Мүмкіндігі шектеулі балалардың дене, психомоторлық дамуының арнаулы әдістемесі

Мектепке дейінгі тә рбие берудің арнайы жү йесінің маң ызды міндеті – бала тұ лғ асын жан – жақ ты дамыту мен баланы сауаттылық қ а жә не мектепке оқ уғ а дайындау. Тә рбие мен оқ ытуды ұ йымдастыру жоғ арғ ы талапқ а сай болуы керек. Балаларды жазуғ а ү йрету мен мектепке даярлау толық кешенді міндет, жә не кө пқ ырлы жә не бала ө мірінің барлық саласын қ амтиды. Психологиялық дайындық осы міндеттердің маң ызды аспектісінің бірі. Мкетепке дейінгі мекемелерде оқ итын балалардың игерген білім мазмұ ны, олардың жас ерекшелігіне тікелей байланысты. Баланың ақ ыл – ой ортасының дамуына оқ у ә серетеді. Сонымен ой басымды функцияғ а айналады, басқ а функция мен анализатордың жұ мыстарын анық тай бастайды.

Арнайы педагогика мен психология саласындағ ы кө птеген зерттеулер ойдың жұ мысы мен баланың бас ми функцисын, оның психологиялық дамауы моторика қ алпымен тікелей байланысы бар екені анық талды. Мектепке дейінгі жас аралығ ындағ ы балалардың жалпы моторикалық икемсіздігі, қ имыл ә рекетенің жетіспеушілігі, осы аталғ андардың бірлестігінде қ олдың майда бұ лшық еттері зардап тартады. Ә сіресе, осы бұ зылыстар мектепке дейінгі жастағ ы балаларда кө рініс табады. Осы мә селені кө птеген авиторлар зерттеген, атап айтсақ Р.И.Лалаевой, В.Г.Петровой, А.К.Аксеновой жә не басқ алары. Осы зерттеушілер ұ сақ қ ол мотрикасының дамымауы жазу процесінің дамымауы мен бұ зылысына ә кеп соғ ады деген шешім келген. Мү мкіндігі шектеулі балалардың ұ сақ қ ол моторикасының бұ зылысы мен дамымауының тежелуі ө здігінен емделмейді, арнайы оқ ыту тә сілдері мен ә дістері арнайы жағ дайларда қ олданылады, деген деректі де жоқ қ а шығ ара алмаймыз.

Мү мкіншілігі шектелген балалардың психомоторлы механизмдерінің бұ зылыстары

Баланы мектепте толық, жан-жақ ты оқ ыту ү шін оның танымдық процесінің дамуы жеткілікті дә режеде ғ ана емес, сонымен қ оса оның жасына сай моторлы дамуы да жү реді.

Аномальді балалардың физикалық дамуының сә тті болуы олардың қ озғ алыс мү мкіндіктері мен моторика ерекшеліктерін жақ сы білумен байланысты. Бұ л ү шін арнайы моторлы жү йені зерттеу (оқ у) қ ажетті шарт.

Мү мкіншілігі шектелген балаларды жү йелі зерттеуге деген алғ ашқ ы талпыныстар 50 жылдың соң ы - 60 жылдың басынан кө рініс берді.

Балалар клиникалық зерттелінді. Осы негізде психикалық жә не психофизиологиялық инфантелизмнің ә р тү рлі формалары мен церебро- астеникалық кү йлердің тү рлері бө лініп кө рсетілді.

Кейбір олигофрен балалардың моторикасының ерекшелігі ЗПР балалармен салыстырмалы тү рде анық талды. Осындай жұ мыстардың алғ ашқ ысын Вайзмон [12] кө рсетті. Ол қ имыл-қ озғ алыс жаттығ уларын орындау динамикасының жә не де оны жақ сартудың нұ сқ аларын анық тады.

К.С. Лебединская [13] қ имыл-ә рекет функциясының қ алыптасуы қ алыпты нормамен салыстырғ анда кешеуілдетіп кө рінетінін белгіледі.

А.Б. Дубинская [6] 6 жастағ ы ақ ыл-есі кем балалардың мінез-қ ұ лық тарының ерекшеліктері, олардың қ озғ алыс ә рекетінің белсенділігі, ұ сақ стереотипті ә рекеттердің (қ озғ алыстардың) бар екенін жә не де оның клиникалық кө рініс беруін зерттеді.

В.В.Лебединский [43] қ озғ алыс жү йесіне тә н психомоторлық дамуын қ арастыра келе аномальді дамуғ а сипат беретін: ерікті қ озғ алысты орындай алмау, бір қ озғ алыстың ө згеріп отыруы, т.б. кө рсетіп берген еді.

Ақ ыл-есі кем балалардағ ы моторлы жү йесіндегі ақ аулық тардың болуы ертелі-кеш олардың оқ у ісә рекетінде қ иындық тар туғ ызады. Н.Г.Любушкина, М.М.Безруких [3] ерікті қ озғ алыстың дамымай қ алуы, ә сіресе мақ сатқ а бағ ытталғ ан ә рекет тү рлерінде: жазу, сурет салу, т.б. анық кө рінеді.

