Жүйе, элемент, құрылым

Жоғ арыдағ ы талданғ ан категориялар сияқ ты - жү йелік те болмыстағ ы заттар мен қ ұ былыстарғ а тә н қ асиет. Ол Дү ниедегі ретке келгендікті, белгілі бір заң дылық ты, хаосқ а қ арсы тұ рғ ан ү рдістерді сипаттайды.

Жү йе дегеніміз белгілі бір тә ртіпке келген ө зара байланыстағ ы элементтер жиынтығ ы. Элементтер деп нақ тылы тұ рғ ыдан алып қ арағ анда ә рі қ арай бө лінбейтін жү йенің негізінде жатқ ан оның бө лшектерін айтамыз. Басқ а жағ дайда, байланыстарда сол элементтердің ө зі жү йеге айналуы мү мкін. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, бү кіл Дү ниені - жү йенің жү йесі ретінде қ арауғ а болады.

Ә рбір элемент белгілі бір жү йенің қ алыптасуына қ атысады. Егер ол болмаса, онда жү йе де қ алыптаса алмайды. Элементтердің ө зара байланысы мен іс-ә рекеті жү йенің жаң а - ө з элементтерінің қ осындыларына тең емес - қ асиеттерін тудырады. Мысалы, суды қ ұ райтын су тегі мен от тегі – бө лек-бө лек алсақ - жаң ғ ыш. Ал судың элементтері ретінде біріккен кезде, керісінше, отты сө ндіретін қ асиетке ие болады.

Қ айсыбір жү йе - ө зіне тә н қ ұ рылымнан тұ рады. Қ ұ рылым (структура) деп жү йенің элементтерінің арасындағ ы тұ рақ ты байланыстары мен қ арым-қ атынасының жиынтығ ы айтылады. Ал тұ рақ ты байланыстар – заң дылық тың негізінде жатқ ан жоқ па? Олай болса, қ ұ рылымды - элементтердің заң дылық ты байланыстары десек те болғ аны.

Дү ниедегі сан-қ илы жү йелерді ең жалпы тү рде екіге бө луге болады. Оның бірі – бейорганикалық, яғ ни, ө лі табиғ аттағ ы кездесетін жү йелер. Оғ ан мысал ретінде кү н жү йесін, неше-тү рлі химиялық қ осындыларды, техникалық жү йелерді келтірсек те болғ аны. Олардың ерекшелігі – жү йе оны қ ұ райтын қ ұ рамдас бө лшектеріне тә уелді. Мысалы, кү н жү йесін қ ұ райтын планеталардың біреуі болмағ анда жердің орбитасы басқ а болып оның бетінде, мү мкін, ө мір пайда болмағ ан да болар еді!

Екінші – органикалық жү йелерді алсақ, олар ө зінің ө те кү рделілігімен, сонымен қ атар, бү ртұ тастық тың ө зінің қ ұ рамдас бө лшектеріне қ арағ анда басымдылығ ының арқ асында ө мір сү реді. Олар ө з-ө зін толық тырып, ө зіндік даму дә режесіне дейін кө теріледі. Оғ ан мысал ретінде қ айсыбір тіршілікті алуғ а болады. Бейорганикалық жү йелердің бө лшектері (элементтері), салыстырмалы тү рде қ арағ анда, дербес болып, ө з-ө здігімен ө мір сү ре алатын болса, органикалық жү йелердің элементтері жү йеге толығ ынан тә уелді, одан сырт қ алса - ө мір сү ре алмайды. Мысалы, адамның бауыры мен бү йрегі біртұ тас организм жү йесінен тыс ө мір сү ре алмайды, ө з ө мірін тоқ татады. Тек қ ана организм жү йесінің шең берінде ғ ана басқ а организмнің қ ұ рамдас бө ліктерімен қ арым-қ атынасқ а тү сіп қ ана ө мір сү реді.

Органикалық жү йелердің екінші керемет қ асиеті – олардың ішкі даму бағ дарламасының болуы. Оның терең мә н-мағ насын бү гінгі таң да тез қ арқ ынмен дамып келе жатқ ан генетика ғ ылымы зерттейді. Қ оғ ам ө мірінде ол саналы тү рде жасалғ ан мақ сат-мұ ратқ а айналады. Мысал ретінде “Қ азақ стан – 2030” бағ дарламасын келтіруге болады.

Бү гінгі таң да ашылғ ан ең кү рделі жү йе, ә рине, - қ оғ ам. Қ оғ ам ө мірінде миллиондағ ан адамдар ө мір сү реді. Олардың бә рі де саналы пә нделер, ө з ө мірін жоспарлап, ө з алдына неше-тү рлі мақ саттар қ ойып, оны іске асыру жолында басқ а адамдармен топтасып, кө зге кө рінетін сан-алуан қ арым қ атынастарғ а тү седі. Ал, кө зге кө рінбейтін саны жоқ қ атынастарды тіпті есептеу мү мкін емес! Мысалы, дү кенге барып бір нан сатып алсаң ыз – ол тек қ ана сізбен сатушының қ арым-қ атынасын кө рсетіп қ ана қ оймайды. Сол элементарлы байланыс сізді саны жоқ астыртын миллиондағ ан адамдармен қ осады. Ол нанды ұ ннан жасайды, ал оны ө ндіру ү шін бидай қ ажет, ол ү шін егін егу керек, оғ ан тракторлар мен септіргіштер керек, ал оларды жасау ү шін темір рудасын ө ндіріп, оны металлургия комбинатында балқ ыту керек …т.с.с.!!!

Қ оғ амның кү рделі жү йе екендігін реформа барысында, ә сіресе, саясаткерлер естерінен шығ армау керек. “Ең алдымен экономика саласындағ ы реформаларды жасап алайық, қ алғ аны бірте-бірте ө з орнына келер”, - деген жалаң да тұ рпайы ұ рандар, қ ұ дайғ а шү кір, бү гінгі таң да келмеске кетті. Экономика қ оғ амның іргетасын қ ұ райтындығ ы - хақ. Сонымен қ атар, бү гінгі таң да “адам факторы” негізгі қ оғ ам байлығ ына айналып жатқ аны да еш кү мә н туғ ызбайды.

Қ оғ амды Дү ниедегі ең кү рделі жү йе ретінде қ арағ анда, оның ө зі де ішкі оғ ан бағ ынышты субжү йелерден тұ ратынын айқ ындаймыз. Бү гінгі кең тарағ ан пікір – оны 4 субжү йеге бө лу:

1.экономикалық жү йе;

2.ә леуметтік жү йе;

3.саяси-қ ұ қ тық жү йе;

4. рухани-адамгершілік жү йе;

Олардың ә рбіреуінің ө зіндік элементтері, қ ұ рылым заң дық тары бар. Бірақ, оларды талдауды “ә леуметтік философияғ а” арналғ ан тарауымызда қ арастырамыз.