Билет № 16. 1. Кластан тыс жұмыстардың манызы

1. Кластан тыс жұ мыстардың манызы. Химиядан жү ргізілетін кластан тыс жұ мыстардың тү рлері, ұ йымдастыру жә не ө ткізу ә дістемесі мектепте оқ ушыларды тек сабақ та немесе сыныпта ғ ана тә рбиелеп жә не қ алыптастырып қ ана қ оймай, сыныптан тыс жұ мыстарда да тә рбиелеу қ ажеттілігі маң ызды болып отыр.

Сыныптан тыс тә рбие жұ мысы тұ лғ аның ә леуметтік қ алыптасуын қ амтамасыз етуде соғ ан жағ дай туғ ызатын мұ ғ алімдердің басшылығ ымен ұ йымдастырылғ ан жә не сабақ тың мақ сатымен ө зара байланысты болып келетін тә рбие жұ мысының дербес тү рі. Ол ә ртү рлі тә рбие ә рекеттерінің жиынтығ ы ретінде оқ ушылардың кең кө лемде ә рі терең, жан жақ ты тә рбиелік ық пал ете алады.

- Сыныптан тыс тә рбие жұ мыстарда оқ ушыларғ а тә рбие берудің ғ ылыми теориялық мә нін негіздеу.

- Сыныптан тыс жұ мыстарда оқ ушыларғ а тә рбие берудің мү мкіндіктерін

айқ ындау;

- Сыныптан тыс жұ мыстарда оқ ушыларғ а тә рбие берудің ә діс тә сілдерін анық тау жә не оны эксперимент – тә жірибе жү зінде тексеру.

Сабақ тан тыс тә рбие жұ мысының дамытушылық қ ызметінің маң ызы ерекше. Ол белгілі бір ә рекетке байланысты оқ ушьшардың психикалық процестерін, оқ ушыларды жеке-дара қ абілеттерін дамытуды кө здейді сыныптан тыс жә не мектептен тыс жұ мыс болып бө лінеді.

Сыныптан тыс тә рбие жұ мысы – тұ лғ аның ә леуметтік қ алыптасуын қ амтамасыз етуде оғ ан жағ дай туғ ызатын мұ ғ алімдердің басшылығ ымен ұ йымдастырылғ ан сабақ тың мақ сатымен ө зара байланысты болып келетін тә рбие жұ мысының дербес тү рі. Ол ә ртү рлі тә рбие ә рекеттерінің жиынтығ ы ретінде балағ а кең кө лемде тә рбиелік ық пал ете алады. Біріншіден, оқ удан тыс ә ртарапты ә рекет баланың сабақ та мү мкін болмайтын жан-жақ ты дара қ абілетін ашуғ а ық пал етеді. Екіншіден, сыныптан тыс ә р тү рлі тә рбие жұ мысының тү рімен айналысу баланың жеке ә леуметтік тә жірибесін жандандырып, жетілдіреді, оның адамзат қ ұ ндылық тарына негізделген білімдерін байытып, қ ажетті практикалық іскерлігі мен дағ дысын қ алыптастырады. Ү шіншіден, сыныптан тыс тү рлі тә рбие жұ мысы оқ ушыларда ә рекеттің ә ртү ріне қ атысты қ ызығ ушылығ ының дамуына, оғ ан белсенді қ атысуғ а деген қ ұ лшынысын тә рбиелеуге нә тижелі ық пал етеді. Егерде Тө ртіншіден, сыныптан тыс ә ртү рлі тә рбие жұ мысының формасы тек қ ана баланың ө зіндік дара қ абілетін ашуғ а ық пал етпейді, сонымен бірге оқ ушылар ұ жымында ө мір сү руге ү йретеді. Яғ ни, оқ у, ең бек ә рекеттерінде Алтыншыдан, сыныптан тыс тә рбие жұ мысының нә тижесіне кү нделікті бақ ылау мү мкіндігінің болмауы. Себебі, онда тек жалпы жетістік пен оқ ушылардың жеке дара даму дең гейін бақ ылауғ а ғ ана мү мкіндік береді Жетіншіден, сыныптан тыс тә рбие жұ мысы оқ ушылардың мү мкіндіктеріне сай қ олдары бос уақ ытта (ү зілісте, сабақ тан кейін, мейрам немесе сенбі жә не жексенбі кү ндері, демалыстарында) ұ йымдастырылады.

Органикалық заттарды оқ ып –ү йренудің ә дістемесі, оқ у –тә рбиелік манызы. Органикалық химия курсының мазмұ ны мен қ ұ рылымы 1.Органикалық химия курсының оқ у-тә рбиелік маң ызы мен міндеттері.

