Мектеп жасына дейінгі балалардың құрдастарымен қарым-қатынас ерекшеліктері.

Мектеп жасына деиінгі кезең де бала ө мірінде басқ а балалар орын ала бастайды. Егер сә билік кезең де қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынасқ а тү су қ ажеттілігі енді қ алыптаса бастаса, ал мектеп жасына деиінгілерде ол ең басты қ ажеттіліктердің бірі бола бастайды. 4-5 жасында бала ө зіне басқ а балалардың керек екендігін сезінеді жә не де қ ұ рдастарының ортасын қ алайтындығ ы анық байқ алады.

Бала дамуындағ ы қ ұ рдастарының рө лі туралы мә селелер психологиялық ә дебиеттерде кең інен талқ ыланғ ан. Бұ л мә селені тек баланың ү лкендермен жә не қ ұ рдастарымен қ арым- қ атынастарын салыстыра отырып шешуге болады. Шетел психологиясында компенсаторлық, яғ ни ү лкендермен жә не қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынасының арасындағ ы ө зара қ атынастар туралы тезистер талқ ыланғ ан. Баланың ә леуметтік дамуындағ ы қ ұ рдастарымен байланысының компенсаторлық рө лі, оларғ а ү лкендердің зейіні мен қ амқ орлығ ы жетіспеген кезде болатындығ ын, психоанализдің ө кілдері жү ргізген жетім балалардың дамуын бақ ылау нә тижелелерінде дә лелдеген, сонымен қ атар жұ байлар Харлоулардың маймылдармен жү ргізген зерттеулерінде де кө рсетілген. Дегенмен, маймылдармен жү ргізілген эксперименттердің негізінде алынғ ан нә тижелер, адам баласының дамуына тікелей ә сер етуі екіталай. А. Фрейд пен С. Данның зерттеу жұ мыстарында балалардың ү лкендерсіз ө мір сү ріп, жақ сы дами алмайтындығ ы жайлы ешбір деректер келтірілмеген. Кейбір зерттеулердің нә тижелері балалардың қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынасы тек ү лкендермен қ арым- қ атынасының негізінде қ алыптасып, дамитынын кө рсеткен. Ал балалар ү йінде тә рбиеленгендерде ү лкендермен қ арым-қ атынастарының жеткіліксіз болуынан, қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынасқ а тү суі ө те баяу жә не бірқ алыпты болады. Необихевиористік мектептерде (У. Хартоп, Браян жә не т.б) ү лкендер мен қ ұ рдастарының баланың мінез-қ ұ лқ ына ә серлері ө зара толық тырушы ретінде қ арастырылады. Олар баланың мінез-қ ұ лқ ына ә сер етуімен жалпыланады, сонымен қ атар баланың қ ұ рдастарына қ арағ анда, ү лкендер „кү штірек“ атты ә леуметтік бекітулердің бастауы ретінде балалар арасындағ ы қ атынастар мен ө зара қ атынастарының сипатын ө згерте алады. Дегенмен, алынғ ан нә тижелерде ү лкендермен қ арым-қ атынасы баланың қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынасына қ арағ анда сандық жағ ынан ғ ана ажыратылады, яғ ни ә рекет ету кү ші, байланыстың саны мен жиілігі бойынша жә не т.б.

Эксперименттерде балалардың ү лкендермен жә не қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынасы, баланың жынысы, отбасындағ ы бала санына байланысты, қ арым-қ атынас жағ дайы сияқ ты кө птеген факторлар бойынша салыстырылады.

Осының арасында, баланың қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынасының ү лкендермен қ арым-қ атынасына қ арағ анда кө птеген ерекшеліктері бар. Мектеп жасына деиінгілердің қ арым- қ атынасының алғ ашқ ы жә не маң ызды ерекшелігі- оның коммуникативті ә рекетерінің жан-жақ тылығ ында. Қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынасқ а тү скенде, баланың ү лкендермен байланыс орнатқ анда мү лдем кездеспейтін кө птеген ә рекеттерін байқ ауғ а болады. Қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынасқ а тү скенде, бала олармен бә стеседі, талап қ ояды, бұ йырады, алдайды, аяйды жә не т.б. Осы кезде балада қ ырсығ у, ренішін білдіру, сыбайласына ә дейі жауап бермеу, еркелеу, қ иялдау сияқ ты мінез-қ ұ лық тың кү рделі формалары қ алыптаса бастайды.

Баланың қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынасындағ ы 2-ші бір ерекшелігі - ол оның тікелей анық эмоционалды маң ыздылығ ында. Мектеп жасына деиінгілердің жоғ ары эмоционалдылығ ы олардың ү лкендермен ө зара ә рекеттерімен ерекшелендіреді. Баланың қ ұ рдастарымен қ арым-қ атысынан жоғ ары экспрессивті – мимикалық кө ріністерді байқ ауғ а болады. Жә не де олардың қ ұ рдастарына қ атысты ә рекеттері жоғ ары аффективті бағ ыттылығ ымен ерекшеленеді. Мектеп жасына дейігілер кө бінесе ө зімен жастыларды жақ тайды, сонымен қ атар ү лкендерге қ арағ анда 9 есе кө п олармен дау-дамайғ а тү седі.

Балалар байланысының 3-ш спецификалық ерекшелігі ол сә йкессіздігі мен регламентсіздігінде. Егер де ү лкендермен қ арым – қ атынаста тіпті ең кішкентай балағ а дейін жалпы қ абылданғ ан мінез-қ ұ лық нормаларын ұ станса, ал қ ұ рдастарымен қ арым – қ атынаста шынайы жә не кү тпеген ә рекеттер мен қ озғ алыстарды қ олданады.

Қ ұ рдастарымен қ арым – қ атынасының тағ ы бір ерекшелігі – жауаптылардан талаптану ә рекеттерін мең геру. Бұ л сыбайласының жауапты белсенділігінің болмауынан, тө мендейтін диалогты дамыту мен жалғ астыру мү мкіндігінің болмауынан анық кө рінеді. Бала ү шін ө зінің айтқ андары мен ә рекеттері маң ыздырақ, ал қ ұ рдастарының талаптарын ескермей жатады. Ал ү лкендердің қ ойғ ан талаптарын бала 2-есе жоғ ары ескеріп, орындайды.

Қ арастырылғ ан ерекшеліктер мектеп жасына дейінгі балалардың бү кіл қ арым – қ атынас спецификасын бейнелейді.