Аномальды балалардың морфофизиологиялық негізінің маң ызды элементі болып оралық жү йке жү йесінің (ОЖЖ) физиологиялық бө ліктерінің қ алыптасуы болып табылады. В.Лубовский [2] осы балалардың жоғ арғ ы жү йке ә рекетінің ерекшеліктерін қ арастыра келе, кө п жағ дайда орталық жү йке жү йесіндегі дисфункцияның кө рінуі ерте балалық шақ тан бастау алады.

Орталық нерв жү йесіндегі бұ зылыстар алғ ашқ ы сатыдағ ы психикалық дамудың кешеуілдеуіне, ми системасының кейбір бө ліктерінің дамымауына алып келеді.

Морфофизиологиялық зерттеулер баланың маң дай бө лігінің қ алыптасуын ұ зақ уақ ыттың постнаталды кезең ін анық тады. Маң дай бө лікке адамның бас миының 25% аумағ ы сә йкес келеді. Ал академик Анохин болса мидың жеке функцияларына маң дай бө ліктің қ атысы жоқ деп есептейді.

А.Р.Лурияның [46] бас миының маң дай бө лігі зақ ымданғ ан ауру адамдарғ а жү ргізген нейропсихологиялық зерттеулері мидың маң дай бө лігінің жеке қ ұ рамы қ имыл-қ озғ алыс анализаторының жұ мысының негізіне енетіндігін кө рсетті.

Ми қ абығ ының қ имыл-қ озғ алыс орталығ ы бір-бірімен байланысты. Жұ мыс жасайтын бө ліктерден – постцентральді жә не прецентральді тұ ратын кү рделі жү йе. Қ имыл-қ озғ алыс анализаторының артқ ы орталық ядросына қ атысты постцентральді бө лігіне тері сезімталдылығ ы орталығ ы орналасқ ан.

Постцентральді аймақ тың алдың ғ ы жағ ындағ ы прицентральді аймақ пен шекаралас бө лік ми қ абығ ының қ имыл-қ озғ алыс зонасы ретінде бізге мә лім. Ол мидың маң дай бө лігінің қ ұ рамына еніп алғ ашқ ы немесе моторлы поле жә не екінші перифериялық поляны ендіреді. Орталық немесе бірінші (алғ ашқ ы) поляның зақ ымдануынан қ абылдау қ абілетінің бірден тө мендеуі айқ ын байқ алады. Перифериялық поле ә р тү рлі анализаторларды функциональды байланыстыруда ерекше рольге ие.

Қ имыл-қ озғ алыс қ абығ ы организмнің ерікті, белсенді ә рекетін іске асыруғ а, оны ұ йымдастыру мен бағ дарлауғ а жауапты. Ерікті қ имыл-қ озғ алысты ұ йымдастыру– бас ми шарының қ имыл-қ озғ алыс анализаторының қ ұ рамына кіретін 2 бө лімді зонағ а сү йенетін кү рделі процесс. Мидың постцентральды

аймағ ы ә рекетті импульстарды топологиялық ұ йымдастыруды қ амтамасыз етіп, оларды белгілі-бір ісә рекеттік актіні орындауғ а бағ ыттайды.

Ми қ абығ ының примоторлы бө лігі іс-ә рекеттен оң ай екінші ә рекетке ө туге мү мкіндік жасап, ә р тү рлі жеке-жеке актілерді қ имылдық ә деттерге айналдыруғ а жағ дай жасайтын ә рекеттердің кинетикалық ұ йымдасуы. Моторлы бө ліктің нейтрондары бұ лшық еттерге пирамидалы жә не экстрапирамидалы жү йемен импульстарды жібереді.

Пирамидалы жү йе қ имыл-ә рекет анализаторының тө менгі бө ліктерінен артқ ы ми элементтеріне дейін бағ дар қ ұ рады. (контралирует). Пирамидалық жү йенің зақ ымдануынан танымдық ә рекеттердің бұ зылысы кө рініс береді.

Экстрапирамидалы жү йе қ осымша қ имылдарды орындау, бұ лшық ет тонусы, мимикалық ә рекетті орындауғ а қ атысады. Бұ л жү йеге зақ ым тиюінен қ имыл-ә рекеттің еріксіздігі зардап шегеді.

Орталық жү йке жү йесі ә рекеттері механизмімен байланысты аномальді балалардағ ы психомоторлы бұ зылыстардың жалпы кө рінісін сипаттау мидың маң дай бө лігінің дисфункциясының бұ зылу себебін кө рсетеді, қ озу мен тежелу процесі қ алыптылығ ының қ ызметінің бұ зылуы жоғ арғ ы ми функциясының жетіспеушілігі себебінен туындайды.