Главная страница Случайная страница
Разделы сайта
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Келіссөз жағдайындағы қарым-қатынас ережелері
|
|
Келіссө здер жү ргізу барысында зерттеулер бойынша психологиялық атмосфера келіссө здерге аса ық пал етеді. Психологиялық атмосфера дұ рыс, оң ық пал етуі ү шін тө мендегі ережелерді білу қ ажет.
Ереже 1. Дауысты кө терің кі немесе тү сің кі, тез немесе жай сө йлемең із. Егер сіз кө терің кі дауыспен сө йлесетін болсаң ыз, сіздің серіктесің із ө з пікірің ізді білдірткің із келіп отыр деп есептейді. Ал, егер сіз бә сең кі дауыспен сө йлейтін болсаң ыз, онда сіздің серіктесің із сіздің дауысың ызды нашар есітіп, сізге қ айта сұ рақ қ оюы мү мкін. Ал, егер сіз тез сө йлейтін болсаң ыз, сіздің тезірек ө з варианттарың ызды ескеріп, қ олдауын тезірек алғ ың ыз келеді деп ойлауы мү мкін. Ал сіз тым жай ә ң гімелесетін болсаң ыз, онда сіз уақ ыт оздырып жатқ ан іспеттес кө рінуің із мү мкін.
Ереже 2. Ә рбір мә селеде ө з фирмаң ызды қ ызық тыратын жә йттарды таба білуің із қ ажет. Ә рбір фирмада, кә сіпорында-директор немесе менеджер емес, ешқ андай престижді орында отырмайтын адамның ой-пікірі шешуші болуы мү мкін. Мысалы: квалификация, жұ мыс тә жірибесі, жеке байланыстары, пә нді толық білуі.
Ереже 3. Серіктес ө з алдында фирманың бейнесі ретінде келісімге келуге дайын адамды кө ру керек. Осы ережемен кө бінесе біздің елдің іскерлері ө з ойынша пайдаланады.
Қ орыта келе табысқ а жетелейтін алты негізгі ережелерді ұ стануымыз қ ажет. Бұ л ережелер арқ ылы келіссө здер кезінде психологиялық ың ғ айлы климат қ алыптастыруғ а болады. Бұ л ережелерді тек бір жақ қ ана емес, келіссө з жү ргізші екі жақ та ұ стану қ ажет.
1. Рациональдылық. Ө зін рационалды ұ стау міндетті.Егер қ арсы жақ кері эмоция кө рсететін болса да, ө зіндік ұ станым болуы керек. Ө з эмоциясын ұ стай алмау, келіссө з барысында оң шешімдер қ абылауғ а ық пал етеді.
2. Тү сінік. Серіктесің ізді тү сінуің ізге тырысың ыз. Оны тү сіне алмасаң ыз біріге отырып мә селелерді шешуің із екі талай.
3. Сө йлесу. Егер қ арсы жағ ың ыз сізді тың дамаса да, тың дағ ысы келмесе де, сіз олармен консультация жү ргізуге тырысың ыз. Бұ л қ арым-қ атынастардың жақ саруына ә сер етеді.
4. Шыншылдық. Сіздің серіктесің із ө тірік мағ лұ мат беріп жатса да, сіз шыншыл мағ лұ маттар беруге тырысың ыз. Мұ ндай ұ станым аргументация кү шіне итермелеп, келесі қ арым-қ атынастарғ а ә сер етеді.
5. Ү йретуші тонның қ ажеттілігінен қ ашу. Серіктесің ізге ү йретуші мә нерде болмауғ а тырсың ыз. Оның аргументтерін ескере отырып, ө з тү сініктерің ізді айтың ыз.
6. Қ абылдау. Серіктесің із туралы жә не оның кө зқ арастарын қ абылдауғ а ә рдайым дайын болың ыз. Біз келіссө з процесінің психологиялық аспектілерін игеруге тырыстық. Біздің ойымызша бұ л жағ дайларда тә жірибені анық кө рсететін американдық тардың ә дістерін айтымызғ а болады.
