Билет № 9. 1. Химиядан топсеруен. Химиядан топсеруен түрлері

1. Химиядан топсеруен. Химиядан топсеруен тү рлері. Топсеруенді жоспарлау, ұ йымдастыру жә не ө ткізу ә дістемесі. Химиядан топсеруен тү рлері. Кешенді топсеруен. Химиядан оқ у жұ мысын ұ йымдастырудың маң ызды тү рлерінің бірі-топсеруен. Химиялық топсеруендер оқ ытудың ө мірімен, ө ндіріспен жә не қ оғ амдық қ ұ рылыстың сарамандылығ ымен байланысын жү зеге асырылады. Оқ ушыларғ а политехникалық білім, ең бек тә рбиесін жә не кә сіптік бағ дар беруге жә рдемдеседі. Топсеруен ө ткізетін обьектілер химия бағ дарламасының талабына сай, жергілікті ерекшеліктерге лайық ты іріктеп алынады.Химия ө ндірістері кездеспейтін жерлерде топсеруен негізіне химиялық бағ дарда немесе химия ө німдері кең інен қ олданылатын ө неркә сіп мекемелеріне ұ йымдастырылады. Оларды мө лшермен алынғ ан тізбесі мынадай болуы мү мкін. VIII класс. Оттегі алатын қ ондырғ ы.Тұ з қ ышқ ылының ө ндірісі.Су тазалайтын станциялар. Дә ріхана. Ө неркә сіп жә не ауыл шаруашылық мекемелерінің химия зертханалары. Минералдар жә не ө лкетану музейлері. Қ азба байлық тар алатын жерлер. Жылу электростанциялары.IX класс. Кү кірт қ ышқ ылының ө ндірісі. Минералды тың айтқ ыштар ө ндіретіндер заводтар. Минералды тың айтқ ыштардың қ оймасы. Шегендеме, кірпіш жә не шыны ө ндіретін заводтар. Ә к сө ндіретін завод. Суыту мекемелері. Шойын, болат жә не алюминий ө ндіретін заводтар. Электрохимия ө ндірістері. Ө рт депосы. Аналитикалық химия зертханасы. X класс. Мұ най жә не табиғ и газ ө ң дейтін мекемелер. Кокс химия ө ндірісі. Синтетикалық жә не гидролиздік спирт ө ндірісі. Сірке қ ышқ ылын ө ндіретін цех. Май комбинаты. Сабын қ айнататын завод. Қ ант заводы.Целлюлоза ө ндірісі. XI класс. Пластмасса, синтездік жә не жасанды талшық тар ө ндіретін заводтар. Тоқ ыма фабрикасының бояу цехы. Мал фермалары. Мектептің мү мкіндігіне қ арай осы обьектілердің қ айсысына топсеруен ұ йымдастырылатыны тақ ырыптық жоспарда кө рсетіледі, бір топсеруеннің мерзімі екі сагаттан аспауы керек. Топсеруеннің жоспарында даярлау, ө ткізу жә не қ орытындысын шығ ару барысында жү зеге асырылатынын ұ йымдастыру жә не танымдық жұ мыстардың барлық тү рлері, орындалу мерзімі, тапсырылатын адамдары нақ тылы кө рсетіледі. Ол ү шін мұ ғ алім топсеруен обьектісімен жан-жақ ты танысып, оқ у тә рбиелік маң ызы бар заттар мен қ ұ былыстарды, технологиялық ә рекеттерді, қ ондырғ ыларды дә л анық тап, олармен таныстырылудың методикасын анық тайды. Оқ ушыларғ а берілетін тапсырмалардың мазмұ нын сұ рыптайды. Топсеруен тақ ырып бойынша немесе кешенді тү рде ө ткізіледі. Кешанді топсеруен бірнеше пә ннен – химия, физика, география, биология, тарих, т.б. ұ йымдастырылады.Мұ нда бір обьект ә р жағ ынан қ арастырылып, оқ ушылар ө ндіріс туралы жан-жақ ты мағ лұ мат алады жә не уақ ыт ү немделеді.Тақ ырыптық топсеруендер оқ у материалын ө тпестен бұ рын ө ту кезінде немесе ө ткеннен кейін ұ йымдастырылады. Топсеруенге байланысты оқ у материалы алдымен арнайы сабақ та қ арастырылады. Мә селен, оттегі ө ндірілетін цехқ а топсеруен жасау ү шін арнайы сабақ та оттегін зертханаларда жә не ө неркә сіпте алу тә сілдері қ арастырылады.