Сапа мен сан ұғымдары. Жүйе және элемент. Қажеттілік пен кездейсоқтық.

Жоғ арыда кө рсетілгендей, жекелік, дербестік болмыстағ ы заттардың ө мір сү ру тә сілі. Ә рбір зат, қ ұ былыс – ерекше, шектелген, басқ ағ а ұ қ самайды. Тарихи алғ ашқ ы адамдар заттардың осы жақ тарына ө з назарын аударады. Ә рбір оның қ ажеттіктерін ө тейтін зат – дара, ө згеше болып кө рінеді. Міне, осы сә ттен бастап сапа ұ ғ ымы дү ниеге келе бастайды. Сапа дегеніміз заттың болмыстағ ы анық тығ ы, соның арқ асында оны басқ адан айыруғ а мү мкіндік аламыз. Ол адамғ а қ арапайым аң лау, мең зеу арқ ылы беріледі.

Аристотельдің ойынша, сапа дегеніміз заттың тектік айырмашылығ ы, сонымен қ атар, ол ү не бойы ө згерісте болады.

Орта ғ асырдағ ы діни философияда сапа - ө згермейтін, мә ң гілік, заттардың ішкі сыры ретінде тү сіндірілді.

Жаң а дә уірде ғ ылымның кү рт дамуына байланысты заттың сапасынан гө рі сандық жағ ына мейлінше кө ң іл бө лінді. Бірақ, сапаны ерекше зерттеп оны екіге – бірінші жә не екінші сапағ а бө лген - Дж.Локк болды. Егер заттың кең істіктегі кө лемі, салмағ ы, тү рі, қ озғ алысын ол біріншіге жатқ ызса, иіс, дыбыс, тү с, дә мді –екіншіге тең еді.

Гегельдің тү сінігі бойынша, сапа - қ арапайым нақ тылық. Бірдең е ө з сапасы арқ ылы сол, ал одан айырылса, ө зін де жойып, басқ ағ а айналады. Сапа – іштей қ айшылық қ а толы, ол ө з ішінде тең дік пен айырмашылық, шынайылық пен терістеу, шектеулік пен шексіздік, бірдең е мен ө згені қ амтиды. Осындай талдаудың нә тижесінде Гегель дү ниедегі пайда болып, ө мір сү ріп жоқ қ а кетіп жатқ ан заттар мен қ ұ былыстардың шексіз кө птү рлігін мойындап, олардың бір-бірімен тең дігін сападан кө реді, ө йткені олар қ андай ә р-тү рлі болмаса да, бә рінің де ө зіне тә н сапасы бар. Нә тижесінде, Гегель сезімдік аң лау арқ ылы берілетін нақ тылы сападан жалпы абстрактылық сапа ұ ғ ымына ө рлеп, дү ниенің шексіз кө птү рлігін, соның ішіндегі ә рбір қ ұ былыс басқ ағ а тең, сонымен қ атар, тең еместігін, біреулердің кө птігін мойындайды. Кө птің ә рбіреуі ө згемен тең, ә рбіреу – бір, сонымен қ атар, кө птің бірі. Ал мұ ның ө зі Гегельді сан категориясына алып келеді.

Сапа жө ніндегі қ азіргі тү сініктерге келер болсақ, ол заттың қ асиеттерінің жиынтығ ы арқ ылы анық талады. Қ асиет деп заттың ө згемен қ атынасқ а тү скен кездегі сапасының кейбір жақ тарының кө рінісін айтамыз. Екінші затпен байланысқ а тү скен кезде оның басқ а қ асиеттері кө рініс табуы мү мкін. Олай болса, заттың сапасын оның кейбір қ асиеттерімен тең еуге болмайды, сапа – заттың ішкі жә не сыртқ ы анық тығ ын кө рсететін біртұ тас мә нді қ асиеттерінің жиынтығ ы болмақ.

