Психомоториканы зерттеу әдістемелері

Адамның жеке басының жетекші бағ дары балалардың психикалық дамуының кө птеген басқ а жақ тарын да анық тайды. Мысалы, танымдық бағ ыттылығ ы бар балалар сыртқ ы болмыс заттары мен қ ұ былыстар туралы білім алуғ а тырысады. Сө йте тұ ра бастауыш сынып оқ ушылары қ имылдарын, дағ дыларын жетілдіре тү суге жө нді ық ылас кө рсетпейді. Іс-ә рекет нә тижесінде (ә сіресе практикалық сабақ тар орындауғ а қ атысты болғ анда) ү немі айқ ын мақ саттылық кө рсетпейді. Оқ у бағ дары бар балалар оқ у тапсырмаларын, жекелеген операцияларды мұ қ ият орындаумен ерекшеленеді, бірақ оларда кейде ү йренген қ алыппен жұ мыс жасау ағ ымы пайда болып, жаң а міндетті (игерілмеген ү лгі бойынша) шешудің ортақ тә сілін ө здігінен бө ліп алуғ а келгенде қ иналады.

Бастауыш мектеп жасындағ ы балалардың психологиялық денсаулығ ын зерттейтін нақ ты ә дістер қ азіргі кезде жасалмағ ан. Сондық тан қ осалқ ы, жанама тү рде анық тайтын ә дістерді қ олданғ ан дұ рыс. О.В. Хухлаева бойынша, психологиялық денсаулық кө рсеткіштері ретінде баланың социумге (мектеп пен жанұ яғ а) бейімделуі орын алады, ө йткені, психологиялық сау функционалдылық қ а адам мен ә леуметтік орта арасындағ ы адаптацияның болуы сә йкес келеді. Сонымен қ атар мазасыздық дең гейін анық тау қ ажет, мазасыздық тың ө суі психологиялық денсаулық тың ауытқ уларымен корреляцияда болады.

Моторлы сфера жү йесін зерттеуде кең інен танымал Н.И. Озерецкий ә дістемесінің мә ні ерекше. Оның ең бектерінде моториканы бағ алау ә дістемелері, оның нұ сқ алары т.б. берілген. Мұ ндай ә дістеме шкалалары 4-тен 16 жасқ а дейінгі балалардың психомоторикасын анық тауғ а негізделген. Шкала 13 жас шамалық қ атардан тұ рады, тест кө лемі қ иындауына қ арай арта береді, ә рқ айсысы психомоториканың ә р тү рлі компоненттерін анық тауғ а мү мкіндік беретін 6 тапсырмадан тұ рады: статикалық координация, динамикалық координация, қ озғ алыс жыдамдығ ы, қ озғ алыс біруақ ыттылығ ы, оларды орындаудағ ы есептілік. Н.И. Озерецкийдің анық тау шкаласы зерттелінушілердің моторлы даму дең гейін дә л кө рсетіп берді.

М.В. Шагинян 5 пен 12 жас аралығ ындағ ы балалар мен жасө спірімдердің қ озғ алыс сферасын диагностикалауғ а ғ ана шкаланы қ олдану керек деген ө з позициясын ұ сынды.

Н.И. Озерецкий шкаласынан бө лек А.Р. Лурия да ә р тү рлі неврологиялық жә не модификациялық сынау ә дістемелерін жасады. Кө птеген авторлардың пікірі бойынша А.Р. Лурия ә дістемесі қ азіргі кү ні толық нейрофизиологиялық сараптау нә тижесін кө рсете алады. Лурия ө з зерттеулерінде сө йлеу актісін қ ұ руда маң ызды роль ойнайтын ауыз, ерін қ озғ алыс функциясына ү лкен мә н берді. Жұ мыс жү ргізуде мынадай тө мендегі параметрлерді негізге алу керек:

