар тек бір тараптың еркіне ғ ана байланысты пайда болады қ ылмыстық іс заң қ орғ аушы органның еркі бойынша қ озғ алады. Қ ұ қ ық тық қ атынасты мемлекет қ орғ айды. Қ ұ қ ық тық нормалардың талаптарын жү зеге асыруды қ амтамасыз ете отырып, мемлекет қ ұ қ ық ты қ атынастарды да қ орғ айды.

Мемлекет қ орғ айтын қ ұ қ ық тық қ атынастар қ оғ амдағ ы қ ұ қ ық тә ртібінің негізі болып саналады. Қ ұ қ ық тық қ атынастардың тү рлері:

1.Реттейтін қ ұ қ ық тық қ атынастар - субъектілердің заң ғ а сә йкес мінез-қ ұ лқ ы, былайша айтқ анда, қ ұ қ ық тық нормалар негізінде жә не соғ ан сә йкес мінез-қ ұ лық. Мұ ндай қ ұ қ ық тық қ атынастар қ ұ қ ық тә ртібінің негізін қ ұ райды. Бұ ларғ а жататындар: мемлекеттік, мү ліктік, отбасы, ең бек, т.б. қ ұ қ ық тық қ атынастар.

2. Қ орғ айтын қ ұ қ ық тық қ атынастар - субъектілердің заң сыз ә рекетінің салдарынан пайда болады. Оның мақ саты - қ оғ амдық тә ртіпті қ орғ ау, кінә ліні жазалау, сө йтіп ә ділдік орнату.

3. Абсолютті қ ұ қ ық тық қ атынастарда тек бір тарап белгілі қ ұ қ ық иесі болады. Басқ алардың барлығ ы міндетті тарап болып саналады. Мысалы, бұ ларғ а меншікке байланысты қ атынастар жатады.

4.Салыстырмалы қ ұ қ ық тық қ атынастарда барлық оғ ан қ атысушылар белгілі сатушы мен сатып алушы болып келеді. Қ ұ қ ық тық қ атынастардың субъектілері. Қ ұ қ ық тық субъектлік. Қ ұ қ ық тық қ абілеттілік. Ә рекет қ абілеттіліқ.Қ ұ қ ық субъектісі - заң ды жә не жеке тұ лғ а. Заң ды тұ лғ аларғ а жататындар мемлекет органдары, қ оғ амдық бірлестіктер. Меншік, шаруашылық жү ргізу немесе жедел басқ ару қ ұ қ ығ ындағ ы оқ шау мү лкі бар жә не сол мү лкімен ө з міндеттемелері бойынша жауап беретін, ө з атынан мү ліктік жә не мү ліктік емес жеке қ ұ қ ық тар мен міндеттерге ие болып, оларды жү зеге асыра алатын, сотта талапкер жә не жауапкер бола алатын ұ йым заң ды тұ лғ а деп танылады. Қ азақ стан Республикасының азаматтары, шет ел азаматтары жә не азаматтығ ы жоқ адамдар жеке тұ лғ алар болып саналады. Субъективтік қ ұ қ ық - тұ лғ алардың мү дделерін қ анағ аттандыру ү шін оларғ а белгілі шекте ә рекет жасауғ а берілген қ ұ қ ық тық мү мкіндік. Мұ ндай мү дделер заң ды деп танылады. Сол заң да белгіленген шек аясында тұ лғ а ө з мү ддесін қ анағ аттандыру ү шін тү рлі іс-ә рекет жасайды.

Жеке тұ лғ а ең бек етуге, білім алуғ а, меншікке ие болуғ а, ү йленуге хақ ылы. Сондай-ақ заң ды тұ лғ алар да заң да рұ қ сат етілген шең бер аясында ә рекет жасай алады. Ө зіне берілген қ ұ қ ық ты пайдалана ма, жоқ па, ол тұ лғ аның ө з еркі. Заң ды міндет - заң белгілеген ә рекетті істеу немесе істемеу шарттары. Мұ ндай міндет басқ а тұ лғ аның мү ддесін қ анағ аттандыру ү шін жү ктеледі. Заң ды міндеті бар тұ лғ а оны ө з еркімен орындамаса, оғ ан мемлекеттің мә жбү рлеу кү ші қ олданылады. Мысалы, ата-ана ө з баласын асырап, бағ ып, тә рбиелеуге міндетті.

