Е)сана және тіл

Ойлау ү рдісін тілсіз кө зге елестету - ө те қ иын шаруа. Егер ми сананың физиологиялық негізі болатын болса, тілді шынайы ойдың “материясы” ретінде тү сінуге болады. Айтылғ ан сө з – дыбыс толқ ындары – материалдық қ ұ былыс екені ешкімнің дауын тудырмайтын жә йт. Тіл дегеніміз ойды, адами қ атынастарды қ амтитын белгілі бір белгі жү йесі. Тіл – ойдың сыртқ ы материалдық қ абығ ы, соның арқ асында адамдар бір-біріне неше-тү рлі ақ параттарды, ө з ойларын жеткізе алады. Сонымен қ атар, адамның ө зіндік санасының ө зі тілмен берілген – тілсіз ойлау тіпті мү мкін емес. Тіл мен сана – кү міс ақ шаның оң ы мен астары сияқ ты – бір-бірінсіз ө мір сү ре алмайды.

Тарихи қ оғ амның Дү ниеге келуі – тіл мен сананың да пайда болуымен тең. Тілдің Дү ниеге келуінің биологиялық алғ ышарттары ретінде жоғ арғ ы жануарлардың неше-тү рлі дене қ озғ алыстары мен дыбыс сигналдарын айтуғ а болады. Алғ ашқ ы тобырда бірігіп аң аулау барысында ең алдымен “ымдасу тілі”, дене қ озғ алыстары арқ ылы адамдар ә р-тү рлі хабарларды бір-біріне жеткізеді, сонымен қ атар, неше-тү рлі сезім толқ ындары (қ уаныш, я болмаса, қ айғ ы, ауыру т.с.с.) олардың аузынан неше-тү рлі дыбыстарды шығ арады. Соң ында, ең бек қ ұ ралдарын жасауғ а кө шкен кезде, ой мен тіл шынайы тез қ арқ ынмен дами бастайды.

Ә р халық ө зінің дү ниеге келуі мен даму барысында ө зіне тә н тілін қ алыптастырады. Тілде мың дағ ан жылдар бойы жасалғ ан ө мір тә жірибелері қ орытылып, халық тың рухани байлығ ына айналады.

Бү гінгі таң да жер бетінде 2000-ғ а жуық ұ лттық тілдер бар, бірақ, адамзат ой ө рісі бірегей, сондық тан да халық тар арасында тү сіністік пайда болады. Оның негізгі себебі – ой арқ ылы Дү ниенің заң дылық тарының бейнеленуі. Адамзатты жағ алай қ оршағ ан орта бір болғ аннан кейін, ойлау формалары да бір.

Бү гінгі таң дағ ы дамығ ан адамзат неше-тү рлі тілдің жү йелерін жасады. Ә рбір ғ ылымның ө зінің категориялық аппараты бар. Ғ ылыми ұ ғ ымдар бір-бірімен ө те тығ ыз байланыста болып, сол пә ннің жү йесін қ ұ райды. Мысалы, биология ғ ылымын “тұ қ ым қ уушылық ”, “ө згерушілік пен тұ рақ тылық ”, “ассимиляция мен диссимиляция”, “табиғ и таң дау” т.с.с. категорияларсыз кө зге елестету мү мкін емес. Философия пә нін қ ұ райтын жү здеген категориялардың ішінен “материя”, “сана”, “кең істік пен уақ ыт”, “қ озғ алыс”, “даму”, “ терістеу” т.с.с. атап ө туге болар еді. Жолдағ ы қ озғ алысты ретке келтіретін ережелерді алсақ, оның тілі - ө згеше т.с.с.

Бірақ, қ алай дегенде де, барлық ғ ылым, ө нер мен ө ндірістегі жасанды тілдер тек халық тық тілдің негізінде ғ ана ө мір сү ре алады. Егер ұ лттық тілді кө ркемдеп ү лкен ағ аштың дің і ретінде кө рсетсек, онда басқ а жасанды тілдер – оның бұ тақ тарын қ ұ райды. Ал бұ тақ тарда ө сіп тұ рғ ан жапырақ тар – сол саланы қ ұ райтын ұ ғ ымдар болып табылады.