1. Қ имыл- қ озғ алыстың статикалық координациясы; 2. Қ озғ алыстың динамикалық координациясы; 3. Бір ә рекеттен (қ озғ алыстан) 2-не ауысу ә рекеті;

4. Қ озғ алыс дифференциациясы; 5. Қ озғ алыстың кинестетикалық негізі; 6. Оптика – қ озғ алыстың кинестетикалық координациясы; 7. Оптика – қ озғ алыстың кең істіктегі координациясы; 8. Қ озғ алыс ритмділігі; 9. Праксистің формалары; Ана тілін ү йренудің заң дылығ ы бірқ атар қ абілеттердің дамуы процессінде ішкі сезім арқ ылы (саналы емес) жү зеге асырылады: 1)ө зінің сө йлеу органы бұ лшық еттерін адамның жұ мыс істете білу қ абілеті – сө здің дыбысын артикулдеу, интонация элементтерін, просодемелады модулдеу жә не оларды есту; 2) дыбыс комплекстерімен интонацияыны тілден тыс шындық пен салыстыру қ абілеті, яғ ни оларды сө йлеу элементінің мағ ынасы ретінде тү сіну. 3) сө здің мағ ыналық элементін ө з сезімімен салыстыра білу қ абілеті, яғ ни оларды бағ алау; 4) араласу, тану, сө зді жә не адамның мінез-қ ұ лқ ын тә ртіптеу процесінде сө здің мағ ыналық ү йлесімділік дә стү рін жә не бағ алау элементін есте сақ тау қ абілеті.

Еліктеу ә дісі. Еліктеу ә дісінде ү йретуші мен ү йренушімен екеуі де бір сө зді, бірақ ә р тү рлі етіп айтады: ү йретуші ересек адамдармен сө йлескендігіден гө рі біршама қ арқ ынырақ, сө зінің дыбысын артикулдеп жә не сө зінің дауыс ырғ ағ ын мә нерлеп сө йлейді, ал ү йренуші тындайды да қ айталайды, оның сө зіне еліктейді, сө йлеу қ имылын ү йренуге жә не мағ ынасын тү сінуге тырысады.Мұ ндайда тә рбиеші ү шін орфоэпиялық норма дең гейінен тө мен тү спеу жә не баланың сө зіне еліктемеу аса маң ызды.

Бұ л ә дісті қ олдануды сә би шағ ынан бастап, кейінгі шақ тарда тек балалар бақ шасында ғ ана емес мектепте, тіпті есейгенде де, жалғ астырып отырады.

Еліктеу ә дісіне ү йрену тұ рмыстық іс-ә рекеттерді атқ ару кезінде, айталық, баланы шомылдыру кезіндегі баламен қ атынас процесінде еріксіз тү рде болуы мү мкін.

Еліктеу ә дісі бұ дан гө рі ересекбаларды тілге ү йрету кезінде кез-келген ойын ү стінде пайдалылады.

Заттар мен ойын ойнау кезінде балалар оларды бір орнынан екінші орынғ а ауыстырады, лақ тырады, кө рсетеді, итереді, шұ қ ылап кө реді, бұ райды, заттарды бақ ылайды жә не олардың сапасын, қ имылын атайды. Мұ нда да тә рбиеші баламен сө йлесуге, оны жетелейтін сұ рақ тар беруге тиіс.

Баланың қ ұ рылыс салуына кө мектесе отырып, тә рбиеші қ ұ рылыстың затын, оның бө лшегін атайды, қ ұ рылыста нә тижеге жетуге қ ажетті ө зінің ә с-ә рекетін атайды.

Сюжетті драмалық -рольдік, режисерлік ойын процесінде тіл дамыту ү шін ерекше қ олайлы жағ дай кө п болады.

