Дәріс 4

Ақ ыл – ой кемшілігі бар балалардың моторлық сферасының жалпы ерекшеліктері.

Дамуында белгілі бір танымдық прцесінде арнайы ауытқ уы бар балаларғ а қ ажетті жағ дайлардың бірі, жасына сай мотрикалық даму екрекше орын алды. Берілген мінде, ақ ыл – ой кемістігі бар балалардың физиологиялық дамуына байланысты олардың қ имыл – ә рекет қ абілеттерінің жә не мотрикалық ерекшеліктері туралы білімге байланысты болады. Ол ү шін мотрикалық жетіспеушілік байқ алғ анда, мотрикалық сфераны арнайы зерттеу қ ажет етіледі.

Алғ ашқ ы зерттеулер жә не танымдық процесінде арнайы ауытқ уы бар баларды зерттеу елушіні жә не алпысыншы жылдардың басында ө ткізілген еді. Психофизиологиялық жә не психикалық инфантилизм тү рлері анық талды. Сонымен қ атар церебро – остеникалық кү й анық талды. Олигофрен балалардың мотрикалық ерекшеліктері ПДТ балалардың мотрикасымен салыстырыла басталды. Алғ ашқ ы жұ мыстар қ атарына Вайзман ең бегі жатады. Ол қ имылмен жасалатын жаттығ улардың ә рекеттік динамикасының вариативтілігін анық тап, сол жаттығ уларды қ айталап істеу арқ ылы оны жасаудың оң айғ а соғ атынын атап кө рсетті. Қ алыпты жағ даймен салыстырғ анда ө зіндік қ имыл фцнкциялардың ауытқ уы бар балаларда кеш орындалатынын байқ ады. В.В.Лебединская психомоторлық дамуды зерртеумен шұ ғ ылданды. МШ балалардың

даму сферсаныдағ ы қ арпайым ә рекеттердің икемсіздігі, синкенезия, бірлескен қ имылы, қ алыпты қ имылдың бұ зылуына мә н берді.

Ақ ыл – ой кемістігі бар балардың мотрикалық дамуының ауытқ уы кейінірек оқ у іс - ә рекетінде қ иындық тар туғ ызды. Осындай ауытқ у салдарынан мотрикалық дамымай қ алу пайда болатынын атап ө тті.

Психомоториканың бұ зылыс механизмі.

Аномальды балалардың морфофизиологиялық негізінің маң ызды элеметі болып орталық жү йке жү йесіндегі жас физиологиялық (ОЖЖ) бө лімнің қ алыптасуы болып табылады.

В.Лубовский (3) ерте балалық шақ тағ ы жоғ арғ ы жү йкесінің қ ызметін зерттеп, ОЖЖ дисфункциялық кө рінісінде ауытқ у болатынын ескертеді.

ОЖЖ бұ зылысы психикалық дамуының тежелуіне ә келеді, соның ә серінен жас мидың істемей қ алуы мү мкін. Морфофизиологиялық зерттеулер нә тижесінде баланың маң дай ми бө лігінің қ алыптасу кезең і ұ зақ қ а созылады. Маң дай бө ліктің 25% мидың алдынғ ы тү бір бө лігі жатады. Академик Анохинның есептеуі бойынша алдың ғ ы тү бірі басқ а ми функцияларына жатпайды бірақ, мақ сатты бағ ытталғ ан пластикалық мінез реакциясына ә серін тигізеді.

А.Р.Лурия (39) нейропсихологиялық зерттеулері бас мидың маң дай тү бірінің зақ ымданғ ан кезінде, анализатордың қ имыл жұ мысына жауап беретін маң дай тү бірінен тұ ратын бө ліктерге ә сер етеді.

Орталық қ имыл тү бірі – кү рделі білім, 2 негізгі бір-бірімен бірге жұ мыс атқ аратын аймақ тар, постцентралды жә не прицентралды бө лімдер болып табылады. Постцентралды аймақ қ а-ядроның артқ ы бө лігі сипап сезу мен қ имыл анализаторына жауап береді. Прицентралды аймақ қ а ядроның алдынғ ы жағ ы жатады, моторикалық жә не периферикалық жолдары мидың маң дай бө лігінде байланысты болады. Орталық жә не біріншілік жолдар зақ ымданғ анда сол сә тте арнайы қ абілеттердің ауытқ уы байқ алып, тек қ оздырғ ыштар дифференцалданады. Периферикалық жә не екіншілік жолдар қ оздырғ ыштардың интеграциясына, біріншілік жолдардан бө лінетін ядерлі орталық тар анализаторының функциянылды қ осылыстарына ә сер етеді. Біріншілік жолдар қ оздырғ ыштардың салдарынан пайда болатын қ озу, шектелген ядролық зона аймағ ында тарап, ә сер етеді. Екіншіліқ жол негізінде болатын қ озу ядро зонасының кең аймағ ына тарап тү бірдің кең территориясын бағ ындарады. Екіншілік аймақ адамның орталық тү бірінің 80% қ ұ райды. Қ имыл сериясының уақ ытымен жү зеге асуының қ иын синтезіне ауап береді. Қ имыл тү бірі ағ заның қ имыл белсенділігінің ө здігінен ұ йымдастырылуына, жоспарлауына, жү зеге асуына ә сер етеді. Ө здігінен қ имылды ұ йымдастыру қ иын процесс, екі зонағ а бө лінеді жә не бас ми тү бірінің қ имыл анализаторының қ ұ рамына кіреді. Постцентралды бө лім қ имыл импульсының топологикалық ұ йымдастыруын қ амтамасыз етеді, қ имыл акт қ ұ рамын анық тап бұ лщық ет топтарына бағ ыттайды. Тү бірдің примоторикалық бө лімі қ имылдың кинетикалық ұ йымдастырылуына жауап береді, қ имыл қ абілетінің бірінен екіншісіне икемді ауысуына себебін тигізеді. Тү бір моторикасының нейтрондары пирамида мен экстрапирамида жү йесі тү ріндегі импульстарды бұ лшық еттерге жібереді.

Пирамида жү йесі, қ имыл анализаторының тү бір бө лімінен бастау алып, ОЖЖ тө мен орнвасласқ ан барлық анализатор мен жұ лын элементінің қ ызметтеріне бақ ылау жү ргізеді. Бас ми тү бірінен орталық жү йке жү йесінің шығ атын нейтрондарына импульс жіберіледі. Пирамида жү йесі зақ ымданғ ан кездет танымдық қ имыл бұ зылады.

Экстрапирамидалық жү йе бұ тшық ет тонусына, қ ұ рамдас мимикалық жиынтық кимылының келбетін басқ арады. Экстрапирамидалық жү йе зақ ымданғ анда қ арапайым шарстыз қ имылдар зардап тартады.

Осылайша, анамальды балаларда болатын психомоторикалық бұ зылыстардың жалпы сипаты орталық жү йке жү йесінің қ имыл ә рекет механизм бұ зылысының салдары, бас мидың маң дай жү йесінің

дисфункциясымен байланысты, жү йке жү йенің пісіп жетілмеуі негізінді бақ ылау бө лімінің жетіспеуі, қ озу мен тежелу процесінің бұ зылысы орын алады.