Егер бү л міндетін орындамаса, заң да белгіленген шара қ олданылады. Міндет заң ды тұ лғ аларғ а да жү ктеледі. Қ ұ қ ық тық қ атынастың объектісі (заты) - табиғ ат қ ұ былыстары мү ліктік, ө зіндік мү ліктік емес игіліктер. Субъективтік қ ұ қ ық пен заң ды міндеттер аталғ ан объектілерге бағ ытталғ ан болып келеді [24, 17].

Субъективтік қ ұ қ ық - субъектілердің ық тимал мінез-қ ұ лық тарының тү рі жә не мө лшері. Субъективтік заң ды міндет субъектілердің тиісті мінез-қ ұ лық тарының тү рі жә не мө лшері. Қ ұ қ ық тық қ атынас объектісі—табиғ ат қ ұ былыстары, мү ліктік, ө зіндік мү ліктік емес игіліктер. Субъективтік қ ұ қ ық пен заң ды міндет аталғ ан объектілерге бағ ытталғ ан болып келеді. Қ ұ қ ық тық қ атынастардың мазмұ ны.

Субъективтік қ ұ қ ық пен заң алдындағ ы жауаптылық. Қ ұ қ ық тық қ атынастардың қ ұ рамы бірнеше бө ліктерден: қ ұ қ ық субьектісінен, субъективтік қ ұ қ ық тан, заң ды міндеттен, қ ұ қ ық тық қ атынас объектісінен (затынан) тұ рады. Қ ұ қ ық субъектісі — заң ды жә не жеке тұ лғ а. Заң ды тұ лғ аларғ а жататындар мемлекет органдары, қ оғ амдық бірлестіктер, т.с.с. Меншік, шаруашылық жү ргізу немесе жедел басқ ару қ ұ қ ығ ындағ ы оқ шау мү лкі бар жә не сол мү лкімен ө з міндеттемелері бойынша жауап беретін, ө з атынан мү ліктік жә не мү ліктік емес жеке қ ұ қ ық тар мен міндеттерге ие болып, оларды жү зеге асыра алатын, сотта талапкер жә не жауапкер бола алатын ұ йым заң ды тұ лғ а деп танылады. Қ азақ стан Республикасының азаматтары, шет ел азаматтары жә не азаматтығ ы жоқ адамдар жеке тұ лғ алар болып саналады.

Субъективтік қ ұ қ ық — тұ лғ алардың мү дделерін қ анағ аттандыру ү шін оларғ а белгілі шекте ә рекет жасауғ а берілген қ ұ қ ық тық мү мкіндік. Мұ ндай мү дделер заң ды деп танылады. Сол заң да белгіленген шек аясында тұ лғ а ө з мү ддесін қ анағ аттандыру ү шін тү рлі іс-ә рекет жасайды. Жеке тұ лғ а ең бек етуге, білім алуғ а, меншікке ие болуғ а, ү йленуге хақ ылы. Сондай-ақ заң ды тұ лғ алар да заң да рұ қ сат етілген шең бер аясында ә рекет жасай алады. Ө зіне берілген қ ұ қ ық ты пайдалана ма, жоқ па, ол тұ лғ аның ө з еркі. Заң ды міндет — заң белгілеген ә рекетті істеу немесе істемеу шарттары. Мұ ндай міндет басқ а тұ лғ аның мү ддесін қ анағ аттандыру ү шін жү ктеледі. Заң ды міндеті бар тұ лғ а оны ө з еркімен орындамаса, оғ ан мемлекеттің мә жбү рлеу кү ші қ олданылады. Мысалы, ата-ана ө з баласын асырап, бағ ып, тә рбиелеуге міндетті. Егер бү л міндетін орындамаса, заң да белгіленген шара қ олданылады. Міндет заң ды тұ лғ аларғ а да жү ктеледі. Қ ұ қ ық тық қ атынастың объектісі (заты) — табиғ ат қ ұ былыстары мү ліктік, ө зіндік мү ліктік емес игіліктер. Субъективтік қ ұ қ ық пен заң ды міндеттер аталғ ан объектілерге бағ ытталғ ан болып келеді. Заң алдындағ ы жауаптылық - қ ұ қ ық бұ зушылық қ а барғ ан жағ дайда оны жасағ ан адамның мемлекеттік мә жбү рлеу шараларына тартуының қ ажеттілігі.

