Моторлы және психиканың өзара байланысының қалыпта және патологиядағы дамуы

Педагогика жә не психология ғ ылымдары шең беріндегі кө птеген ғ алымдар бала бас миының жұ мысы мен оның психикалық дамуы оның моторикалы жағ дайымен байланысын кө рсетіп берді. Сеченов қ озғ алыс функцияларын орталық жү йке жү йесінің функциясымен байланыстырып, орталық жү йке жү йесіне ә р тү рлі қ имыл-қ озғ алысты реттейтін аймақ ретінде қ арап, ондағ ы қ имыл белсенділігі аймағ ына кө п кө ң іл бө леді. Ми ә рекетінің ә р тү рлі сыртқ ы шексіз кө ріністері бір ғ ана қ ұ былысқ а – бұ лшық еттік қ озғ алысқ а жанасады.

Н.А.Бернштейн [5] ө зінің қ имыл-ә рекеттік теориясында қ имыл-қ озғ алыстың онтогенездегі дамуын қ адағ алап, бір уақ ытта оның психиканық дамуындағ ы маң ызды ролін сипаттады. Баланың жоғ ары нерв ә рекетін балалар мен жасө спірімдер физиологиясы институтының лабораториядағ ы арнайы зерттеулері «адам ми функциясының прогресі кө п жағ дайда қ имыл-ә рекет анализаторының дұ рыс дамуымен анық талады.» деген қ орытындығ а келді. Анық талғ андай, қ ол саусақ тарының қ озғ алысы баланың жазу дағ дыларын игеруіне, ү йренуіне қ ажет, ә рі бас ми шарының жұ мыс істеу қ абілетін арттыратын кү шті қ ұ рал екендігі нақ тыланды.

Морфологиялық зерттеулер кезінде баланың маң дай жү йесінің ұ зақ уақ ыттық постнатальді; периодында қ алыптасуы жағ дайын ескеруде, жоғ арыдағ ы мә ліметтер біз ү шін қ ажет, ә рі маң ызды. Маң дай қ ыртысы аумағ ының ү лкеюі кө біне 2-7-13 жас аралық тарында қ арқ ынды жү реді. Олардың функциясымен адамның жоғ арғ ы мінез-қ ұ лқ ы мен іс-ә рекетінің спецификалық формалары тығ ыз байланысты.

А.Р. Лурия [46] кө рсеткендей, жоғ ары психикалық функциялар элементарлы, моторлы жә не сенсорлы процестер негізінде пайда болады. Жоғ ары психикалық функциялардың материалды субстракты – бұ л баланың туылғ анында кө рініс бермейтін, тек қ арым-қ атынас процесінде қ алыптасатын ми зоналарының бірлесіп жұ мыс жасайтын кү рделі функциональді жү йесі. Ол бірте-бірте кү рделі ортааралық байланыс сипатын ала бастайды.

Бала психологиясы саласындағ ы бірқ атар зерттеулер кө рсеткендей, дамудың алғ ашқ ы этабындағ ы жоғ ары психикалық процестердің сезімталдылық процесі анық кө рінеді. Кейінірек осы сезімдік компоненттер бірте-бірте алыстаса да, олардың қ ұ рамына компонент ретінде енуі жалғ аса береді.

А.Н. Леонтьев [42] психикалық дамудың байланыстылығ ын сипаттады. Ол былай деп жазды: «Психика қ имыл-ә рекетте ө здігінше пайда болмайды», мұ нда қ имыл-ә рекет психиканы қ алыптастырады.

Н.И. Озерецкий балалардағ ы қ озғ алыс дамуы мә селесімен айналысқ ан алғ ашқ ы ғ алым. Ол моториканың кішкентай ғ ана бө лігінң бұ зылуы бала дамуына, оның ү лгеріміне теріс ә сер ету мү мкіндігін кө рсетіп берді.

Ал, Л.В. Фомина зерттеулері кө рсеткендей, балалардың артикуляциялық дыбысының дамуы жең ілдейді, егер оның қ ол саусақ тары қ имылын жаттық тыру керек. Баланың сө здік қ оры қ аншалық ты дә режеде екенін анық тамай-ақ мынадай ө тінішті қ олдануғ а болады: балағ а бір саусағ ын, екі, ү ш, т.б. кө рсетуді талап ету.

М.М. Кольцова [36] сө здік функцияның дамуының барлық этаптарында баланың қ озғ алыс белсенділігі ерекше роль ойнайды. Проприоперцевтивті импульстар мидың ассоциативтік зоналарының активизациясын тудырып, ол сө йлеу функциясының жағ дайында байқ алады.

Жоғ арыда кө рсетіліп кеткен мә ліметтерге сү йене отырып О.С. Бот [11] сө здік дамуы кешеуілдеген балалармен жұ мыс жасағ анда осы фактілерді тиімді қ олдануғ а ү лкен мә н берді. Автор мектепке дейінгі сө йлеуі кешеуілдетіп немесе дамымай қ алғ ан балалармен тү зету – тә рбиелік жұ мыстар жү ргізуде ұ сақ қ ол саусақ тары қ имылын дамытуғ а бағ ытталғ ан ә р тү рлі ойындар мен жаттығ уларды кең кө лемде пайдалануды (қ олдануды) айтып кетті.

