Билет № 22. 1. Химиядан мектеп курсы мазмұнының қалыптасуы кезеңдері тарихи деректер/Орта мектептегі химия курсы мазмұны бірден

1. Химиядан мектеп курсы мазмұ нының қ алыптасуы кезең дері тарихи деректер/ Орта мектептегі химия курсы мазмұ ны бірден қ алыптасқ ан жоқ. Д. И. Менделеевтің периодтық заң ы табиғ аттың негізгі заң ы болуымен қ атар методикалық ашылу болып табылады. Ф. Энгельс айтуынша ғ ылыми ерлікпен қ атар методикалық мә селелерді шешуге кө п кө мек кө рсетті. Осыдан кейін Д И Менделеев «Химия негіздері» деген кітап жазды, ол химия тарихында жоғ арғ ы оқ у орындарына арналғ ан тұ ң ғ ыш оқ улық болды. Бұ л оқ улық та ірі шрифтімен оқ ушыларғ а /орта оқ у орындарына/ арнап жазылғ ан жерлері болды. Бірақ бұ л мектептерде оқ ушыларғ а тү сініксіз, қ иын деп оқ ылмады. Совет ү кіметінің алғ ашқ ы жылдарында химиядан мектеп бағ дарламасын жасау керек деген ұ сыныс жасалып, арнайы 2 комиссия қ ұ рылды. 1) В Н Верховский басқ арғ ан Петроград комиссиясы. 2) П П Лебедев басқ арғ ан Москва комиссиясы

Олар 1920 жылы бір-бірінен айырмашылығ ы бар шамамен алынғ ан екі бағ дарламасының жобаларын жариялады. Шамамен алынғ ан дейтініміз бұ л бағ дарламада ә р класта ө тілетін тақ ырып тізімі берілді, мазмұ ны ашылмады, Жергілікті жағ дайларғ а байланысты мұ ғ алімнің ө зі анық тау керек болды.В Н Верховскийдің басқ арғ ан комиссияның жобасының мақ саты – оқ ушылардың танымдық қ ызығ ушылығ ын арттыру, пә ннің жалпы білімділік маң ызын кө рсету. Осы мақ сатта заттарды классификациялауғ а, периодтық заң ды оқ ылуы кө зделді. Демонстрациялық тә жірибе, лабораториялық, практикалық сабақ тар қ арастырылды, химиялық символикаларды оқ ыту қ арастырылды. Екінші Лебедев П П басқ арғ ан комиссияның программасының мақ саты – химияны ө мірмен, қ оғ амдық сарамандылық пен байланысын кө рсету, ө здігінен істейтін жұ мыстар арқ ылы оқ ушылардың белсенділігін арттыру.

Бұ л программада теорияның жетекшілік мә ні мойындалмады, оны тә жірибеден оқ ушылардың ө здері қ орытындылады. Сойтіп 1923 жылы ө мірмен байланысы бар деп екінші бағ дарлама қ абылданды. Мектепте «қ оғ ам», «табиғ ат», «ең бек» деген қ ұ рама тақ ырыптар ең гізілді. Ө ндіріс, ө ндіріс ә рекеттер оқ ытылып, теориялық білім ә р класс соң ында қ арастырылды. Жү йелі білім болмағ андық тан оқ ушылар ө ндіріс ә рекеттерін тү сінбеді, білімнің сапасы тө мендеп кетті.

2. Органикалық заттарды оқ ып –ү йренудің ә дістемесі, оқ у –тә рбиелік манызы. Органикалық химия курсының мазмұ ны мен қ ұ рылымы. Органикалық заттардың қ ұ рылысы туралы ұ ғ ымды қ алыптастыру. 1.Органикалық химия курсының оқ у-тә рбиелік маң ызы мен міндеттері. Орта мектепте органикалық заттар немесе кө міртегі қ осылыстарының химиясы арнайы курс ретінде ө тіліп, бірқ атар оқ у-тә рбиелік міндетттерді шешеді.Органикалық химияда заттардың сан алуандығ ы жә не оның себептері жө нінде ұ ғ ым қ алыптасады, органикалық жә не бейорганикалық қ осылыстардың бірлігі мен айырмашылығ ы ашып кө рсетіледі. Органикалық заттар сан жағ ынан кө п, қ азіргі кезде белгілі қ осылыстардың тө рттен ү ші органикалық заттарғ а жатады. Органикалық заттардың қ ұ рамына негізінен кө міртегі, сутегі, оттегі, азот, кү кірт жә не фосфор элементтері, яғ ни санаулы ғ ана элементтер кіреді. Кейінгі кезде металорганикалық жә не электроорганикалық қ осылыстар кө птеп алынуда, бірақ олар орта мектепте оқ ылмайды. Органикалық қ осылыстардың қ ұ рамына оқ ушыларғ а таныс элементтер ғ ана кіргенімен ә р алуан болуы кө міртегі атомдарының ө зара бір жә не еселенген химиялық байланыстар тү зуге бейімділігімен тү сіндіріледі. Оқ ушылардың теориялық білімі жаң а сатығ а кө теріледі. Органикалық химияның теориялық кө зқ арастарын дамытуда жә не ғ ылыми жаң алық тарын ашуда ғ алымдардың қ осқ ан ү лесіне баса назар аударылып, интернационалдық жә не патриоттық тә рбие беру жү зеге асырылады. А.