Былыс және мән

Дү ниедегі сан-алуан ө мір сү ріп жатқ ан ерекше, дербес заттар біздің кө з алдымызғ а ө зінің сыртқ ы жақ тарымен кө рінеді, ә р-тү рлі қ ырларымен қ ұ былады. Оны біз қ ұ былыс дейміз. Сонымен қ атар, қ айсыбір зат, я болмаса ү рдістің ішкі тұ рақ ты, соның арқ асында оның ө мір сү руін қ амтамасыз ететін жақ тары да болады – ол заттың мә нін қ ұ райды.

Заттың кө зге кө рінетін “қ ұ былатын” жақ тарының астарында оның келесі кө зге кө рінбейтін қ абатының бар екенін адамдар ө зінің ө мірдегі тә жірибесі мен іс-ә рекетінің арқ асында ө те ерте байқ ағ ан. Бірақ, оны жете тү сіне алмай заттың денелік-материалдық жақ тарынан бө лек алып қ арағ ан. Мысалы, Платон заттың “эйдосы”, яғ ни мә ні, ұ ғ ымы – материалдық емес, ол мә ң гі, идеалды, - деп есептесе, Аристотель заттың мә ні ретінде оның ішкі энтелехиясын айтады. Ө мір сү руге мү мкіндігі бар енжар материяны шындық қ а айналдыратын оның формасы мен ішкі энтелехиясы (алдын-ала берілген мақ сатқ а лайық ты заттың дамуы).

Орта ғ асырлық философияда зат мә нінің қ айнар кө зін ойшылдар Қ ұ дайдың қ ұ діретті кү шінен іздейді.

Жаң а дә уірде бұ л категорияларғ а аса кө п назар аударғ ан И.Кант болды. Оның ойынша, заттың бізге ә сер ететін (“заттың біздігі”) жақ тарымен (феномен) қ атар, оның ішкі “ө зіндік” жақ тары (ноумен) бар. Заттың қ ұ былысы – феномен, заттың мә ні – танылмайтын ноумен. Адамның бар мү мкіндігі – сезім мен ақ ыл-ойғ а априорлық (тә жірибеге дейін) тү рде берілген категориялар арқ ылы бізге ө з ә серін тигізетін қ ұ былыстарды ретке келтіру ғ ана. Ал оның ә р жағ ындағ ы жатқ ан мә нді, “заттың ө зіндік” сырын ашу мү мкін емес.

Мұ ндай қ ұ былыс пен мә нді бір-біріне қ арсы қ оюды Гегель қ ателік деп санап, қ айсыбір қ ұ былыс мә нді, ал мә ннің ө зі ертелі-кеш қ ұ былыстар арқ ылы ө зін кө рсетеді, - деген пікірге келеді.

Бү гінгі таң дағ ы философияда да осы категориялар жө нінде ә р-тү рлі тү сініктер бар. Неопозитивизм шынайы ө мір сү ретін сезімдік деректерді ғ ана (қ ұ былыстарды) мойындайды. Ал экзистенциализмге келер болсақ, ол адам ө мірінің мә ні тек “шекаралық ақ уалда” - ө лім мен ө мірдің екі ортасында ғ ана ашылуы мү мкін, -деген пікірге келеді.

Ә рине, қ ұ былыс пен мә н – болмыстың ө зіне тә н, оғ ан терең тамырланғ ан, олардың қ айнар кө зі - Дү ниенің ө зінде. Қ айсыбір зат ө зінің қ айталанбас жағ ымен кө рінуге “тырысқ анмен” сонымен бірге оны басқ а заттармен біріктіретін жалпы қ асиеттерін де кө рсетпей қ оймайды. Сондық тан қ ұ былыстарды зерттеп, салыстырып, ой елегінде олардың жалпы ұ қ сас жақ тарын ғ ана қ алтырып, қ айталанбайтын ерекше жақ тарынан бас тартудың арқ асында жеке ә р-тү рлі заттардың ұ қ састығ ын анық тауғ а болады. Алайда, мұ ндай жағ дайда заттардың тек ұ қ сас жақ тарын анық тап, сонымен қ атар, оның тек ө зіне тә н ұ қ самайтын кө рінісін кө рсете алмас едік. Олай болса, мә нге тек заттарды біріктіретін ұ қ сас жақ тарымен қ атар онымен бірге қ ұ йыла біткен оның ерекше мазмұ ны да кіреді, ә р зат арқ ылы белгілі мә н ө зін байытады, болмыстағ ы жаң а кө ріністерін табады. Ө йткені, қ ұ былыс тек қ ана мә ннің ерекше кө рінісі ғ ана емес, сонымен бірге, басқ а заттармен байланысқ а тү сіп, оны ө з бойына сің іреді. Ал қ айсыбір қ ұ былыс мә нді болғ андық тан, ол сол жаң а байланыстар арқ ылы мә ннің ө зін ө згертіп, ә рі қ арай дамытады.

