Алыпты және патология жағдайдағы мотрика мен психикалық дамудың өзара байланысы

Педагогика мен психология саласындағ ы кө птеген зерттеушілер баланың бас ми жұ мысының жә не психикалық дамуының мотрика кү ймен байланысын атап кеткен. Баяғ ы заманнан бері жан мен тә ннің байланысын кө п ғ алымдар зерттеп, дә лелдеген. Сеченов пікірінше, қ имыл функцияларын орталық жү йке жү йесінің функцияларымен тығ ыз байланысты, ОЖЖ тү рлі қ имыл қ ызмет тү рлерін басқ арушы, белсенеді қ имыл қ ызметіне аса мә н берген. Н.А.Берштейн қ имыл қ ызмет ұ йымдастыру теориясын жасап шығ арды, бұ л жұ мыста онтогенезді қ имылды дамуы мен психикалық дамудың маң ызы қ арастыралды. Лабороторияның арнайы зерттеушілері АНН балалар мен жасө спірімдердің физиология институтында балалардың жү йке жү йесінің қ ызметін зерттеді. Адамның ми функциясының дамуы қ имял анализаторлардың сә тті орындау кезең імен сә йкес келді. Қ ол саусақ тарының қ имыл ОЖЖ дамуына ә сер ететіні анық талды, сол себепті балаларда жазуғ а ү йрету маң ызды рө л атқ арды, сол кезде бас ми тү бірінің қ ызметі ү ш есеге артады. Бұ л дерек морфологиялық зерттеу ү шін, себебі ұ зақ кезең ге созылатын баланың бас ми бө лігінің ү штен бір бө лігін қ амтитын маң дай бө лігінің дамуы маң ызды рө л атқ арды. Адамда майдай тү бірінің дамуы, яғ ни ө суі екі - жеті – он ү ш жас аралығ ында қ амтылды. Осы функция адамның спецификалық мінез – қ ұ лық пен іс – ә рекеттің жоғ арғ ы сатысымен байланысты болды.

А.Р.Лурияның есептеуінше жоғ арғ ы психикалық функциялар қ арапайым, моторикалық жә не сенсорликалық процестер негізінде туындайды. Жоғ арғ ы психикалық функциялардың материялды субстраты - ол ө здігінен дамымайтын қ иын функцияналды жү йе, ол тек қ алыптасып, қ арым – қ атынас процесі мен баланың заттық іс – ә рекет негізінде дамиды. Кейінірек орталық қ иын қ атынастар сипана ие болады деп шешкен. Бала псхологиясын зерттегенде, дамудың ерте этапы жоғ арғ ы психикалық процестер мен сенсорлы - мотрикалық негізбен байланысы анық талды. Уақ ыт ө те бұ л сенсорлы – мотрикалық негіз тек компонент болып қ алды. А.Н.Леонтьев психикалық дамудың тә уелділігін ашып зерттеді: ол «психика қ имылды жай кө рініс таппайды», қ имыл ол психиканың дамуына ә сер етеді, адамның тә жірибелік байланысы жү зеге асыруына қ имыл жү зеге асырады. Ғ алым психологияда қ имылды бірінші дең гейлі жә не прициптімаң ыздылығ ын айтады, адамның іс – ә рекет негізі болатын қ олдың қ имылына аса мә н берді. Н.И.Озерецкий балалардың қ имыл дамыту мә селесімен алғ аш айналысқ ан ғ алым. Елеусіз моторикадағ ы бұ зылыс баланың дамуы мен ү лгеріміне кері ә серін тигізеді. Л.В.Фомин зерттеулерінде екі жасар балалардың ұ сақ қ ол саусақ тарының қ имылын жаттық тыру барысында артикуляциялы дыбысты сө йлеуі біршасма жең ілдейтіні дә лелденді. Баламен тілдік қ атынасқ а тү спей, одан бірінші, екінші саусақ таран ретімен сұ рау керек, балада оқ шау қ ималдарды саусақ пен жасай алса, онда балаланың сө йлеуі жақ сы дамығ ан. Ал М.М. Колбцова пікірінше, сө йлеудің барлық даму этаптарында баланың белсенді қ имылы маң ызды рө л атқ арады. Жалпы мотрика мен саусақ тың ұ сақ қ имылдары да ө з ү лесін қ осады. Саусақ ұ шындағ ы пророперцетивті импульс ассоциятивті тү бір зонасын белсендіреді, тілдік функция қ алпына ә сер етеді.

Жағ арғ ыдағ ы зерттеулерге сү йене отырып О.С.Фот берілген фактілерді сө йлеуі тежелген балалармен жұ мыс жасауда қ олданылады. Тү зету мен тә рбиелеу жұ мыстарында сө йлеуі тежелген мектеп жасына дейінгі балаларда, қ ол саусақ тарының ұ сақ қ имылын қ алыптастыруда тү рлі ойын мен арнайы жаттығ уларды қ олданудың пайдасы бар. Баланың психикасының, ұ сақ қ ол моторикасының дамуы кү нделікті дене жаттығ улары бала дамуына оң ә серін тигізеді. Ә р жастағ ң ы оқ ушының миы жұ мыс ө німділік динамикасы оқ у жылына, айына, кү ніне байланысты. Осы зерттеулерге қ арап кү нделікті дене тә рбиесі балалардың оқ у ү лгеріміне ә серін тигізетінін дә лелдеді.1-8 сынып аралығ ындағ ы балалардың сабақ қ а ү лгерімі жоғ арғ ы жә не тө мен балаларды зерттеп, дене тә рбиесі жақ сы дамығ ан балаларды ү лгерімі жақ сы екенін анық тады.

Кең ес психологы ә рі дефектолог Л.С.Выготский дефектісі бар балалардың мотрлы сферасын зерттеуде маң ызды мағ лұ маттарды ескерді. Мотрикасы тежелген балаларды тү рлі ақ ыл – ой тежелуімен аламаса алатынын айтады.

Сонымен қ атар Л.И.Вайзман олигофрен балалардың психомотрикасын қ арастыра келе, интелектуалды жә не қ имылды дамуындағ ы байланысты тапты: жақ сы сақ талғ ан интеллект, аз мө лшердегі қ имыл бұ зылысына тең. Мектепке дейінгі жастағ ылардың дыбысты дұ рыс атпауы бұ зылса, артикуляция мотрикасының бұ зылысы болуы мү мкін. Сө йлеуі тілі мен ұ сақ қ ол мотрика бір – бірімен байланысты. Осығ ан байланысты дайындық мектептерде тү зету жұ мысына қ ол мотрикасын дамыту міндеттеледі.