Оттегі кө п мө лшерде ауадан алынатыны, ол ү шін ауаның қ ұ рамына кіретін газдардың физикалық қ асиеттеріндегі айырмашылық тарды пайдалану қ ажеттігі айтылады.Дайындау сабағ ынан кейін жоспарғ а сә йкес топсеруен ө ткізіледі: 1) оттегі алатын шикізат жә не оны дайындау; 2) оттегін алудың ө ндірістік барысы; 3)оттегінің қ олданылуы; 4)ө ндірістік бақ ылау.Оттегін ө ндіретін цех машина залынан, газгольдер жә не газ толтыратын бө лмелерден, слесарьлық шеберханадан тұ рады. Бұ лардың қ ұ рылысы жә не жұ мыс істеу негіздерімен танстырғ анда топсеруен жү ргізуші оқ ушылардың білімін, жас ерекшеліктерін ескереді. Ол ү шін мұ ғ алім топсеруеннің жетекшісімен алдын-ала кездесіп, тү сіндіру дең гейін нақ тылы келісіп алу қ ажет, бұ л маң ызды шарттардың бірі.Ә детте ө ндіріс маманы техниканың ұ сақ мә селелеріне мұ қ ият тоқ талып айтады да, оқ ушылар жалығ ып, топсеруен мақ сатына жетпей қ алады. Сондық тан топсеруеннің обьектісін мұ ғ алімнің ө зі тү сіндіргені жө н. Топсеруеннің алғ ашқ ы нә тижесі келесі сабақ та шығ арылады.Мұ ғ алім топсеруен обьектісі бойынша оқ ушылардың кө оген білгендерін нақ тылайтын сұ рақ тар ә зірлеп келеді.Оқ ушылар ө здерінің жазып алғ андары бойынша жауап қ айтарады.Мұ ғ алім оқ ушылардың жауабын толық тырады, қ осымша мағ лұ маттар береді.Бұ дан соң мұ ғ алім топсеруен бойынша қ орытынды сабақ, конференция сабақ немесе сабақ тан тыс конференция ө ткізуге дайындық жұ мыстарын жү ргізеді.Оқ ушылар жазбаша рефераттар, баяндамалар, ө ндіріс сызбанұ сқ асын, макеттер, модельдер жә не басқ а безендіру материалдарын ә зірлейді, қ абырғ а газетін шығ арып, кө рме ұ йымдастырылады.

2. Эксперимент есептерінің оқ у-тә рбиелік маң ызы жә не типтері.Эксперимент есептерінің орны жә не шығ арту ә дістемесі. Химия есептері сан жә не сапа есептері болып екіге бө лінеді. Сапа есептерін эксперимент есептері деп те атайды, ө йткені оларда сандық мә ліметтер болмайды, химиялық тә жірибелер жасау арқ ылы шығ арылады. Химиядан білім мен білік қ алыптастыруда, оқ ушылардың алғ ан білімін бақ ылап, бағ алауда эксперимент есептерінің маң ызы зор. Эксперимент есептерін шығ ару арқ ылы оқ ушылар теориялық білімін баянды етеді, іс жү зінде қ олдана білуге ү йретеді. Олар химиялық қ ұ рал-жабдық тармен жә не реактивтермен жұ мыс істеу дағ дыларын нығ айтып, жетілдіре тү седі. Эксперимент есептерін ү збей шешіп, машық танғ анда оқ ушылар ө здігінен жұ мыс істей білуге, ұ қ ыптылық қ а, ө з ісіне сын кө зімен қ арауғ а ү йренеді. Оқ ушылардың химиядан білім сапасы мен сарамандық ә зірлігі эксперимент есептерін шығ ару ү стінде айқ ын білінеді. Сондық тан химиядан мектеп бітіру емтихан билеттерінің бір сұ рағ ы экспермент есебі тү рінде беріледі. Эксперимент есептері оқ ушылардың таным ә рекетінің сипатына қ арай бірнеше типтерге бө лінеді. Солардың мектепте іс жү зінде жиі қ олданылатындары: химиялық қ ұ былысты бақ ылау жә не тү сіндіру; заттың сапалық қ ұ рамын анық тау; затты тани білу; заттарды алу; заттарды жіктелу белгілерін табу; қ оспаның қ ұ рамын анық тау жә не бө лу; қ ұ ралдар қ ұ растыру. Эксперимент есептерін шешу ү шін сынау жә не қ ателесу, есте қ алғ аны бойынша шығ ару, жорамал жасау, анализ жә не синтез тә сілдері қ олданылады. Сынау жә не қ ателесу тә сілі оқ ушының білімі жеткіліксіз болғ анда пайдаланылады. Тиісті нә тиже алғ анғ а дейін тә жірибені қ айталап жасай береді. Есептер берілген мә ліметтер оқ ушығ а бұ рыннан таныс болса, есте сақ талғ аны бойынша шығ арылады. Берілген мә ліметтер толық болмаса, оқ ушы алдымен жорамал жасайды, содан соң тә жірибе арқ ылы оның дұ рыс-бұ рыстығ ын тексереді. Эксперимент есептерін шығ арудың ең тиімді кең тарағ ан тә сілі – анализ жә не синтез. Оқ ушы есептің шартын нақ тылы талду арқ ылы шешу жоспарын жасайды да, соғ ан сә йкес іс-ә рекеттерді жү зеге асырады. Эксперимент есептерінің орны жә не шығ арту ә дістемесі. Эксперимент есептері химияны оқ ыту сарамандығ ына ХХ ғ асырдың отызыншы жылдары енгізілді. Эксперимент есептерін шығ арудың алдымен кө рнекі кө рсету, содан соң зертханалық, ақ ырында сарамандық ә дістері қ алыптасты.Ә дістеменің бұ л реті қ азіргі кезде де қ олданылады. Алғ ашқ ы кезең де берілген есеп теория жү зінде талқ ыланады. Мұ ғ алім оқ ушылармен ә ң гімелесе отырып, жоспар қ ұ рады, қ ажетті тә жірибелерді анық тайды да бір оқ ушы немесе мұ ғ алімнің ө зі кө рнекі кө рсетеді. Екінші кезең де есепті шығ ару жоспары кө пшілік оқ ушылармен бірлесіп талқ ылау арқ ылы жү зеге асырылады да, тә жірибелер зертханалық тү рде жасалады. Ү шінші кезең де арнайы сарамандық сабақ тарда оқ ушылар эксперимент есептерін ө здігінен шығ арады.Химия ның бағ дарламасы мен оқ улық тарында эксперимент есептерінің типерін енгізу реті кө рсетілмеген. Оны мұ ғ алімнің ө зі анық тайды. Озат мұ ғ алімдердің тә жірибесінде эксперимент есептерін енгізу оттегі тақ ырыбынан басталады. Алғ ашқ ыда оттегін алу, оттегін жинайтын қ ұ рал қ ұ растыру, оттегін анық тауғ а байланысты қ арапайым есептер шығ арылады. Сутегі тақ ырыбын ө ткенде есептердің мазмұ ны кең ейіп, жаң адан затқ а тә н реакцияны жасау, тұ з алу, қ оспаның қ ұ рамын анық тау жә не бө лу есептері қ осылады.Есептің қ иындығ ы біртіндеп арттырылады. Мә селен, оқ ушылар алдымен оттегіні анық тауды, содан соң берілген екі газдың ішінен оттегін ажыратып тануды ү йретеді. Есепті шешудің тә сілін нақ тылы ү йрену ү шін оқ ушы жү зеге асыратын қ имылдардың алгоритмін (ретін) бастапқ ыда дайын кү йінде беру керек. Оттегін ажыратып тану есебін шешу ретіне мысал келтірейік. 1-есеп. Аузы бекітулі екі пробиркада оттегі жә не кө мірқ ышқ ыл газы берілген. Ә р пробирканың ішіндегісін анық таң дар.Шешуі: Оқ ушыларғ а жұ мыс реті кө рсетілген нұ сқ ау беріледі. 1) есептің шартын талдаң дар; 2) табиғ аттану мен химиядан оттегі жә не кө мірқ ышқ ыл газы туралы білетіндерің ді еске тү сірің дер; 3) физикалық қ асиеттері бойынша берілген газдарды табуғ а бола ма? 4) қ андай тә жірибе жасау керектігін ойластырың дар; 5) тә жірибе жасаң дар; 6) жазбаша есеп берің дер. Онда не істегенің ді, не бақ ылағ аның ды, бақ ылаудан шық қ ан қ орытындыны кесте тү рінде жазың дар.