Заттың сапасымен қ атар сандық жақ тары бар. Ол кең істік пен уақ ыттың шең берінде созылғ ан, салмағ ы, формасы, т.с.с. жақ тарымен танылады. Тарихи белгілі бір қ ажеттіктерді ө тейтін ә р-тү рлі заттар бір-бірімен салыстырылып олардың тең дік жақ тарымен қ атар айырмашылық тары анық талғ ан кезде сан ұ ғ ымы пайда болады. Сондық тан, заттың сандық жақ тарын байқ ау қ арапайым аң лаудан ө тіп ақ ыл-ойды пайдалануды талап етеді. Шындық тағ ы сандық ө згерістерді сараптаудың негізінде математика ілімі дү ниеге келеді.

Сапамен салыстырсақ, заттың сандық жақ тары ә р-тү рлі болуы мү мкін – белгілі бір межеге дейін сандық ө згерістер оның сапасын жоймайды. Сондық тан, заттың сандық жақ тары оғ ан парық сыз деп айтуымызғ а болады.

Заттың сандық жақ тарына алғ ашқ ы кө ң іл бө лген пифагорлық тар болды. Олар оны заттың терең мә н-мағ насы деп есептеді. Ал оның қ айнар кө зі Қ ұ дайда жатыр, олай болса, ол - қ ұ пия, - деп тү сінді.

Демокритке келер болсақ, ол санның негізінде ә рі қ арай бө лінбейтін атомдар жатыр деген ойғ а келеді. Сан дегеніміз атомдардан тұ ратын қ айсыбір заттың мө лшері.

Платонның тү сінігінше, материалдық зат идея ә лемінің кө лең кесі ғ ана. Заттың сандық жағ ын анық тайтын идея, ал оны зерттейтін математика (геометрия) ілімі.

Аристотельдің ойынша, сан, сызық, фигураның т.с.с. заттардан тыс ө зіндік болмысы жоқ, ол заттардың қ асиеттері. Сол сияқ ты дү ниеде бос кең істік те жоқ. Уақ ытқ а келер болсақ - ол қ озғ алыстың ө лшемі.

Жаң а дә уірдегі философтар да бұ л ойды қ олдап, математика ілімінің пә ні шынайы кең істік пен уақ ыт шең берінде ө мір сү ріп жатқ ан заттардың мө лшері деген пікірге келеді.

Канттың ойынша, қ айсыбір кө лем қ иялдың кү шінен шығ атын қ ұ былыс, ал сыртқ ы сезімдегі барлық кө лемдердің кө рінісі – кең істік, ішкі сезімдегісі – уақ ыт.

Гегель алғ ашқ ы рет сапа мен санның бірлігі мен айырмашылығ ын кө рсете білді. Егер заттың сапасы ө згерсе, онда ол басқ а затқ а айналады, ал сандық ө згерістер сол заттың шең берінде оның табиғ атын бұ збай біршама дең гейге дейін бола беруі мү мкін.

Бү гінгі таң дағ ы тү сініктер бойынша, ә р-тү рлі сападағ ы заттардың ортақ, жалпы, біркелкі жақ тарын салыстырып ө лшеу арқ ылы сандық категория дү ниеге келеді. Бү гінгі таң дағ ы ғ ылымда сан-алуан заттың сандық жақ тарын ө лшейтін эталондар (ү лгілер) жасалғ ан. Математика ғ ылымы да ө те кү рделі ең абстрактылық ілімге айналды. Айта кететін бір жә йт – зерттелетін зат неғ ұ рлым кү рделі болса, оның сандық ө лшемін анық тау да соншалық ты қ иынғ а тү седі. Оны, ә сіресе, қ оғ амдағ ы ү рдістерден кө руге болады. Адамның рухани ө мірін, ішкі тебіренісін, ә семдікке ұ мтылысын ешқ андай математика анық тай алмайды. Бірақ, соғ ан қ арамастан, қ оғ амтану саласында да статистикалық ә дістемелер арқ ылы олардың да шамамен ө лшемі анық талады.

Келесі мә селе, сапа мен санның ө зара байланысы, диалектикалық бір-біріне ө туі. Оны талдау ү шін жаң а ұ ғ ымдарды ең гізуіміз қ ажет.