Ата-ана мен бала арасындағ ы қ арым-қ атынас
Азіргі отбасы тә рбиесіндегі басты нысана баламен рухани ү ндестік пен ү йлесімділікке ұ мтылу, ата-баба мұ расын сақ тауғ а ұ мтылу, халық тың тә лімдік мұ расын сақ тауғ а кө ң іл бө лу, туыстық, отбасылық қ атынастарды бала кезінен қ алыптастыру. Адам қ арым-қ атынас арқ ылы айналасындағ ы дү ние жайлы мә лімет алады, ең бек пен тұ рмыс дағ дыларына машық танады, адамзат жасап шығ арғ ан тү рлі қ ұ ндылық тарды мең гереді. Ә рине, қ арым–қ атынас ақ парат алумен ғ ана шектелмейді, оның шебері аса кең, кө п қ ырлы. Спектакль кө рсек те, лекция тың дасақ та, достармен сө йлессек те, осының бә рі – қ арым–қ атынастың сан алуан қ ырлары болып есептеледі.
Адам қ оғ амнан тыс ө мір сү ре алмайды. Ө йткені оның психикасы тек айналасындағ ылармен қ арым – қ атынас жасау процесінде ғ ана қ алыптасады. Кез келген адам дү ниеге келісімен екінші бір адаммен қ арым–қ атынасқ а тү суді қ ажетсінеді. Мә селен, нә рестенің анасымен «тілдесу» қ ажетін қ анағ аттандырмау – біртіндеп оның қ атаң сезімді, мейірімсіз болып ө суіне, кішкентайынан айналасына деген сезімнің азаюына ә келіп соқ тыратыны байқ алып жү р. Сө йтіп, басқ алармен қ арым–қ атынасқ а тү су – қ ай жастағ ыларғ а болмасын, оғ ан киім-кешек, баспана қ алай қ ажет болса, айналадағ ы жұ ртпен араласып, дұ рыс қ арым–қ атынас жасай білу де сондай қ ажет. Мә селен, адамды қ амап, басқ алармен араластырмай ұ стау – жазаның ең ауыр тү рі екендігіне шү бә келтіруге болмайды. Ө згелермен қ арым–қ атынас жасау – бұ л тіршілікке аса маң ызды ақ парат алмасу деген сө з.
Отбасындағ ы тә рбиенің тиімді болуы ондағ ы қ арым-қ атынас тү рлерінің орнығ уына байланысты. Отбасында тү рлі қ арым-қ атынастар орын алады.
- ынтымақ тастық қ арым-қ атынас, яғ ни отбасы мү шелерінің ө зара қ арым-қ атынасы тү сіністік пен кө мекке бағ ытталғ ан;
- ортақ мү ддеге негізделген бірің ғ ай қ арым-қ атынас;
- ө зара жетістікке жетуді кө здеген қ арым-қ атынас;
- бә секелестік, яғ ни барлық жағ дайда ө зінің бә секеде ұ туын кө здеген қ арым-қ атынас;
- тү рлі себептермен туындағ ан отбасындағ ы қ айшылық ты қ арым-қ атынас.
Ә р отбасында жоғ арыдағ ыдай тү рлі қ арым-қ атынастың орнығ уынан баланың жеке тұ лғ алық қ асиеті қ алыптасады. Кейбір отбасында отбасы мү шелерін бетімен жіберіп жатады. Мұ ндай жағ дайда ешқ андай қ арым-қ атынас болмайды. Ал кейбір отбасында бедел орын алғ ан қ арым-қ атынас орнайды. Оның ө зіндік ерекшеліктері бар, онда біреудің басқ аларғ а басымдылық танытуы, бұ йыруы баланың тұ лғ алық қ асиетінің дамуына жағ ымсыз ық пал етеді. Қ азіргі кезде заман ағ ымына қ арай, отбасында демократиялық қ арым-қ атынасқ а ұ мтылушылық бар, яғ ни ә р отбасы мү шесі тең қ ұ қ ық ты қ арым-қ атынасты орнатуды кө здейді.