Ө з тә уелсіздігін алғ ан Қ азақ елінде қ азіргі уақ ытта ана тілімізді дамытуғ а кө п кө ң іл бө лінуде. Соның бір кішкентай айғ ағ ы ретінде осы оқ улық ты алсақ та болғ аны. Ана тілі – зор рухани байлық. М.Хайдеггер айтқ андай “тіл – болмыстың ү йі”. Ал оның ә ріптесі Г.Гадамерге келер болсақ, ол “тіл дегеніміз алдын-ала тү сіндірілген Дү ние”, - деген терең ой тастағ ан екен. Олай болса, тек ана тілін терең игеру арқ ылы ғ ана адам ө з ұ лтына тә н дү ниесезім мен қ абылдау, кө зқ арасты ө з бойында қ алыптастыра алады.

Ө зіміздің ұ лы бабамыз А.Байтұ рсынұ лы айтып кеткендей, “Тілдің ғ ұ мыры ұ зақ. Оның жолы жылдап емес, жү з жылдап емес, мың жылдап саналады.”. Осы мың дағ ан жылдар шең беріндегі қ алыптасқ ан ана тіліміздегі інжу-маржанды аса ұ қ ыптылық пен зерттеу, оның талай-талай ашылмағ ан сырларын халық қ а жеткізу, сонымен қ атар, оны жаң а ө мір талаптарымен ұ штастыру – бү гінгі таң дағ ы ең ө зекті мә селелерге жатады.

Бір дә уір екіншіге ауысқ ан жағ дайда жаң а мә дени ахуал дү ниеге келіп, бұ рынғ ы кө зқ арасты, қ ұ ндылық тарды сынғ а алғ ан жаң а саяси, моральдық, эстетикалық т.с.с. идеялар пайда болады. Бірақ, сонымен қ атар, ә рқ ашанда белгілі-бір тұ рақ ты ой-ө ріс қ ала бермек. Ол – тіл жә не оны кү рт ө згерту ешкімнің де қ олынан келмейді. Тілдегі қ алыптасқ ан мә дениет ү лгілері ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а ө тіп, олардың ө мір салтына, іс-ә рекетіне, ой-ө рісіне ө з ық палын тигізіп, адамдардың ө зара қ арым-қ атынасына ү лкен ә сер етеді. Сонымен қ атар, тіл де, басқ а ә леуметтік қ ұ былыстар сияқ ты, ү не бойы ө згерісте, дамуда. Тілді тазарту, тарихи ұ мыт қ алғ ан сө здерді ө мірге қ айта ең гізу, жаң а сө здерді тудыру – бұ лардың бә рі де керек нә рселер. Бұ л жағ ынан алып қ арағ анда біршама жұ мыстардың беті қ айтарылғ ан тә різді.

Сонымен қ атар, бұ л салада да асыра сілтеушілік жоқ емес сияқ ты. Ә сіресе, бү гінгі таң да, қ азақ елі бү кіл Дү ниежү зілік қ ауымдастық пен тығ ыз экономикалық, саяси жә не мә дени қ арым-қ атынасқ а тү сіп жатқ ан кезде, кө п ұ лттардың сө здіктеріне кең інен ең ген сө здерді алып тастап оларды " жаң арту" біздің тілімізді жаң артар ма екен, я болмаса, басқ а қ ауымдастық тардан алыстатар ма екен? Біріншіден гө рі екінші ақ иқ атқ а жақ ын ба деп ойлаймыз.

Мысалы, " цивилизация" деген бү кіл жер шарына кең тарағ ан ұ ғ ымның орнына " ө ркениет" деген сө з енгіздік. Ал, олардың мазмұ ндары бір-біріне сә йкес келмейді. " Цивилизация" ұ ғ ымы негізінен алғ анда қ оғ амның заттық, материалдық дең гейін кө рсететін ұ ғ ым болса, " ө ркениет" (тү бірі – ниет) адамның, қ оғ амның рухани ө мірін бейнелейтін, " мә дениет" деген ұ ғ ымғ а жақ ын сө з. Соң ғ ы жылдары " тексті" - " мә тінге" (тү ркі емес араб сө зіне ауыстырғ анда не пайда таптық?), " классты" – " сыныпқ а", " архивті" – " мұ рағ атқ а" т.с.с. ауыстырдық. Біз мұ ндай " тазартулардың " пайдасынан гө рі зияны кө п болмас па екен деген кү діктеміз.

Дегенмен де, қ азақ тілінің арнасы бү гінгі таң да кең еюде. Ә рине, оны толық қ анды мемлекеттік тіл дә режесіне жеткізу ү шін біршама уақ ыт керек. Ол ү шін ә рбір қ азақ азаматы белсенділік кө рсетіп, ө з тілін терең мең геріп, кең тү рде қ олдануы қ ажет. Сонда ғ ана басқ а халық тардың ө кілдері де қ азақ тіліне деген шынайы бетбұ рыс жасайтыны сө зсіз.