Дүниетану мәселелерi. Күмәндану принципi.

Ө зiнiң философиясының мық ты негiздерiн жасау ү шiн Р.Декарт “бә рiне де кү мә ндану керек² деген шешiмге келедi. Осы тұ рғ ыдан сезiмдiк танымғ а келсек, ол кө бiне бiзге дү ние жө нiнде жалғ ан пiкiр тудырады. Тө ртбұ рышты нә рсеге алыстан қ арасақ, ол дө ң гелек сияқ ты болып кө рiнедi. Суғ а салынғ ан таяқ сынғ ан сияқ ты, кү н - кiшкентай жә не жылы зат сияқ ты кө рiнедi. Кейбiр кезде кө збен кө ргендi ұ йқ ыдағ ы тү спен шатастырып алуымызғ а болады. Ғ ылымдағ ы деректерге де кү мә ндануғ а болады. Сонымен, ең ақ ырында, бiздiң жан-дү ниемiз толығ ынан кү мә нғ а толады, онда бiрде-бiр кү мә нданбайтын ақ иқ ат қ алмайды...

Олай болса, мұ ндай тұ ң ғ иық тан шығ атын жол бар ма? Ө зiнiң шашынан ұ стап, ө зiн судан шығ арғ ан Мюнхаузен сияқ ты, Р.Декарт бұ л тұ ң ғ иық тан шығ аратын сол баяғ ы кү мә ндә ну дейдi. ө йткенi, барлығ ына кү мә нданғ анмен, сол сә тте кү мә нданып отырғ аның а кү мә ндана алмайсың. Онда мынандай тұ жырымғ а келуге болады: “Ойлаймын, олай болса, ө мiр сү ремiн² (cogito ergo sum). Р.Декарттың ойынша, бұ л тұ жырым жө нiнде ешкiм кү мә ндана алмайды.

Бұ л тұ жырымнан шығ атын бiрiншi қ ағ ида - адам, негiзiнен алғ анда, - ойлай алатын пә нде. Бiздiң ойымыз ө зiмiзге тiкелей берiлген. Ал, сезiм арқ ылы берiлетiн адамның денесi жә не жағ алай қ оршағ ан заттардың қ асиеттерi ой елегiнен ө ткенде тек қ ана бұ л дү ниеде болуы мү мкiн сияқ ты берiледi. Мысалы, егер мен ойлау қ абiлетiнен айырылсам, онда менiң ө мiр сурiп жатқ анымның дә лелi дереу жойылар едi. “Ойлаймын, олай болса, ө мiр сү ремiн² қ ағ идасының тағ ы бiр ғ ажаптығ ы - ол тү сiнiктi, ашық жә не мө лдiр.

Р.Декарт ойлауды ө те кө лемдi де кең тү рде тү сiнедi. Ойлана алатын зат кү мә нданады, тү сiнедi, қ абылдайды, тү жырымдайды, терiске шығ арады, қ иялданады, сезiнедi, керек қ ылады т.с.с. Ең ақ ыр аяғ ы ұ йқ ы кезiндегi тү с кө рудiң ө зi ойлаудан шығ ады.

Адамның танымдық iс-ә рекетi Р.Декарттың ойынша ү ш идеялар тобынан тұ рады. Бiрiншiсi - сырттан қ абылданатын сезiмдiк мү шелерге ө зiнiң ә серiн тигiзетiн идеялар. Мысалы, кү н идеясы, ол ә рбiр адамның санасында бар.

Екiншi- адамның ақ ыл-ойындағ ы идеялар. Олар сырттан қ абылданғ ан ә сердi ө згерту арқ ылы пайда болуы мү мкiн.

Соң ғ ы ү шiншi идеялар - олар бiзбен туа бiткен, ең маң ызды, таным процесiнде шешушi рө л атқ арады. Оғ ан адам интеллектуалдық интуиция арқ ылы жетедi. Ал оғ ан жеткiзетiн адамның жан-дү ниесiндегi табиғ и ақ ыл сә улесi (lumen naturale). Туа бiткен идеялардың ерекшелiктерi - олар сыртқ ы заттардан толығ ынан дербес, анық, тұ рпайы, адамның еркiнен тә уелсiз. Бұ ғ ан мысал ретiнде Р.Декарт “екi шама ү шiншiге тең болса, онда бiр-бiрiмен де тең ², “ештең еден ештең е пайда болмайды², “бiр нә рсенiң белгiлi бiр уақ ытта болуы мен болмауы мү мкiн емес² т с.с. жатқ ызады. Туа бiткен идеяғ а Р.Декарт “Ойлаймын, олай болса, ө мiр сү ремiн² принципiн де жатқ ызады.

Рационалдық метод

Егер Ф.Бэкон сезiмдiк, тә жiрибелiк бiлiмдi арқ а тұ тып ғ ылымдағ ы негiзгi ә дiстеменi индукциядан кө рсе, Р.Декарт, керiсiнше, сезiмдiк бiлiмнiң қ ұ ндылығ ын терiске шығ арып, дедуктивтi методты негiзгi тану жолына айналдырды. Дедуктивтi ә дiстеменiң негiзгi талаптары - ол, бiрiншiден, туа бiткен интуиция арқ ылы ақ иқ атқ а тек ө те анық шынайы ой елегiнен кө рiнiп тұ рғ анды ғ ана алу; зерттелетiн мә селенi ой ө рiсi арқ ылы барынша ұ сақ, тұ рпайы бө лшектерге бө лу, содан кейiн ғ ана жоғ арығ а қ арай кү рделiкке ө рлеу;

Негiзiнен алғ анда, Р.Декарттың ә дiстемесi - ол интеллектуалдық интуиция арқ ылы алынғ ан негiзгi ұ ғ ымдарғ а сү йене отырып басқ а ұ ғ ымдарды, тұ жырымдарды тудыру. Егер интуицияда ақ иқ ат тiкелей ашық берiлсе, онда дедукцияның дә некерлiгi арқ ылы ақ иқ атқ а кү рделi жол арқ ылы жетуге болады. Осы кү рделi жолда бiр ұ ғ ым байқ алмай тү сiп қ алса, онда нә тижеге жету мү мкiн болмай қ алады. Сондық тан, бү кiл дедукция жолын ұ қ ыпты есептеп бақ ылап отыру қ ажет. Дедуктивтi ә дiстеме арқ ылы ә р-тү рлi нә тижелерге жетуге болады. Сондық тан, Р.Декарт оны жасанды тә жiрибе қ ойып (эксперимент) тексерiп отыру қ ажет деген пiкiр айтады.