Мектеп жасына дейінгі балалардың ситуациядан тыс-танымдық қарым-қатынас формасы.

Мектеп жасына дейінгі балалардың ә леуметтік қ ұ зыреттілігін дамыту жолдары

Балағ а байқ ап сө йлесең ақ ылың а кө нер, шайқ ап сө йлесең кө рсетер бір " ө нер".

Адамзатты тә рбиелеу ө те ұ зақ жә не кү рделi процесс. Жеке бастың қ алыптасуы, оның рухани жағ ынан дамуы бала кезден бастау алады. Жас шыбық иiлуге қ андай икем болса, бала да тә рбиенi қ абылдауғ а сондай бейiм. Отбасы тұ лғ а қ алыптастырушы бесік. “Азамат қ алыптастырамын десең, бесігің ді тү зе” – деп, ұ лы ғ ұ лама М.Ә уезов бекер айтпағ ан.

Балада заттардың мә ні мен ә рекеттеріне қ атысты сө здерді мең геру бірден қ алыптаспайды. Ө йткені, нақ ты зат немесе ә рекетке қ арағ анда белгілі бір жағ дай тү сндіріледі. Бала бір адаммен сө йлесе отырып, нақ ты ә рекеттерді орындай алады. Осылайша бір жастағ ы сә би анасымен қ арым-қ атынасқ а тү се отырып, дене бө ліктері (кө з, мұ рын, қ ол аяқ тары) кө рсетуді ү йренеді. Сонымен қ атар бала анасымен тығ ыз интимді байланыста болады. Бұ л кезде тек сө здер ғ ана емес, ым-ишара, сө йлеу интонациясы, қ арым-қ атынас жағ дайлары іске асырылады. Ересектермен қ арым-қ атынаста бала олардың сө здеріне дұ рыс мә н береді, егерде сө здер нақ ты ым-ишаралармен байланыстырылып, қ айталанылып отырса, онда бала сө здерді тез мең гереді. Мысалы: балағ а «қ олың ды бер!» деп ө зі осы сө зді ым-ишара арқ ылы қ озғ алыс жасай отырып кө рсетсе, бала бұ л қ озғ алыстарды тез мең гереді. Осылайша ол тек сө здерге ғ ана емес, сонымен қ атар ситуацияғ ада кө п мә н береді.

Ал, 2 жастағ ы бала ү шін сө здер тежелуші мә нге қ арағ анда дамушы мә нге ие болады. Белгілі бір ә рекетті орындауғ а қ арағ анда балағ а сө з арқ ылы кө рсетіліп тұ рғ ан қ озғ алысты орындау оң ай болады. Мысалы, балағ а есікті «жап» десе ол есікті ашып-жауып, осы ә рекетті қ айталай береді.

Сә билік кезең дегі тағ ы бір ә рекет - қ озғ алыстың тежелуі болып табылады. Сонымен қ атар осы кезең де бала «болмайды» сө зінің мә нін тү сіне бастағ анымен тыйым салу балағ а ә сер етпейді. 3 жасқ а толғ анда, ү лкеннің айтқ андары ә р тү рлі жағ дайларда баланың мінез-қ ұ лқ ы қ адағ алана бастайды. Сә бидің ү лкендермен қ арым-қ атынасы сө йлеудің дамуында нақ ты мә нге ие. Сонымен қ атар, сө йлеудің дамуы бала ү шін қ арым-қ атынастың даму мү мкіндіктерін аша тү седі.

Нә рестелік кезең нің аяғ ымен сә билік кезең нің басында балада паралингвистикалық белгілер жү йесі пайда болады (жест, ым-ишара, мимика т.с.с.) Қ арым-қ атынаста бұ л белгілер баланың ү лкендерге еліктеуі арқ ылы қ алыпатасады. Бұ л жағ дай ұ қ састық тың алғ ашқ а формасы болып табылады.