Орта мектепте органикалық заттар немесе кө міртегі қ осылыстарының химиясы арнайы курс ретінде ө тіліп, бірқ атар оқ у-тә рбиелік міндетттерді шешеді. Органикалық химияда заттардың сан алуандығ ы жә не оның себептері жө нінде ұ ғ ым қ алыптасады, органикалық жә не бейорганикалық қ осылыстардың бірлігі мен айырмашылығ ы ашып кө рсетіледі. Органикалық заттар сан жағ ынан кө п, қ азіргі кезде белгілі қ осылыстардың тө рттен ү ші органикалық заттарғ а жатады. Органикалық заттардың қ ұ рамына негізінен кө міртегі, сутегі, оттегі, азот, кү кірт жә не фосфор элементтері, яғ ни санаулы ғ ана элементтер кіреді. Кейінгі кезде металорганикалық жә не электроорганикалық қ осылыстар кө птеп алынуда, бірақ олар орта мектепте оқ ылмайды. Органикалық қ осылыстардың қ ұ рамына оқ ушыларғ а таныс элементтер ғ ана кіргенімен ә р алуан болуы кө міртегі атомдарының ө зара бір жә не еселенген химиялық байланыстар тү зуге бейімділігімен тү сіндіріледі. Оқ ушылардың теориялық білімі жаң а сатығ а кө теріледі. Органикалық химияның теориялық кө зқ арастарын дамытуда жә не ғ ылыми жаң алық тарын ашуда ғ алымдардың қ осқ ан ү лесіне баса назар аударылып, интернационалдық жә не патриоттық тә рбие беру жү зеге асырылады. А.М.Бутлеровтың органикалық заттардың қ ұ рылыс теориясы, М.М.Марковниковтың атомдардың ө зара ә сері жө ніндегі ережесі, Н.Н.Зининнің анилин алу реакциясы, М.Т.Кучеровтың ацетиленді гидраттау реакцияларының маң ызы тү сіндіріледі. Органикалық химияда ғ ылым аралық жә не пә н аралық байланыстарды жү зеге асыруғ а зор мү мкіндік туады. Органикалық химия тірі организмдердің қ ұ рамына кіретін, олардың денесін қ ұ райтын, биохимиялық бағ ыттарғ а қ атысатын заттарды зерттейді, тіршілік барысын молекулалық дең гейде тү сінуге жә рдемдеседі. Биологиялық аса маң ызды заттар: кө мірсулардың, майлардың жә не ақ уыздың химиялық қ ұ рамын жә не қ асиеттерімен таныстыру арқ ылы органикалық химия оқ ушыларды жалпы биологияны оқ у материалын жете игеруге ә зірлейді.