М.Бутлеровтың органикалық заттардың қ ұ рылыс теориясы, М.М.Марковниковтың атомдардың ө зара ә сері жө ніндегі ережесі, Н.Н.Зининнің анилин алу реакциясы, М.Т.Кучеровтың ацетиленді гидраттау реакцияларының маң ызы тү сіндіріледі. Органикалық химияда ғ ылым аралық жә не пә н аралық байланыстарды жү зеге асыруғ а зор мү мкіндік туады. Органикалық химия тірі организмдердің қ ұ рамына кіретін, олардың денесін қ ұ райтын, биохимиялық бағ ыттарғ а қ атысатын заттарды зерттейді, тіршілік барысын молекулалық дең гейде тү сінуге жә рдемдеседі. Биологиялық аса маң ызды заттар: кө мірсулардың, майлардың жә не ақ уыздың химиялық қ ұ рамын жә не қ асиеттерімен таныстыру арқ ылы органикалық химия оқ ушыларды жалпы биологияны оқ у материалын жете игеруге ә зірлейді. Органикалық химияны ө ткенде оқ ушылардың зертханалық -сарамандық біліктері дамиды. Едә уір кү рделі сапа жә не сан тә жірибелерін жасауды, эксперимент есептерін шығ аруды ү йренеді. Органикалық химияны игеру барысында оқ ушыларда дү ниенің материадан тұ ратынын, бірлігі, ү здіксіз дамуы, сан ө згерістерінің сапа ө згерістеріне ауысуы, оларды танып-білуге болатынын жө нінде ғ ылыми кө зқ арас қ алыптасады. Ө лі табиғ ат жә не тірі табиғ аттың бейорганикалық заттармен органикалыз заттардың арасын бө ліп тұ рғ ан шекара жоқ екені жө нінде пікір туады. Органикалық химия оқ ушылардың ақ ыл-ойының дамуына зор ә серін тигізеді. Қ исынды ойлаудың дедукция, анализ жә не синтез, салыстыру жә не жалпылау тә сілдерін жиі пайдалынылады. Органикалық химияы оқ ытуда оқ у жұ мысын ұ йымдастырудың бұ рыннан келе жатқ ан тү рлері пайдалынады. Солардың ішіндегі ең негізгісі-сабақ тың типтері, мазмұ ны, ә дістері мен қ ұ ралдары материалдың сипатына, оқ ушылардың ө суіне жә не жасының есеюіне қ арай елеулі ө згерістерге ұ шырайды. Жаң а материалды ү йрену, алғ ан білімді жетілдіру, қ айталау жә не қ орытындылау сабақ тары, кө бінесе дә ріс, семинар, пікір таласы жә не конференция тү рінде ө ткізіледі. Бұ ларда қ арастырылатын оқ у дербестігі арттырылады. Дә ріс пен ә ң гіменің мә селелік, ә ң гімелесудің эвристикалық тү рлері жиі қ олданылады. Оқ ыту ә дістерінің сипаты, оларды қ олдану кезіндегі мұ ғ алім ең бегі мен оқ ушы іс-ә рекетінің ара қ атынасы ө згереді. Сө з, кө рнекі жә не сарамандық ә дістер оқ ушылардың ө здігінен істейтін жұ мыстарын кең інен жә не тиімді ұ йымдастыру жағ ына қ арай ауысады. Бірқ атар деректі жә не суреттеме материалдарды оқ ушылар ө здігінен оқ ып ү йренеді. Оқ ыту қ ұ ралдарының ішінде химиялық эксперименттің мә ні артады. Органикалық химияда қ ойылатын тә жірибелердің техникасы кү рделі болуынан, кө бінесе, кө рнекі кө рсетулер жасалады. Кө рнекі кө рсету тә жірибелері тиісті нә тиже бермейтін жайдайларда ғ ана зертханалық тә жірибелер жү ргізіледі. Тә жірибелер жасауда сурет бойыншы тү сіндіру жә не зерттеу ә дістері қ олданылады. Сө з, кө рнекілік жә не тә жірибені ұ штастырудың тү рлері материалдың мазмұ нына жә не оқ ушылардың ө ткендегі ә зірлігіне қ арай анық талады. Байқ алғ ан қ асиеттеріне сә йкес органикалық қ осылыстың қ ұ рылымын іздеп табу, алдын-ала жасалғ ан жорамалды сынау тә жірибелері кө бірек орын алады. Сарамандық тә жірибелер эксперимент есептері тү рінде беріледі. Сан есептерінен