Заң алдындағ ы жауаптылық белгілері:

а) қ ұ қ ық тық ұ йғ арымдар тү рінде мемлекет белгілейді;

ә) қ ұ қ ық нормасының санкциясын жү зеге асыру тү рінде кө рінеді;

б) мемлекеттің мә жбү рлеуіне негізделеді;

в) қ ұ қ ық бұ зушылық тың жасалуын нә тижесінде ғ ана туындайды;

г) қ ұ қ ық бұ зушылық жасағ ан адамғ а қ олайсыз салдар – жаза тү рінде қ олданылады;

д) міндет жү ктеумен байланысты болады;

е) іс жү ргізу нысанында тү рінде жү зеге асырылады;

ж) мемлекеттің қ ұ зырлы органдары арқ ылы ғ ана қ олданылады. Заң алдындағ ы жауаптылық қ ай салағ а жататындығ ына байланысты мынадай тү рлерге бө лінеді. - ә кімшілік – ә кімшілік сипаттағ ы теріс қ ылық жасалғ ан жағ дайда туындайды жә не шара қ олдану (жаза қ олдану) немесе айыппұ л салу тү рінде болады; - азаматтық заң алдындағ ы жауаптылық міндеттеме шарттарының бұ зылу нә тижесінде туындайды; - қ ылмыстық – заң алдындағ ы жауаптылық қ ылмыс жасалуының нә тижесінде ғ ана қ олданылады; - материалдық (дү ниемен байланысты) – қ андай бір мемлекеттік кә сіпорындар, мекемелер ұ йымдарғ а зиян немесе залал келтірілген жағ дайда заң алдындағ ы жауаптылық туындайды; - тә ртіптік заң алдындағ ы жауаптылық ә скери, ең бек, оқ у орнындағ ы тә ртіптер бұ зылғ ан жағ дайда туындайды, бұ лар шара қ олдану, сө гіс жариялау, ескерту жасау тү рлерінде болады. Қ ұ қ ық нормасы мен қ ұ қ ық тық қ атынас. Қ ұ қ ық тық қ атынастар қ ұ қ ық қ а байланысты, қ ұ қ ық негізіндегі қ атынастар.

Қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а мынадай белгілер тә н. Қ ұ қ ық тық қ атынас бұ л қ оғ амдық қ атынас, былайша айтқ анда, адамдардың арасындағ ы қ атынас жә не олардың іс-ә рекетімен, мінез-қ ұ лқ ымен тікелей байланысты. Меншік иесінің ө з заттарына хақ ысы бар, бірақ бұ л қ ұ қ ық тарды ол басқ а адамдармен қ атынас жасағ анда жү зеге асырады. Қ ұ қ ық тық қ атынас тек қ ана адамның мінез-қ ұ лқ ына қ ұ қ ық тық норма ә сер еткенде пайда болады. Қ ұ қ ық тық норма мен қ ұ қ ық тық қ атынас арасында бұ лтартпастық байланыс бар, ө мірде тек қ ана қ ұ қ ық тық нормада кө рсетілген қ ұ қ ық тық қ атынас пайда болады. Кейде заң да кө рсетілмеген жағ дайда да қ атынас қ ұ қ ық тық сипатқ а ие болуы мү мкін. Мысалы, қ ұ қ ық тық ұ қ састық болғ ан жағ дайда қ ұ қ ық тық норма ө зінде тікелей кө рсетілмеген қ атынастарғ а қ олданылады. Қ ұ қ ық тық қ атынас — субъективтік қ ұ қ ық тар мен міндеттер арқ ылы пайда болатын адамдар арасындағ ы байланыс. Субъективтік қ ұ қ ық қ а ие болушы соны пайдалана алатын тұ лғ а, ал қ ұ қ ық тық міндет жү ктелген сол міндетті орындауғ а тиіс тұ лғ а. Қ ұ қ ық тық қ атынаста хақ ысы бар тұ лғ а жә не міндеті бар тұ лғ а болады; адам, ұ йым, мемлекет органы. Қ ұ қ ық тық қ атынас ерікті қ атынас. Қ ұ қ ық тық қ атынас пайда болу ү шін қ атысушылардың еркі қ ажет. Кейбір қ ұ қ ық тық қ атынастар пайда болу ү шін тараптардың еркі қ ажет мү ліктік қ атынастар. Ал кейбір қ ұ қ ық тық қ атынастар тек бір тараптың еркіне ғ ана байланысты пайда болады қ ылмыстық іс заң қ орғ аушы органның еркі бойынша қ озғ алады.