Баланың ең алғ аш мең герген қ арапайым белігілер жү йесі, ү лкендердің ең алдымен анасының жауап реакциясына арналғ ан стимулғ а айнала бастайды. Бала 1, 5-3 жас аралығ ында ересектермен қ арым-қ атынаста психологиялық енудің арқ асында сө йлеуді тез мең гереді. Ол ү лкендердің ә ң гімесін зейін қ ойып тың дауғ а бейімделеді. Ү лкендердің айтқ андарын тың даудан алғ ан рахаттану сезімі оны ә рдайым елең детіп отырады. Сонымен қ атар бұ л жаста бала ү лкендерге елең дей отырып, «ә сіресе анасына» ө зінің сө йлеу қ абілетін дамытады. Осы кезде бала ү лкендерге сұ рақ қ ояды жә не олардың жауаптарын тү сінуге тырысады.

Рбы-қ ұ рдастармен қ арым-қ атынаста болу қ ажеттілігінің қ алыптасуы. Сә билік кезең дегі балалардың қ ұ рбыларына деген қ атынасы. Эмоционалды-практикалық ө зара ә рекеттестік сә билік кезең дегі баланың қ арым-қ атынас ерекшелігі.

Сә билік кезең дегі қ арым-қ атынас ересектерден кө мек сұ рау арқ ылы дамиды. Бұ л жағ дай баланың ерік-жігерінің бастауы болып табылады. Бала ө зінің ерік-жігерін жақ ындарымен, ү лкендермен, қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынаста қ олдана бастайды, яғ ни кө рсетеді. Ә леуметтік белсенділіктің бұ л тү рлері баланың дамуына ә сер етіп, терең дете тү седі.

Сә билік кезең де бала ү лкендердің зейінін аударудың бірнеше жолдарын мең гереді. Бұ л тә сілдер толығ ымен ә леуметтік қ олданбалы болып табылады. Себебі, бала ү лкендердің реакцияларына тітіркене алады. Осы жағ дайда бала бауырмашылдық жә не симпатиялық сезімдерін кө рсете алады. Сонымен қ атар қ анағ аттанбаушылық сезімдерін кө рсетіп, жағ ымсыз жағ дайдан шығ удың кейбір жолдарын ұ сына алады. Бала қ анша жерден шыдамды болса да ү лкендер тарапынан кө ң іл аударуды кү туде шыдамдылық таныта алмайды. Сол себепті бала реагрисивті реакция беруі мү мкін жә не де бұ л кезде біз сә бидің жетістіктерінің ореолында кө ре алмаймыз. Ә леуметтік белсенділіктің дамуында баланың қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынас ерекшеліктерінің дамуы ү лкен орын алады. Сә билік жаста балалардың бір-біріне деген қ ызығ ушылығ ы арта бастайды. Олар бірін-бірі бақ ылайды, ойыншық тармен алмасады, ө здерінің жетістіктерін кө рсетуге тырысады. Тіпті жарысқ а тү суі мү мкін (доп ойнау, велосипед тебу, т.с.с.). Баланың жетістікке деген мотивациясы жарысу кезінде қ алыптасады.(жетістіктер мотиві, Дэвид Маклелланд) Сонымен қ атар балада ө зінің жә не басқ аның жетістігіне деген рефлекциясы дамиды.

Сә билік кезең де бала ө мірінде тағ ы бір маң ызды сфера қ алыптасады, яғ ни оның басқ а балалармен қ арым-қ атынасы. Сә билік кезең де бала ө зінің қ ұ рдастарының арасында ө скенімен де ол ә лі қ арым-қ атынасқ а тү спейді. Сә билердің бір-біріне деген таң дамалы қ арым-қ атынасы жә не ө зіндік қ ызығ ушылық тары кө рінгеніменде, бұ л байланыстар сә бидің жаң а ә серлерді белсенді тү рде қ алыптастыру қ ажеттіліктерінен туындайды. Бала ү шін қ ұ рдастары ө зара ә рекет ететін сыбайластан гө рі, қ ызық ты объект болып табылады. 3 жастан кейін бала қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынасқ а тү су қ ажеттіліктерімен, бір-бірімен ө зара ә рекет етуінің ерекше формаларын ашық -жарқ ын кө рсете алады. Бұ л қ ажеттіліктердің қ алыптасу кезең і осы сә билік шақ болып табылады. Айта кететін жайт, баланың тұ лғ ааралық қ атынасындағ ы проблеманың пайда болуы ә лі кү нге дейін толық зерттелмеген. Психологиялық ә дебиеттерде сә билік жастағ ы баланың ө зара ә рекетімен қ арым-қ атынастары жайлы ақ параттар кө п емес. Осы кезең дегі баланың қ арым-қ атынасын зерттеу Галигузованың жұ мыстарында кездеседі (1989).