Кө п реттік зерттеулер баланың қ алыпты дең гейде дамуы оның психикалық пен моторлық дамуының ө зара тығ ыз байланыстылығ ына тә н келеді.

Л.И. Александрова [2] кү н тә ртібіндегі ә р тү рлі физикалық жаттығ улар (сабақ қ а дейінгі гимнастика, қ оң ырау уақ ытындағ ы ә р тү рлі ойындар, таза ауадағ ы физикалық жаттығ улар, т.б.) балағ а оның ақ ыл-ой динамикасына оң ды ә сер етеді.

Кө птеген зерттеулердің авторлары кө рсеткендей, оқ ушы ү лгеріміне ә р кү нгі дене шынық тыру сабақ тары игі ә сер етеді. 1-8 сынып ү лгерімді жә не ү лгерімі нашар оқ ушыларының физикалық дайындығ ының салыстырмалы зерттеулерін жү ргізе отырып, мынадай қ орытынды жасауғ а болады: мақ сатқ а бағ ытталғ ан қ озғ алыс белсенділігі мен жақ сы физикалық дайындық оқ ушылардың оқ у ү лгерімін арттыруғ а жағ дай туғ ызады.

Атақ ты кең ес психологы мен дефектологы Л.С. Выготский [15] баладағ ы дефекті мен оның моторлы жү йесін зерттеуде оғ ан ерекше кө ң іл аударуды талап етті. Ол моторлы артта қ алушылық ә р тү рлі дә режеде ақ ыл-есі артта қ алуының барлық тү рімен араласа алады жә не де моторлы сфера ө здігінше (ө з бетінше) жоғ арғ ы интеллектуалды функцияларғ а байланысты емес, ә рі жең іл басқ арылатын ө з ең бектерінде талдап берді.

Кө мекші мектеп ұ йымдастырушысы А.Н. Граборовтың [21] айтуына жү гінсек, баланың бұ лшық еті мен ойлау қ абілеті арасында тығ ыз байланыс бар. Осының арқ асында оның бірте-бірте бағ дарлау қ абілеті дұ рыстала бастайды.

Ақ ыл-есі кем балалардың қ озғ алыс ерекшелігін зерттеуші ғ алымдардың бірі Н.А. Козленко [25] баланың тұ лғ асын жан-жақ ты дамытуда маң ызды рольді қ имыл-ә рекет кемшіліктерін корррекциялау алады.

А.С. Самыличев жә не Ю.А. Воскресенская [27] бас миының қ озғ алыс сапасын жә не ақ ыл-ой дамуын зерттей келе, олар мынадай қ орытындығ а келді: ақ ыл-ой жұ мысы жақ сы дамығ ан балалар қ имыл сапалары жақ сы дамуымен ерекшеленеді жә не керісінше.

Л.И. Вайзман [23] олигофрен балалардың психомоторикаларын қ арастыра келе, оның интеллектуалдық пен қ имылдық дамуы байланысын анық тады: адам интеллект қ имыл-қ озғ алыс бұ зылыстарының аз болуына септігін тигізді.

Е.В. Шагинян энцефалопатиялы мінез-қ ұ лық сипаты тә н балалардың психомоторикасын қ арастырғ анда ол қ атты (жиі) психикалық бұ зылыстар моторлы артта қ алушылық қ а себеп болу мү мкіндігін кө рсетті.

Н.А. Шарапанов осы қ арастырылып жатқ ан мә селе жө ніндегі оның зерттеулері мынадай қ орытынды береді: тө менгі сынып оқ ушыларының дыбыс шығ ару жү йесінің кү рделі бұ зылысына бірден бір себеп олардағ ы артикуляциялық моториканың бұ зылысы деп айтуғ а болады.

АҚ Ш-ғ ы кө птеген педагогтар, психологтар мен физиологтар, ақ ыл-ой жә не физикалық қ абілеттердің бірлігі, бір-бірімен байланыстылығ ы теориясын ұ стануда. Мұ ндай позицияны Н.К. Фултон [46] да ұ стануда. Ол былай деп жазды: «орталық жү йке жү йесі» тірі ұ лпағ а айнала отырып – ұ йымдасады анатомиялық сегмент шарттарында қ алыптаспайды. Ол қ имыл-қ озғ алыс бейнесінде қ алыптасады. Адам организмінің алғ ашқ ы кездегі ерте дамуы баланың ерте қ озғ алыс жә не бұ лшық ет реакциялары болып табылады. Ерте балалық шақ та ақ ыл-ой мен физикалық ә рекеттер бір-бірімен тығ ыз байланыста болады. Моторлы іс-ә рекет интеллектуалды дамуда маң ызды роль ойнайды.