Сарапталғ ан категориялардың танымдағ ы рө лі ө те зор. Адам тікелей зерттеліп жатқ ан заттың мә нін аша алмайды. Зерттеу сатысы қ ұ былыстарды талдап, олардың ортақ жақ тарын анық таудан басталады. Осы жолда ғ ылымда сезімдік нақ тылық тан абстрактылық ұ ғ ымдарғ а ө рлеуді байқ ауғ а болады. Алайда, бұ л абстрактылық мә н ғ ана. Одан ә рі қ арай ө рлеу қ ажет, яғ ни, қ айтадан ой-елегі арқ ылы ашылғ ан мә нге қ ұ былыстың ерекше байлығ ын қ осып заттың ойлық -нақ тылы кө рінісін жасау қ ажет. Сонда ғ ана біз заттың ішкі сырымен қ атар оның қ ұ былыстарының байлығ ын бірегей қ арауғ а мү мкіндік аламыз.

Аталғ ан категорияларды пайдалана отырып, бү гінгі таң дағ ы кейбір қ ұ былыстарды талдап кө рейік. Қ оғ ам ө міріндегі кең етек алғ ан ішімдік, нашақ орлық, қ ылмыстық тағ ы да басқ а ә леуметтік аномияларды (ауытқ у) алсақ, кейбір саясаткерлер оның себептерін сыртқ ы факторлардан іздеп, оны азайту ү шін “наркотрафиктерді” (тасымал жол) ү зу керек деген ой тастайды. Ал шындығ ында оның терең себептері жұ мыссыздық, кедейлік, ә ділетсіздік т.с.с. ә леуметтік факторларда жатыр. Ол факторларды жоймай, бұ л ә леуметтік аномиялармен кү ресу оң нә тижеге ә келмейтіні айдай анық. Наркотрафиктерді жойғ анмен, сұ раныс болғ аннан кейін, оның басқ а жасанды химиялық тү рлері астыртын нарық та дү ниеге келуі ғ ажап емес…

Онда келесі сұ рақ пайда болуы мү мкін: Дамығ ан, ә леуметтік мә селелері шешілген елдерде неге осындай ә леуметтік аномиялар кең етек алғ ан? Ал оның терең себебі - адамның ө з болмысына қ анағ аттанбауы, шығ армашылық қ абілетін сыртқ а шығ арып гү лдете алмауы, материалдық байлық қ а бағ ытталғ ан қ оғ амның рухани азғ ындауы, соның нә тижесінде жалғ ыздық, жаттану сияқ ты қ ұ былыстардың кең етек алуы т.с.с. Сонымен, қ арап отырсақ, мә селе адам болмысы, оның терең мә н-мағ насына келіп тіреледі.

“Адамды оның киіміне қ арап қ арсы алады да, ақ ылына қ арап шығ арып салады”, “адамның терең сырын ашу ү шін онымен бірге бір пұ т тұ з ішу керек”, - деген т.с.с. тә жірибеден шық қ ан нақ ыл сө здер де қ ұ былыс пен мә ннің ө зара байланысын кө рсетпей ме?! Расында да, бір адам екіншімен танысқ анда, ең алдымен оның сыртқ ы қ ұ былысына (киімі, бет-ә лпеті, сө йлеген сө зі т.с.с.) назарын аударады. Тек жү ре келе, онымен терең қ арым-қ атынасқ а тү се, бірге ө мір қ иындық тарын бастан ө ткізе келе ғ ана адамның терең мә н-мағ насын ашуғ а болады.

“Бір кө ргенде ғ ашық ” болып, бір жетіден кейін ү йленіп қ ұ рғ ан жанұ ялардың кө бінесе аянышты аяқ талуы – бір-бірін жете білмегеннен, ө мірді ү стірт қ арағ аннан, қ ұ былысты мә нге тең еуден шығ ама деген ойдамыз.

Бү гінгі реформалар барысында қ оғ ам ү лкен ө згерістерге тү сіп, мың дағ ан жаң а қ ұ былыстар дү ниеге келді. Бұ рынғ ы қ оғ амнан қ алғ ан ө мір қ ұ ндылық тары басқ аларғ а ауысып жатқ ан кезде біршама тартымды қ ұ былыстармен қ атар терісағ арлар да баршылық. Осындай ақ уалда ө з терең болмысың ды сақ тап қ алу, ө мірге керек қ ұ ндылық тарды игеру, сонымен қ атар, кө п келең сіз жә йттермен кү ресу - ә рбір саналы азаматтың міндеті болмақ.