Органикалық химияны ө ткенде оқ ушылардың зертханалық -сарамандық біліктері дамиды. Едә уір кү рделі сапа жә не сан тә жірибелерін жасауды, эксперимент есептерін шығ аруды ү йренеді. Органикалық химияны игеру барысында оқ ушыларда дү ниенің материадан тұ ратынын, бірлігі, ү здіксіз дамуы, сан ө згерістерінің сапа ө згерістеріне ауысуы, оларды танып-білуге болатынын жө нінде ғ ылыми кө зқ арас қ алыптасады. Ө лі табиғ ат жә не тірі табиғ аттың бейорганикалық заттармен органикалыз заттардың арасын бө ліп тұ рғ ан шекара жоқ екені жө нінде пікір туады. Органикалық химия оқ ушылардың ақ ыл-ойының дамуына зор ә серін тигізеді. Қ исынды ойлаудың дедукция, анализ жә не синтез, салыстыру жә не жалпылау тә сілдерін жиі пайдалынылады. Органикалық химияы оқ ытуда оқ у жұ мысын ұ йымдастырудың бұ рыннан келе жатқ ан тү рлері пайдалынады. Солардың ішіндегі ең негізгісі-сабақ тың типтері, мазмұ ны, ә дістері мен қ ұ ралдары материалдың сипатына, оқ ушылардың ө суіне жә не жасының есеюіне қ арай елеулі ө згерістерге ұ шырайды. Жаң а материалды ү йрену, алғ ан білімді жетілдіру, қ айталау жә не қ орытындылау сабақ тары, кө бінесе дә ріс, семинар, пікір таласы жә не конференция тү рінде ө ткізіледі. Бұ ларда қ арастырылатын оқ у дербестігі арттырылады. Дә ріс пен ә ң гіменің мә селелік, ә ң гімелесудің эвристикалық тү рлері жиі қ олданылады. Оқ ыту ә дістерінің сипаты, оларды қ олдану кезіндегі мұ ғ алім ең бегі мен оқ ушы іс-ә рекетінің ара қ атынасы ө згереді. Сө з, кө рнекі жә не сарамандық ә дістер оқ ушылардың ө здігінен істейтін жұ мыстарын кең інен жә не тиімді ұ йымдастыру жағ ына қ арай ауысады. Бірқ атар деректі жә не суреттеме материалдарды оқ ушылар ө здігінен оқ ып ү йренеді. Оқ ыту қ ұ ралдарының ішінде химиялық эксперименттің мә ні артады. Органикалық химияда қ ойылатын тә жірибелердің техникасы кү рделі болуынан, кө бінесе, кө рнекі кө рсетулер жасалады. Кө рнекі кө рсету тә жірибелері тиісті нә тиже бермейтін жайдайларда ғ ана зертханалық тә жірибелер жү ргізіледі. Тә жірибелер жасауда сурет бойыншы тү сіндіру жә не зерттеу ә дістері қ олданылады. Сө з, кө рнекілік жә не тә жірибені ұ штастырудың тү рлері материалдың мазмұ нына жә не оқ ушылардың ө ткендегі ә зірлігіне қ арай анық талады. Байқ алғ ан қ асиеттеріне сә йкес органикалық қ осылыстың қ ұ рылымын іздеп табу, алдын-ала жасалғ ан жорамалды сынау тә жірибелері кө бірек орын алады. Сарамандық тә жірибелер эксперимент есептері тү рінде беріледі. Сан есептерінен тә жірибе мә ліметтері бойынша заттың химиялық формуласын табу жиі шығ арылады. Органикалық химияны оқ ытуда оқ ушылардың қ исынды оулыуын дамытуғ а баса назар аударылады. Органикалық қ осылыстардың жеке кластарын ө ткенде салыстыру тә сілі жиі қ олданылады. Қ анық қ ан кө мірсутектерінің қ ұ рылысы жә не қ асиеттері қ анық пағ ан қ осылыстар қ атарларының қ ұ рылысы мен қ асиеттері ө зара салыстырылады. Салыстыру кезінде табылғ ан айырмашылық тар заттың қ ұ рылысы-қ асиеттері-қ олданылуы арасындағ ы себеп-салдар байланысы арқ ылы тү сіндіріледі. Тү сіндіру ү шін анализ жә не синтез, жалпылау, қ орытындылау жә не жү йелеу тә сілдері пайдалынады. Оқ ушылар даму идеясын нақ тылау игеру ү шін органикалық қ осылыстар кластарының арасындағ ы генетикалық байланысқ а ұ дайы назар аударылады. Ол ү шін ә р кезде жасалғ ан тә жірибелер еске тү сіріліп, жаң артылады, жаттығ улар орындалады, мысалы, мына сызбанұ сқ ағ а сә йкес жү зеге асатын химиялық реакциялардың тең деулерін жазың дар: C₃H₈→ C₃H₇ Br→ C₃H₈O→ C₃H₆O→ C₃H₆O₂

Жаттығ уды орындағ анда оқ ушылар қ анық кө мірсутектерін галогендеу, галоген туындыларын гидролиздеу, спирттермен альдегидтердің тотығ у реакцияларын еске тү сіреді, ә р класқ а тә н реакциялар арқ ылы бір кластан екінші класқ а кө шу мү мкіндіктері жө ніндегі білімін нығ айтады. Есте болатын нә рсе, генетикалық байланыс, ә детте оқ ылатын класқ а жататын заттардың қ ұ рылысы мен қ асиеттері ө тілгеннен кейін қ арастырылады. Органикалық заттардың қ ұ рылысы А.М.Бутлеровтың химиялық қ ұ рылыс теориясы, электрондық теория жә не кең істік қ ұ рылысының теориясы тұ рғ ысынан қ арастырылады. Соң ғ ы кездегі бағ дарлама бойынша органикалық химияның курсы органикалық қ осылыстардың химиялық қ ұ рылыс теориясын мына жоспарғ а сә йкес оқ ып-ү йренуден басталады: қ ұ рылыс теориясы шығ уының алғ ы шарттары; қ ұ рылыс теориясының мә ні мен маң ызы; эзомерия туралы алғ ашқ ы ұ ғ ым; кіші период элементтері атомдарының электрондық қ ұ рылысы жә не химиялық байланыс. Бұ л материалды ү йренуге арналғ ан сабақ тар ә ң гімелесу кірістірілетін дә рістер тү рінде ө ткізіледі. Ө ткен ғ асырдың алпысыншы жылдарында органикалық химияның дамуына ө ндірістің, қ оғ амдық сарамандық тың тигізген ә сері, деректі материалдың кө беюі мен оларды тү сіндіретін кө зқ арастар арасында қ айшылық туғ аны баяндалады. Солардың ішінде органикалық заттардың сан алуан болуын, оларда валенттілік заң дылығ ының сақ талмайтын тә різді кө рінуін, сапалық қ ұ рамы бірдей заттар қ асиеттеріндігі ө згешіліктерді тү сіндіру қ ажет болғ аны айтылады. Бұ л қ айшылық тарды дә лелдейтін нақ тылы мысалдар келтіріледі.

