Лшем мен секіріс

Қ айсыбір зат, я болмаса қ ұ былыстың ө зіне тә н сапасы, сонымен қ атар, сандық жақ тары болады. Бір қ арағ анда олардың бір-бірімен байланысы жоқ, ә рбіреуі ө зінше ө мір сү ріп жатқ ан сияқ ты. Бірақ, ол ү стірт кө зқ арас. Мұ қ ият терең қ арасақ, біз олардың бірлігін байқ аймыз. Белгілі бір сапағ а соғ ан сә йкес сан келеді – біз оны заттың ө лшемі дейміз. Олай болса, ө лшем сандық сапа, я болмаса, сапалық сан деп айтуымызғ а да болады. Екіншіден, ө лшем белгілі бір сапаның шең беріндегі ә р-тү рлі сандық ө згерістердің бірлігі. Мысалы, судың сандық ө лшемі 0 – 100 градусқ а шейін. Бұ л сандық шең берде су ө з сапасын жоймайды, бірақ 100 градусқ а бір ғ ана градус қ осылса, ө лшем бұ зылып, су жойылып дереу буғ а айналады. Сол сияқ ты ә рбір металдың да ө зінің ө лшемі (константасы) бар, егер ол 1 градусқ а ө ссе, ол балқ и бастайды.

Егер екі шақ ырымдық биіктікте атылғ ан оқ секундына 7910 м. жылдамдық қ а дейін жетсе, ол бә рібір жердің гравитациясының шең берінен шығ а алмай ақ ырында қ ұ лайды. Бірақ, оның жылдамдығ ы тек 1 м. ғ ана ө ссе болды (7911 м.) – жер жылдамдығ ы ғ арыштық қ а айналып, ол жерге қ ұ ламайды. Егер де жылдамдық ты 11189 м.сек. жеткізсек басқ а планеталарғ а ұ шуғ а мү мкіншілік аламыз, ал жылдамдық 16662 м.сек. жетсе – басқ а жұ лдыздарғ а ұ шуғ а болады.

Менделеевтің ашқ ан химиялық жү йесін алсақ, онда да осы заң дылық ты байқ аймыз. Атомның ө зегінің заряды ө скен сайын ескі сапа жойылып, жаң а элементтер пайда болады (су тегінің ө зегі – 1 протоннан тұ рады, 2 –гелийге айналады, 3 – литиге, 4- бериллиғ а т.с.с.).

Ақ шалы азамат қ ашан капиталистке айналады? -Ақ шанның сандық мө лшері оны тікелей ө ндірісте жұ мыс істеуден босатып, басқ а адамдарды жұ мысшы ретінде жалдауғ а мү мкіндік пайда болғ ан кезде, - дер едік.

Сонымен, бір сапаның екіншіге ө туі зат, энергия, я болмаса информацияның қ осылуы, я кемуімен байланысты екен. Ә рбір сапалық ө згерістер сандық ө згерістердің негізінде пайда болады.

Жаң а дү ниеге келген сапа ө зіндік жаң а мө лшерді талап етеді. Мысалы, судың кө лемін будың кө лемімен салыстырсақ - ол екі тү рлі. Бурдың шең беріндегі молекулярлық байланыстар сумен салыстырғ анда мү лде ө згеше.

Заттың ө лшемі сандық ө згерістер арқ ылы бұ зылғ ан сә тте секіріс пайда болып, ол дереу екінші затқ а айналады. Сонымен, секіріс деп ескі сапаның ө лшемінің бұ зылуы арқ асында жаң а сапаның дү ниеге келуін айтамыз. Дү ниедегі заттар мен қ ұ былыстар ә р-тү рлі шексіз болғ андық тан, олардың ө згеруі тек ө зіне тә н жолдармен ө теді. Бірақ, қ алай айтқ анда да секірістің аты секіріс, ол кө біне жарылыс, кү рт, интенсивті қ арқ ынмен жү реді. Мысалы, микроә лемдегі бір элементарлық бө лшектің екіншіге айналуы секундтың миллиардтағ ан бір бө лігінде ө тсе, мегаә лемдегі сапалы ү рдістер миллиондағ ан жылдарғ а созылуы мү мкін.

Философиялық ә дебиетте басқ а пікірлер де кездеседі. Мысалы, секіріс " жарылыс", я болмаса " бірте-бірте" ө теді деген пікірді келтірсек те болғ аны (қ араң ыз: П.В.Алексеев, А.В.Панин. Философия., М., Проспект, 1997, стр.481.). Мұ ндай кө зқ арас секірістің мә н-мағ насын жоқ қ а шығ арып " бұ лдырлатып" жібереді. Кү рделі объектілердің сапасының сандық ө згерістер арқ ылы жетілу сатыларын секіріске тең ейді. Ал, ол секіріс емес, ө йткені, мұ ндай жағ дайда ө згерістер сол сапаның шең берінде ө теді. Сандық мө лшер арнасынан шығ ып, сапа бұ зылғ ан кезде жағ дай кү рт ө згеріп, - секіріс басталады, ол заттың тез арада тү бегейлі ө згеруіне – басқ а затқ а айналуына ә келеді.