Рольдік ойында бала ересек адамдардың ө міріндегі ө зі байқ ағ ан немесе ә ң гімелерлен білетін, есінде қ алғ ан ә ртү рлі жағ дайларды қ айталайды: мамам балаларды тамақ тандырып жатыр, электр монтері немесе газ жө ндеуші, немесе сантехник тұ рғ ындардың шақ ыруымен ү йге келді, мұ ғ алім мектепте балаларды оқ ытады, косманавт айғ а ұ шады жә не т.б. Бала ересек адамның қ имылын да, сол қ имылмен айтылатын сө зін де қ айталайды.

Оқ ыту тә сілдері. Белгілі бір ә дістің қ олданылу вариантын сол ә діст қ ұ райтын негізгі іс-ә рекетке оқ у дидактикалық материалдың сипатынан туындайтын қ осалқ ы ісә рекеттің енгізлуін тә сіл деп атаймыз. Бұ л ә діс ә р жағ дайда ә р тү рлі тә сілдермен жү зеге асырылады.

Белгілі бір ә дістің қ олданылу вариантын, сол ә дісті қ ұ райтын негізгі іс-ә рекетке оқ у дидактикалық материалдың сипатынан туындайтын қ осалқ ы іс-ә рекеттің енгізілуін тә сіл деп атаймыз.

Сонымен, еліктеу ә дісін жү зеге асыратын тә сілдер мыналар болуы мү мкін:

1)Айнадағ ылармен танысқ анда нақ ты затты бақ ылау- жоғ арыда айтқ ан жағ дайда, сә би ө з қ олына қ арайды, анасының қ олын бақ ылап оғ ан ілесе қ айталайды, оның сө зіне еліктейді.

2)Ойындар: біздің байқ ағ анымыздай, ойын ү стінде баланың тілі жаң а лексикамен толығ ып қ ана қ оймайды, сонымен бірге ол жаң а сө з формасымен де байиды;

3)Сө з ү лгісіне сү йену: тә рбиеші айтқ ан сө зді балалар қ айталайды.

Сонымен, біз ү йретуші мен ү йренуші бір сө зді айтатын еліктеу ә дісімен таныстық, бірақ ү йретуші қ алай сө йлеу керек екендігі жө нінде ү лгі кө рсетеді, ал ү йренуші оны дә лмедә л қ айталайды, оғ ан еліктейді.

Сө йлесу ә дісі. Бала ү шін орындауы анағ ұ рлым қ иыны оның тілін ү йрету ә дісі- сө йлеу ә дісі, мұ ны қ осымша сұ рақ пен жауап ә діс деп те атайды.

Ә ң гімелесу ә дісі ү йретушінің сұ рауынан, ал ү йренушінің жауап беруінен тұ рады. Демек, олардың екеуі де сө йлейді, бірақ бір сө зді емес, ә ртү рлі сө здер сө йлейді: ү йретуші ө зінің сұ рағ ымен баланың ө зіне таныс сө здерді, дыбыстарды, грамматикалық формаларды немесе дә некер тексті еске тү сіруге жә не орнымен қ олдануғ а итермелейді.

Нақ ты затқ а немесе суретке сү йену тә сілі дидактикалық ойындармен, яғ ни оқ ытуғ а арнайы арналғ ан ойындармен шектеседі. Ересек адамдар балаларды белгілі бір ойынның ережесімен таныстырады. Содан соң олардың ө з бетімен ойнауларына мү мкіндік береді. Кез келген дидактикалық ойында баланың тілін дамытатын ү лкен мү мкіндіктер бар: ө йткені дидактикалық ойын арқ ылы берілетін кез келген білімді бала сө йлеу тілінде ү йренеді. Бірақ баланың сө йлеу тілін дамытуғ а арнайы арналғ ан дидактикалық ойындар да бар, бұ л сө йлеу тү ріндегі дидактикалық ойындар.

Алты-жеті жастағ ы балалармен жұ мыс істегенде, біріншіден, кү рделі синтаксистік форма берілу, екіншіден, лексиканың ауқ ымы кең ейтілу арқ ылы сө йлесу ә дісі кү рделілендіріледі.