3. Химия кабинетіндегі оқ ушыларғ а арналғ ан қ ауіпсіздік ережелері. Химия кабинетінде жұ мыс істеудің қ ауіпсіздік техникасының ережелері: 1. Алдымен ә рбір орындалатын жұ мыспен танысып, ондағ ы қ олданылатын заттардың қ асиеттерімен, қ ұ рал-жабдық тардың нақ ты ө здерімен ә рі не ү шін қ олданылатынын айқ ындап алу керек. 2. Химиялық кабинетте жұ мыс кезіндегі қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ететін дү ниелердің: бастапқ ы кө мек кө рсететін дә ріханалық қ обдишаның, кө зді жуатын айдалғ ан судың, ө рт сө ндіргіштің, оттың бетін жауып кішігірім ө ртті сө ндіретін жамылғ ыш пен қ ұ м салғ ан ыдыстың, қ ан тоқ татқ ыш қ оспаның, йод ерітіндісінің т.б. тұ рғ ан жерін дә л біліп алу керек.3. Кез келген жұ мысты орындаудан бұ рын оқ ушы ү стіне арнайы жұ мыс халатын киіп, қ ажет болса кө зіне қ орғ ауыш кө зілдірік, тіпті газтұ тқ ыш арнайы тұ мылдырық киіп алғ аны дұ рыс. Аяқ киімнің де жан-жағ ы жабық болғ аны жө н, қ олғ а арнайы қ олғ ап кию де қ ажет болуы мү мкін. Егер оқ ушының шашы ұ зын болса, оны жинап қ ою керек.4.Тә жірибеге кірісердің алдында жұ мыс ү стелінің ү стінен артық дү ниені, соның ішінде оқ улық тар мен басы артық қ ағ аздарды шетке алып қ ою керек.5. Реактив салынғ ан ыдыстың сыртында жазылғ ан заттың формуласы кем дегенде екі рет қ арап, іздеп отырғ ан заттың дә л сол ма айқ ындап алғ ан жө н.6. Реактивтерді қ олмен ұ стауғ а, дә мін татып кө руге болмайды. Егер газ кү йіндегі заттың иісін сезгің келсе, оның ыдысын мұ рыннан алысырақ ұ стап, аздап желпіп кө ру керек. Оны дұ рыс орындауды мұ ғ алім немесе лаборант кө рсетіп береді.7. Реактиві бар ыдыстың аузына ү ң ілмейді, жанынан қ арайды. Сынауық тың ашық аузын оқ ушы ө зіне немесе жанындағ ы адамғ а қ аратып ұ стамауы керек.8. Артық алынғ ан реактивтің қ алғ анын қ айтадантаза зат салынғ ан ыдысқ а салуғ а немесе қ ұ юғ а болмайды. Кабинетте тек қ ана таза зат пен таза ыдыс қ олданылатынын ү немі есте ұ стағ ан жө н.9. Кабинеттегі компютерді, диспенсерді тоқ қ а қ осулы қ алпында қ алдырып кетуге болмайды. Ө шіргендігің е кө з т.т. жеткізу қ ажет.10. Ә сіресе қ ышқ ылдармен немесе сілтілермен жұ мыс істегенде абай болың дар! Егер реактив денеге немесе киімге тиіп кетсе, бірден суды кө бірек пайдаланып, жуып жіберген дұ рыс.11. Реактивтің ә серінен денедегі аздап кү йіп қ алғ ан жерді суық ағ ынды сумен жақ сылып шаю керек. Содан кейін барып тиісті дә рігерлік кө мек кө рсетіледі.12. Кабинетте орынсыз жү ре беруге, дауыс кө теріп сө йлеуге болмайды, ө йткені басқ аларғ а кедергі келтіресің дер.13..Жұ мыс соң ында қ олданылғ ан қ ұ рал-жабдық ты, реактивтерді, қ ыздырғ ыш қ ұ ралдарды ө з орындарына апарып қ ою керек. Реактивтердің қ алдығ ын ережеге сай мұ ғ аліммен не лаборантпен келісіп алып, аластау керек.14. Химиялық кабинеттен шығ ар алдында суды тоқ татқ андығ ың а, газды, ұ ыздырғ ыш торды ө шіргендігіне, т.т. кө з жеткізу қ ажет.15. Газ жанарғ ысын, спирт шамды жә не электр қ ыздырғ ыштарды пайдаланудың ө зіндік ерекшеліктері бар, соларды бұ лжытпай орындау керек.