Сә би ө з қ ұ рдастарын қ алай қ абылдайды? Бала ө мірінің алғ ашқ ы жылдарында орталық фигура ү лкендер болып табылатындығ ы белгілі. Ү лкендерге деген қ атынасы басқ а адамдарғ а ауады ма? Соның ішінде қ ұ рдастарына? Себебі, басқ а балалар сырт бейнесімен де ересектерге ұ қ самайды. Сонымен қ атар сә билік кезең дегі баланың ойыншық тарғ а деген қ ызығ ушылығ ы ерекше болады.Кейбір жағ дайда басқ а бала сә биге тірі қ озғ алмалы ойыншық ретінде кө рінуі мү мкін. Галигузованың зерттеуінің алғ ашқ ы серияларында балағ а қ ұ рдастарының, ү лкендердің, ойыншық тардың суреттерін слайд арқ ылы кө рсеткен. Бұ л жағ дайда кө бінесе, балада ү лкендердің суретіне деген қ ызығ ушылық пайда болады. Бірақ баланың эмоционалды қ ызығ ушылық тары ө здерімен жасты, яғ ни қ ұ рдастарының суретін кө ргенде артады. Ең қ ызығ ы, слайдтан баланың суретін кө ргенде, сә би ө зін жә не ө зімен болғ ан оқ иғ аларды еске тү сіреді.

Мысалы, Нұ рлан (2 жас 1 ай) баланың суретін қ арап тұ рып, зерттеушіге «мен» деп кө рсетті.

Арай (1 жас 11 ай) тура сол суретке қ арай отырып, «бұ л бала мен сияқ ты басын ауыртып алды» деп ө зімен тең естірді.

Сонымен қ атар бала суретке қ арай отырып, суреттегі адам бейнелерімен сө йлесіп, оларғ а ө з кө ң ілдерін білдірді, ө мірлік ситуацияғ а қ осты. Ойыншық пен ү лкендердің суретін кө рген кезде мұ ндай жағ дай байқ алмайды. Ал қ ұ рдастарының суретін кө ргенде, балалар ө здерін басқ а жағ ынан тани бастайды. Тағ ы бір тә жірибеде мынаны байқ ауғ а болады: тө секте отырғ ан балағ а белгілі уақ ыт мө лшерінде, кезек-кезек ойыншық, қ ү рдасы жә не ү лкен адам кө рсетіледі. Қ ұ рдасы мен ойыншық бір тө секте, ал ү лкен адам орындық та отырады. Тө секте отырғ ан қ ұ рдасы ө зін белсенді ұ стайды, ал ү лкен адам ө зін керісінше, пассивті ұ стайды. Бұ л жағ дайда баланың қ ызығ ушылығ ы ү лкен адамғ а ауады. Себебі, ү лкеннің кө ң ілін ө зіне аударып, қ арым-қ атынасқ а тү скісі келеді. Бұ л тә жірибеден сә билік кезең дегі балаларғ а ү лкендермен қ арым-қ атынасқ а тү су қ ажет екенін байқ ауғ а болады.