Байланыстыра сө йлеуге жаттығ у ү шін тә рбиеші тақ ырыпты белгілеп, осы тақ ырыпты дамытатын бірнеше сұ рақ қ ойып, балардың тілін дамытуды ұ йымдастыра алады.

Сө йлесу ә дісін – теориялық материалды берудің бір тә сілі болып табылатын ә ң гімелесудің мектептік ә дісімен шатыстыруғ а болмайды, сө йлесу ә дісі ережесіне сай практикалық ә діс екендігін аң ғ арамыз.

Қ айталап айту ә дісі. Мектепке дейінгі бес-жеті жастағ ы балаларды жоғ арыда айтылғ ан тілге ү йрету ә дістерінен басқ а, қ айталап айту ә дісімен де ү йретеді, ол балалардың сө зін тілдің барлық компоненттерімен байытатын, олардың байланыстырушы сө здерін жаттық тыратын қ айталап айту ә дісімен сө йлеуге ү йретеді.

Қ айталап айту ә дісінде тә рбиеші балаларғ а кө ркем ә деби шығ арманы оқ ып береді, айтып береді немесе серуендегенде, экскурсияда болғ анда ө здерікө рген нә рселерді олардың есіне салады, немесе «Ө з ө мірінде болғ ан оқ иғ аларды» айтып береді, немесе балалар кө рмеген ә лдебір затты, хайуанатты сө збен суреттеп айтады, содан соң оларды: 1) Тә рбиешінің ә ң гіме айтуы барысында сұ рақ қ оюғ а, 2) Оның ә ң гімесін (ө з жолдастарының біріне немесе ү йдегі ересек адамдар ү шін) қ айталап айтып беруге ынталандырып отырады.

Қ айталап айту ә дісі еліктеу ә дісне ұ қ сас. Бұ л ә дістердің арасындағ ы айырмашылық мынада: тә рбиеші оқ ып болысымен-ақ текстің кейбір жерлерін бала қ айталайды (еліктейді); жуық та естіген текстің мазмұ ның бала мү мкіндігінше айтып береді; баланың тексті қ абылдауы мен оның мазмұ нын қ айталап айту арасында біршама уақ ыт ө туі қ ажет.

Қ ұ растыру (ә ң гімелеп беру) ә дісі. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілінде қ ұ растыру ә дісінің мә ні мынада: балалардың ертегілерді ө з бетінше «қ ұ растыруын» олардың ө з ө мірлерінде кездескен нақ ты жағ дайларды ә ң гімелеп беруін нақ ты обьектілерді – заттарды, хайуанаттарды, ө сімдіктерді суреттеуін тә рбиеші кө термелеп отырады.

Практикалық ә діс пен тә сіл ұ ғ ымы. Балаларды ана тіліне ү йретудің жоғ арыда келтірілген ә дістері баланың тіпті ө зін арнайы оқ ытып жү ргенін аң ғ армай, тілді ішкі сезім арқ ылы игеріп, табиғ и қ арым-қ атынаста ү йренуін кө здейді. Мұ ндай ә діс ү йретудің практикалық ә дісі деп аталады, оның теориялық ә дістен айырмашылығ ы сол, мұ нда балаларғ а жә не жасө спірімдерге лингвистика-тіл туралы ғ ылым жө нінде мә лімет беріледі. Теориялық ә діспен балалар мектепте, ана тілін іс жү зінде мең гергеннен кейін ғ ана танысады.

Болашақ тә рбиеші ү шін балалармен – жеке жә не бір топ баламен- бірден (яғ ни алдын-ала дайындалмастан) мазмұ нды ә ң гіме жү ргізе білу дағ дысы кә сіби шеберлік болып

табылады.Бұ л дағ дығ а олар тиісті методиканы ү йрену- практикалық ә дістерді мең геру нә тежиесінде ие болады.Балаларды ә ң гімеге шақ ыру, байланыстырып ә ң гімелеу шеберлігінің