Тақырып Қазақтың алғы философиясы

Алғ ы философия б.д.д. 6 – ғ асырлардан бастап XI- XII ғ асырларғ а дейінгі кезең ді қ амтиды. Қ азақ философиясының мол ү лгісі фольклорда жатыр. Қ азақ философиясының дү ние таным негізі, рухани қ азынасы, байырғ ы ауыз ә дебиеті, тұ рмыс-салт жырлары, аң ыз-ертегілер, батырлар жырлары, лироэпостық жырлар, тарихи жырлар болып табылады. Біздің бабаларымыз кезінде ө мір қ ұ былыстарын, табиғ аттың сыр сипатын, жұ мбағ ын болмыстық мә ні мен мақ сатын бейнелеп ой арқ ылы жеткізе білді. Қ азақ халқ ының фольклорында табиғ ат, қ оғ ам, ө мір жайлы тү сініктер ө рістей келе, бү кіл халық тық ой- санағ а айналғ ан. Фольклорлық шығ арманың тақ ырыбында табиғ ат, адам, тө рт тү лік мал, тә рбие, тарих, этнография, ою - ө рнек, мә дениет араласып келіп отырады. Геродоттың баяндауы бойынша, Анахарсис скиф патшасы Иданфаристің ә кесінің туғ ан ағ айыны. Ал, Иданфарис болса, Персия патшасы Даримен соғ ысқ ан скиф патшса, тарихта болғ ан адам. Анахарсис жайында грек философтары Платон, Аристотель, Лукиан, Секст, Эмпирик, Диоген, Лаэртский, Плутархтың ең бектерінде сө з қ аралғ ан. Олардың жазуы бойынша Анахарсис император Солонмен дос болып, Фалес, Питтак, Периандр, Биант, Клеббул, Хилон сияқ ты гректің атақ ты данышпандарымен бірге жү ріп, жеті данышпанның қ атарына кірген. Диоген Лаэртскийдің айтуына сү йенсек, Анахарсистің 800 том ө лең і болғ анғ а ұ қ сайды. Оның айтуы бойынша, Анахарсистің ө нер тапқ ыштық қ асиеті де болғ ан, ол кеменің пікірін ойлап тапқ ан деген сө з бар. Ал Секст пен Эмпирик болса, Анахарсисті скептицизм бағ ытына жатқ ызады. Грекия елінде Анахарсиске қ ойылғ ан ескерткіш бар. Онда «басқ а жә не тілден» деген мағ ынада сө з жазылғ ан Ұ лттық мә дениетіміздің бастау бұ лағ ының бір арнасы «Орхон Енисей» ескерткіштерінен (XII - XIII) ғ асырдан басталады. Бұ л топтамағ а «Кү лтегін» жә не «Тоныкө к» жырлары жатады. VII-VIII ғ асырларда ө мір сү рген бабаларымыздың жазба мә дениеті болғ ан. Жазба мә дениетінің ірге –тасы – алфавит. Ал, тө л алфавиті болу деген сө з, сол халық тың болмысты (дү ниені) эстетикалық жә не математикалық тұ рғ ыда игеруінің, тануының жоғ арғ ы нә тижесі деп білеміз. Математикалық санасы жетілмеген халық алфавит қ ұ растыруғ а дә рменсіз. Қ орқ ыт ежелгі тү ркі тайпаларының IX-X ғ асырда Сыр бойында ғ ұ мыр кешкен ұ лы ойшылы, философы, жырауы, қ обызшысы. Қ оқ ыт шаман дінінің атасы болғ ан.

№16 тақ ырып: IX-XV ғ ғ.қ азақ тың мусылмандық философиясы (Ә л-Фараби, Ж.Баласағ ұ н, М.Қ ашқ ари, Қ.А.Яссауи, М.Х.Дулати)

Жү сіп Баласағ ұ н (XIғ.). Негізгі ең бегі «Қ ұ тадғ у білік» («Қ ұ тты білік») 73 тараудан тұ рады. Бұ л ең бек елді білімге шақ ырады, адамгершілікке, қ айырымдылық қ а, сыпайылық қ а, қ онақ ты кү тіп, қ абылдауғ а ү йретеді, ә кімшілік орында отырғ андарғ а елді қ алай басқ ару керек, қ айткенде оны соң ына ерте алады, қ айткенде ол халық қ а жә йлі болады, сол мә селелер кең інен жә не жан-жақ ты қ озғ алады. Махмұ т Қ ашқ ари (XIғ) Жү сіп Баласағ ұ нның замандасы, Қ ашқ арияда дү ниеге келгенмен, бү кіл саналы ө мірін Қ азақ стан, Орта Азия жерлерінде ө ткізген. Негізгі ең бегі: «Диуани лұ ғ ат ат-тү рік» (Тү ркі тілдерінің жинағ ы) Ол кезінде тү ркі елдерін кө п аралағ ан. Қ ожа Ахмет Иассауи (1094-1167)-ақ ын, дана ойшыл, сопылық бағ ыт ұ стағ ан. Туғ ан жері Сайрам, ал ө мір сү рген жері- Ясса (қ азіргі Тү ркістан) қ аласы. Сол жерде дү ние салғ ан. Ислам дінін насихаттаушы. Мұ хаммед пайғ амбар жолынан ауытқ ып, байлық қ а, басқ а қ ызық тарғ а берілген бай, молда, ишан, бек, сұ лтандарды сынағ ан. Пайғ амбар жасына жеткен соң жер астынан ү ң гір қ аздырып, қ алғ ан ө мірін сонда ө ткізген. Ел оны «Ә зірет Сұ лтан» дейді. Мұ хаммед Хайдар Дулати (1499-1551)-қ азақ топырағ ында дү ниеге келіп, Кашмир ө лкесін билеген атақ ты қ олбасшы, мемлекет қ айраткері, тарихшы, ойшыл. Оның «Тарих-и-Рашиди» кітабы қ азақ хандығ ының қ алыптасу кезең ін баяндайды. Асан Қ айғ ы (XV ғ)-қ азақ даласынан шық қ ан философ, ел қ амын жеген данышпан-ақ ын. Алтын Орда қ ұ лағ аннан кейін, халық аң ызы бойынша, мемлекеттің ыдырағ анын кө ріп, «халық қ а ың ғ айлы, уайым-қ айғ ысы жоқ, қ ой ү стінде бозторғ ай жұ мыртқ алайтын» «Жерұ йық ты» іздеп, желмаямен қ азақ жерін аралайды.