Булану және қанығу процестерін түсіндіріңіз

Атмосферадағ ы су буы топырақ беті мен су қ оймаларынан булану ж/е трансперация арқ ылы тасымалданып тұ рады.Булану процесі кезінде судың кейбір молекулалары басқ а молекуланың тарту кү шін жең іп, су топырақ беткейінен бө лініп, су буы молекулаларын қ ұ райды. Олар молекулалық диффузия, конвекция, ауаның турбуленттік араласуы арқ ылы ауағ а тарайды. Жел ж/е ауа ағ ынымен су буы алыс қ ашық тық қ а тасымалданады. Ал кейбір су буы молекулалары ауадан суғ а одан топырақ бетіне келеді. Егер ұ шып кетіп жатқ ан молекула саны, қ айтып келіп жатқ ан молекула санынан артық болсма, булану процесі жү реді. Ал олар ө зара тең ессе, ауа су буына қ анық қ ан кү йде болады, яғ ни булану процесі тоқ тайды. Буланудың сандық мә ні бірлік беткейден бірлік уақ ыт ішінде буланғ ан су мө лшерімен сипатталады. Оны булану жылдамдығ ы дейміз(кг/с*м²). Метеорологияда қ олдануғ а ың ғ айлы болу ү шін булану жылдамдығ ын бірлік уақ ыт ішінде су қ абатымен мм мен есептейді. 1м кв ауданнан буланғ ан салмағ ы бір кг су бір мм су қ абатын қ ұ райды. Буландырушы беткейдің температурасы ө скен сайын булану жылдамдығ ы да ө седі. Температура ө скен сайын су буына қ анығ у ү шін ауағ а керекті су мө лшері де ө седі, яғ ни жылу ауа салқ ын ауағ а қ арағ анда кө бірек су буы молекулаларын ұ стап тура алады. Булану процесінде сұ йық кү йден газ кү йіне кө шу ү шін белгілі бір энергия жұ мсалады. Нә тижесінде сұ йық тың энергиясы азайып салқ ындайды. Булану процесін жалғ астыру ү шін тағ ы да қ осымша жылу қ ажет болады. Оны булану жылуы д.а. температурасы О градус цельсий жағ дайында судың булану жылуы 2500 кДж/кг, ал мұ здың булану жылуы 2837кДж/кг тең болады. Белгілі бір жерден буланғ ан су мө лшерін қ арастырғ анда нақ ты булану ж/е буланушылық деп екі ұ ғ ымды бө ліп қ арастыру керек.

Нақ ты булану (W, мм) берілген уақ ыт аралығ ында буланғ ан су мө лшері. Оны метеорологияда арнайы аспаптармен ө лшейді, сонымен қ атар ә ртү рлі ә дістермен есептеп табуғ а болады.

Буланушылық (W_о, мм) су қ орымен шектелмеген жағ дайда мү мкін болатын максимальді булану. Кө біне нақ ты булану буланушылық тан кем болады. Табиғ и жағ дайда булану ө те кү рделі процесс. Оның қ арқ ындылығ ы кө п факторларғ а бағ ынышты. Дальтон заң ына сә йкес, булану жылдамдығ ы (W) қ анығ у тапшылығ ына (Е^{`</sup>-е) тіке пропорционал да, атмосфера қ ысымына (Р) кері пропорционал ж/е желге бағ ынышты: W=А*(Е<sup>`}-е)/Р,

^{мұ ндағ ы:} Е^`- ^{қ анық қ ан бу қ ысымы;}

^{е – ауадағ ы су буының парциалды қ ысымы;}

^{А – пропорционалдық коэффициент (жел жылдамдығ ын сипаттайды);}

^{Р- атмосфера қ ысымы.}

Қ анығ утапшылығ ын (Е^{`</sup>-е) есептегенде қ анығ у қ ысымы ауаның емес, буландырушы беткейдің температурасымен анық талады. Буландырушы беткей ауадан жылы болғ анда беткейдің тем/сымен есептелген қ анығ у қ ысымы ауа темп/сымен есептелген қ анығ у қ ысымынан жоғ ары болады. (Е<sup>`} > Е). Сондық тан ауа су буына қ анық қ ан кезде (Е^{`</sup>=е) де булану жү ре береді, себебі Е<sup>`} > Е=e, яғ ни Е^{`</sup> > е. Қ анығ у қ ысымы мә ні тем/мен анық талғ андық тан булану да тем/ғ а тікелей бағ ынышты. Буландырушы беткейдің тем/сы ө скен сайын булану жылдамдығ ы да ө седі. Желдің жылдамдығ ының ө суі де булануды жылдамдатады. Тіулік ішінде мах булану жылдамдығ ы тал тү ске жақ ын уақ ытта, яғ ни буландырушы беткейдің температурасын мах болғ анда байқ алады. Ол кезде қ анығ у тапшылығ ы жоғ ары, турбуленттік араласу мен конвекция қ арқ ынды жү реді, жел жылдамдығ ы жоғ ары болады. Кешке қ арай температура тө мендегенде Е<sup>`} - е айырмашылығ ы азаяды. Олар ө зара тең ескен кезде (Е^`=е) булану тоқ тайды. Егер буландырушы беткейдің тем/сы шық нү ктесінен тө мен тү ссе керісінше конденсация процесі жү реді. Жылы кезенде буланудың тә уліктік жү рісі салқ ын кезенге қ арағ анда айрақ ша байқ алады. Жыл ішінде булану шілде айында мах, желтоқ сан айында мин б/ды.