Баланың қ арым-қ атынас қ ажеттілігі кезінде 4 негізгі критерий қ олданылады

1. Басқ а адамдарғ а деген қ ызығ ушылығ ымен олардың зейінін аудару;

2. Ө зіне басқ алардың кө ң ілін аудару;

3. Қ ұ рдасына деген эмоционалды қ арым-қ атынасы;

4. Ө зара ә рекетті сезіну.

Галигузованың тә жірибелері бойынша сә билік кезең дегі баланың мінез-қ ұ лқ ы осы критерийлерге сә йкес келеді. Кө п жағ дайда баланың қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынасқ а деген қ ажеттілігі 3 жасында қ алыптасады.

Сонымен қ атар зерттеу кезінде, ә ртү рлі жағ дайда баланың қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынасын зерттей отырып, 4 негізгі категорияны бө ліп кө рсетуге болады:

1. Ө зімен қ ұ рдас балағ а деген қ ызығ ушылық. Бұ л ә рекет кезінде бала қ ұ рдасының сыртқ ы келбетіне назар аударады. Қ ұ рдасының жанына келіп, оның киіміне, дене бітімін қ арайды. Оғ ан қ ызығ ып кө ң іл бө леді;

2. Осы категорияда қ ұ рдасын ойыншық ретінде кө ру ә рекеті байқ алады. Бала қ ұ рдасымен ойыншық пен ойнағ андай ойнайды. Ал ү лкендерге мұ ндай ә рекет жасалмайды;

3. Баланың қ ұ рдасымен жә не ү лкендермен қ арым-қ атынастағ ы тә ртібі кіреді. Іс-ә рекетті бақ ылайды, еліктейді;

4. Бұ л категорияда тек қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынаста болады. Бұ л жағ дайда балалар секіреді, кү леді, бір-бірімен ойнауы, бірін-бірі қ орқ ытуы жү зеге асырылады. Сонымен қ атар осы категорияғ а қ ұ рдасына деген негативті реакциясы кіреді. Мысалы, ойыншық қ а таласу, ренжісу, т.с.с.

Осы 4 категорияны қ арастыра отырып, баланың басқ а адамдармен қ арым-қ атынасын 2 негізгі аспектіге бө луге болады.

1. Объективті

2. Субъективті

Бұ л аспектілерде бала ө зінің қ ұ рдастарының сыртқ ы келбеті мен іс-ә рекетіне кө п кө ң іл аударады. Бала ө зінің қ ұ рдастарына еліктеп, секірсе секіріп, кү лсе кү леді. Бұ л жағ дай объективті аспектіге жатады. Ал екінші аспекті яғ ни субъективті аспект – бала қ ұ рдасының бетіне қ арап тұ рып, жалғ ан іс -ә рекетін қ айталайды. Бұ л аспектіде сә билік кезең дегі даму ө згерісін байқ ауғ а болады. Бұ л динамиканың нешізінде объективті іс-ә рекеті емес, субъективті іс-ә рекет жү зеге асырылады.

Галигузованың зерттеуі бойынша баланың бірлескен іс-ә рекетінің 59 тү рін кө рсетуге болады. Балалар ө здерімен ө здері болғ ан кезде ғ ана бір-біріне жағ ымды ә сер етеді.

Баланың қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынасқ а тү су қ ажеттілігі дамудың 3 жағ дайында басталады.

1. Сә билік кезең дегі баланың қ арым-қ атынас эмоционалдылығ ы;

а) тә жірибелілігі

б) ө зара ә рекеті

2. Бала ө зін қ ұ рдасымен салыстыра отырып, ө зін тең естіреді;

3. Ө зімен жасты балалармен қ арым-қ атынаста болып, бала ө зінің жеке қ ажеттілігін қ алыптастырады.

Қ орыта келгенде қ арым-қ атынассыз сә бидің дамуы, жетілуі, сө йлеуі мү мкін емес. Сә билік кезең де қ арым-қ атынастың орны ерекше екенін кө руге болады.

Мектеп жасына дейінгі балалардың ситуациядан тыс-танымдық қ арым-қ атынас формасы.