Қ ұ қ ық тық қ атынасты мемлекет қ орғ айды. Қ ұ қ ық тық нормалардың талаптарын жү зеге асыруды қ амтамасыз ете отырып, мемлекет қ ұ қ ық ты қ атынастарды да қ орғ айды. Мемлекет қ орғ айтын қ ұ қ ық тық қ атынастар қ оғ амдағ ы қ ұ қ ық тә ртібінің негізі болып саналады. Қ ұ қ ық тық норма - мемлекет танығ ан, жә не оны ө зі қ амтамасыз ететін, қ оғ амдық қ атынастарғ а араласып тү сушілердің қ ұ қ ық тары мен міндеттерін туындататын, олардың ә рекеттерін ү лгі, эталон, масштаб, ө лшем есебінде реттей алатын жалпығ а бірдей міндетті ереже, норма.

Қ ұ қ ық тық норма - заң ғ а сә йкес келетін мінез, жү ріс-тұ рыстың айырымдылық белгісін білдіреді. Осыдан қ ұ қ ық тық норма жария айқ ындылық, нақ тылық мә нге ие болады. Оның ө зі заң. Жө нмен кө зделген істің шешімін табуғ а мү мкіндік береді. Ә рбір қ ұ қ ық тық норманың ү ш элементі бө лігі болады: диспозиция мінез-қ ұ лық ережесі, гипотеза жорамалы жә не санкция (жаза, шара). Қ ұ қ ық тық норманың гипотезасы жорамалы - қ ұ қ ық тық норманы қ олдану (немесе қ олданбау) ү шін қ ажетті ө мірдегі мә н-жайлардың бар екенін кө рсететін қ ұ қ ық тық норманың бө лігі. Гипотезаның кө мегімен мінез-қ ұ лық тың қ иялдағ ы нұ сқ асы ө мірдегі жағ даймен, белгілі адаммен, мерзіммен жә не орынмен байланыстырылады. Былайша айтқ анда, гипотеза қ ұ қ ық тық нормағ а жан бітіреді. Мысалы, бұ зақ ылық ү шін жауапқ а тартылатын адам қ оғ амдық тә ртіп бұ зғ ан болуы керек [25, 43].

Егер осындай іс-ә рекет жасаса ғ ана, заң бұ зушы жауапқ а тартылады. Егер гипотезада (жорамалда) бір ғ ана мә н-жай кө рсетіліп, сол жағ дайда қ ұ қ ық тық норма қ олданылатын болса, оны қ арапайым жорамал дейді. Мысалы, егер бала туғ анда ата-анасы Қ азақ стан Республикасының азаматы болса, бала да Қ азақ стан Республикасының азаматы болып саналады. Егер қ ұ қ ық тық норманы қ олдану ү шін екі, одан да кө п мә н-жай қ ажет болса, ондай гипотезаны кү рделі жорамал дейді. Егер қ ұ қ ық тық норманың қ олданылуы бірнеше мә н-жайдың біреуіне байланысты болса оны балама жорамал дейді. Қ ұ қ ық тық норманың диспозициясы – қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а қ атысушылардың мінез-қ ұ лқ ы қ андай болуы керек екенін анық тайтын қ ұ қ ық тық норманың бө лігі. Диспозиция — қ ұ қ ық тық норманың ұ йтқ ысы, мазмұ ны, ө зегі. Бірақ қ ұ қ ық тық норма тек қ ана диспозициядан тұ рмайды. Жорамал санкциямен байланысқ анда ғ ана диспозиция ө зінің реттеушілік қ ызметін атқ ара алады. Диспозиция – мінез-қ ұ лық тың ү лгісі. Диспозиция ү ш тү рлі болады: а) қ арапайым диспозиция, егер мінез-қ ұ лық тың мазмұ ны ашылмаса; б) сипаттамалы диспозиция — мінез-қ ұ лық тың барлық мә нді белгілері анық талса; в) сілтемелі диспозиция — егер қ ұ қ ық тық норма диспозициясы анық талғ ан басқ а қ ұ қ ық тық нормағ а сілтеп нұ сқ аса [5, 63].