Біздің елімізде жү ріп жатқ ан тү бегейлі ө згерістер, - осы тұ рғ ыдан алып қ арағ анда, - нағ ыз секіріс болып саналуы қ ажет. Ө йткені, кү рделі ө згерістер тек қ оғ амның кейбір салаларын ғ ана қ амтып жатқ ан жоқ, ол қ оғ амның барлық қ ұ рылымдарында жү ріп жатыр. Экономика саласына келер болсақ, тоталитарлық жоспарлы жү йе нарық тық жеке меншікке негізделген шаруашылық қ а ауысты; халық ты ә леуметтік жағ ынан тұ рпайы тең еу саясаты жаң а топталу саясатына ауысты, ә леуметтік қ ұ рылым кү рделене бастады; қ оғ амның саяси саласында бірпартиялық жойылып ә р-тү рлі таптар мен топтардың мү дделерін қ орғ айтын кө ппартиялық жү йе дү ниеге келді; бә рін ө з астына кө мкерген тоталитарлық мемлекет – Левиафан жойылып, жаң а " азаматтық қ оғ аммен", " адамдардың қ ұ қ тарымен" санасып жұ мыс істейтін мемлекет қ алыптасуда; қ аншалық ты қ иындық тың астарында жү ріп жатса да, рухани-адамгершілік салада да ү лкен ө згерістер байқ алады.

Қ оғ амтану салаларындағ ы деректерге жү гінсек, ө тпелі дә уір шамамен 15-20 жылғ а созылады екен. Бірақ, Дү ниежү зіндегі бірде-бір ел ТМД елдері сияқ ты бү кіл елдің байлығ ын мемлекеттің қ олына ө ткізген жоқ -ты. Сондық тан, біздің " секірісіміз" ерекше, аса қ иын жағ дайда ө туде. Дегенмен, аталғ ан жылдардың шең берінде нарық тық экономикағ а негізделген демократиялық қ ұ қ тық мемлекеттің мық ты іргетастары қ аланады деген ү міттеміз. Ә ң гіме, осындай тағ дырлы ө згерістерде ө з руханиятымызды сақ тап ә рі қ арай дамыта алсақ болғ аны.

Енді аталғ ан ойды нақ тылай келсек, 1985-1991 ж.ж. ө ткен тарихты сараптау, ойлану-толғ ану, біз неге дү ниежү зілік қ ауымнан қ алып қ ойдық, оғ ан кім кінә лі, не істеу керек, - деген ойлармен болдық. Практикалық тү рде, бұ л уақ ытта ә лі нақ тылы реформалар басталғ ан жоқ -ты. Тек, Кең ес қ оғ амы қ ұ рдымғ а кетіп, жаң а тә уелсіз мемлекеттер пайда болғ ан кезден бастап нақ тылы реформалар басталды (1991 ж.). Сонда, теоретикалық болжамдарғ а жү гінсек, кү рделі реформалар 2005-2010 ж.ж. аяқ талуы қ ажет. Мү мкін, Тү ркменстан, Беларус, Тә жікстан сияқ ты елдерде ол бұ дан да ұ зақ қ а созылуы, ал аса тез қ арқ ынмен келе жатқ ан Қ азақ елі оны ертерек бітіруі ғ ажап емес, ө йткені, реформалардың кейбір салалары Ресейден тез ө туде (жекешелендіру, муниципалдық, пенсия жү йесі, аграрлық реформалар т.с.с.). Тағ ы да айту керек – тек ө з болмысымызды осы ү рдістерде жоғ алтпауымыз қ ажет.

Қ орыта келе, біз " сапа", " сан", " ө лшем", " секіріс" категорияларының бір-бірімен тығ ыз байланысты болып, белгілі бір жү йені қ ұ райтынын байқ адық. Оны ә дебиетте " Сапа мен санның ө зара бір-біріне ө ту заң ы", - деп атайды. Ал, оның мә нін біз жоғ арыда кө рсетуге тырыстық. Ғ ылымдағ ы негізгі мақ саттың бірі – зерттеліп жатқ ан объекттің ө лшемін анық тау. Адамдардың ө мірі мен жү ріс-тұ рысында ә рқ ашанда ө лшемнен тыс шығ ып кетпеуге ә деттену қ ажет. Сонау кө не заманда Солонның айтқ ан " ө те ешнә рсе", - деген нақ ыл сө зін ұ мытпағ анымыз жө н.