тә жірибе мә ліметтері бойынша заттың химиялық формуласын табу жиі шығ арылады. Органикалық химияны оқ ытуда оқ ушылардың қ исынды оулыуын дамытуғ а баса назар аударылады. Органикалық қ осылыстардың жеке кластарын ө ткенде салыстыру тә сілі жиі қ олданылады. Қ анық қ ан кө мірсутектерінің қ ұ рылысы жә не қ асиеттері қ анық пағ ан қ осылыстар қ атарларының қ ұ рылысы мен қ асиеттері ө зара салыстырылады. Салыстыру кезінде табылғ ан айырмашылық тар заттың қ ұ рылысы-қ асиеттері-қ олданылуы арасындағ ы себеп-салдар байланысы арқ ылы тү сіндіріледі. Тү сіндіру ү шін анализ жә не синтез, жалпылау, қ орытындылау жә не жү йелеу тә сілдері пайдалынады. Оқ ушылар даму идеясын нақ тылау игеру ү шін органикалық қ осылыстар кластарының арасындағ ы генетикалық байланысқ а ұ дайы назар аударылады.Органикалық заттардың қ ұ рылысы А.М.Бутлеровтың химиялық қ ұ рылыс теориясы, электрондық теория жә не кең істік қ ұ рылысының теориясы тұ рғ ысынан қ арастырылады. Соң ғ ы кездегі бағ дарлама бойынша органикалық химияның курсы органикалық қ осылыстардың химиялық қ ұ рылыс теориясын мына жоспарғ а сә йкес оқ ып-ү йренуден басталады: қ ұ рылыс теориясы шығ уының алғ ы шарттары; қ ұ рылыс теориясының мә ні мен маң ызы; эзомерия туралы алғ ашқ ы ұ ғ ым; кіші период элементтері атомдарының электрондық қ ұ рылысы жә не химиялық байланыс. Бұ л материалды ү йренуге арналғ ан сабақ тар ә ң гімелесу кірістірілетін дә рістер тү рінде ө ткізіледі. Ө ткен ғ асырдың алпысыншы жылдарында органикалық химияның дамуына ө ндірістің, қ оғ амдық сарамандық тың тигізген ә сері, деректі материалдың кө беюі мен оларды тү сіндіретін кө зқ арастар арасында қ айшылық туғ аны баяндалады. Солардың ішінде органикалық заттардың сан алуан болуын, оларда валенттілік заң дылығ ының сақ талмайтын тә різді кө рінуін, сапалық қ ұ рамы бірдей заттар қ асиеттеріндігі ө згешіліктерді тү сіндіру қ ажет болғ аны айтылады. Бұ л қ айшылық тарды дә лелдейтін нақ тылы мысалдар келтіріледі. Орта мектепте оқ ытылатын органикалық химия курсының мазмұ ны мен қ ұ рылымы ұ дайы жетілдіріліп келеді. Оның алғ ашқ ы тұ рақ ты бағ дарламасын, оқ улығ ын оқ ыту методикасын В.Н.Версовский, Л.М.Сморгановский жазды. 1950 жылдардан бастап орта мектептегі органикалық химияның мазмұ ны мен методикасын жетілдіруде Л.А.Цветков кө рнекті ең бек сің іріп келеді. Алғ ашқ ы бағ дарламада оқ у материалы қ ұ рамы қ арапайым қ осылыстардан басталып, қ ұ рылысы жә не атқ аратын қ ызметі кү рделі қ осылыстарғ а дейін орналастырылады. Кейінгі бағ дарламаларда осы негізгі методикалық негіз сақ талып, оқ у-тә рбиелік маң ызы аз кейбір деректі материалдар қ ысқ артылды, жә не теориялық кө зқ арастар мен толық тырылды. 1968 жылы жаң артылғ ан бағ дарламағ а органикалық заттардың электрондық жә не кең істіктік қ ұ рылысы туралы ұ ғ ым, химиялық байланыстың табиғ аты жө ніндегі соң ғ ы кө зқ арастар орын басу жә не қ осып алу реакцияларының механизмі, атомдардың ө зара ә сері туралы тү сініктер енгізілді. 1988 жылдан бастап бағ дарламағ а пә н аралық ұ штастыруды, оқ ытудың ө ндіріс пен жә не ө мір мен байланысын кү шейтетін ө згертулер жасалды. Бес мү шелі моносахарид пентоза, азоты бар гетероциклді қ осылыстар, нуклейн қ ышқ ылдары туралы мә ліметтер беріледі, Этил спиртінің орнына метил спиртін ө ндіру ө тіледі. Синтездік ү лкен молекулалы заттар жә не полимер материалдар курсытың соң ындағ ы жеке тақ ырыпта қ арастырылады. Органикалық химия курсының қ ұ рылымын анық тағ анда іс жү зінде сыналғ ан дидактикалық жә не методикалық негіздер жү зеге асырылады.