«Ата-ана – бала» жұ бындағ ы кез келген қ арым-қ атынас тү рінің тә рбиелік маң ызы бар. Тұ лғ аны қ алыптастырудың маң ызды факторы бола отырып, қ арым-қ атынас ү лкен педагогикалық мү мкіндіктерге ие. Тә рбие мақ сатына жету ү шін ата-аналар ә р тү рлі ә серлерге жү гінеді: мадақ тау жә не жазалау. Балаларды саналы тү рде мадақ тау нә тижесінде баланың тұ лғ а ретінде дамуын жеделдетуге болады. Егерде жазалау қ ажеттілігі туындаса, онда оны тек қ ана қ ажетті жағ дайда ғ ана қ олдану керек. Ө те қ атал жаза нә тижесінде балада қ орқ ыныш немесе ө шпенділік болуы мү мкін. Кез келген физикалық ә сер нә тижесінде балада ө зіне ұ намағ ан жағ дайды кү шпен шешуге болады деген ұ станымды туындатады.
Ө зіндік бағ алауы жоғ ары жағ дайда да адекватсыздық байқ алады. Бұ л баласын кө п мақ тап, кішкентай жетістіктері ү шін де сыйлық беретін отбасында да кездеседі. Жоғ ары, бірақ шамадан тыс ө зіндік бағ алауы жоқ отбасында балаларғ а бағ ытталғ ан кө ң іл бө лушілік қ ажетті дең гейдегі талапшылдық пен сә йкес келеді. Ө зіндік бағ алауы тө мен балаларғ а отбасында шамадан тыс еркіндік ұ сынылады, алайда бұ л еркіндік ата-ана мен бала арасындағ ы қ атынас бұ зылуы нә тижесіндегі бақ ылаусыздық болып табылады.
Қ арым-қ атынас барысындағ ы қ иыншылық тар эмоционалды қ арым-қ атынас бұ зылуының нә тижесі болып табылады. Мектеп жасына дейінгі баланың сө зі мимика, жест жә не поза кө мегімен жү зеге асырылады. Бала ата-анасы жә не жақ ындарының қ арым-қ атынас стиліне еліктей отырып, санасыз тү рде соғ ан бейімделіп кетеді. Сө йлеу мә дениетіне ие отбасы баласының бойына қ олданылып жү рген қ арым-қ атынас стилін бейімдейді. Эмоционалды қ атынастың бұ зылуы нә тижесінде бала бойында ү рейлілік дамиды. Жоғ ары ү рейлілік тұ рақ ты сипатқ а ие болады. Егер оның бойындағ ы уақ ытша қ иындық тарды ересектер тітіркендірсе, бір нә рсені қ ате жасап қ ою қ орқ ынышы, ү рейлілік туындайды.
Мұ ндай жағ дай ата-аналар тым жоғ ары талап қ ойғ анда да туындайды. Ү рей мен оғ ан байланысты тө мен ө зіндік бағ алаудың ө суі нә тижесінде баланың танымдық жетістіктері тө мендеп, сә тсіздік сезімі беки тү седі. Ө зіне деген сенімсіздік нә тижесінде келесідей ерекшеліктер де туындайды. Ересектердің нұ сқ ауын орындау, ү лгі бойынша ғ ана ә рекет ету, ө з ойын білдіруге қ орқ у, білімдер мен ә рекет тә сілдерін ресми тү рде мең геру. Ө з баласының оқ у ә рекетінің нә тижелілігінің тө мендеуіне кө ң ілі толмағ ан ересектер қ арым-қ атынас барысында аса ү лкен кө ң іл бө ле отырып, бала бойындағ ы эмоционалды дискомфортты ү дете тү седі. Балағ а жақ ын ересек адамдар бала жетістіктерін байқ ап, оны қ ателіктері ү шін аса қ атал жазаламау арқ ылы оның ү рейлілік дең гейін тө мендетеді жә не сол арқ ылы оқ у тапсырмасының сә тті орындалуын қ амтамасыз етеді.
Мектепке дейінгі жас кезең індегі эмоционалды сә тсіздіктердің басқ а формасы ата-ананың диктат болуы нә тижесінде пайда болады. Оларғ а қ орқ ыныш – адам санасындағ ы нақ ты қ ауіпті сезінуі; ү рей – болашақ тағ ы қ ауіпке эмоционалды тү рде тұ рақ талып қ алу. Ү рей қ орқ ынышқ а қ арағ анда ә рқ ашанда теріс сезім емес, ө йткені ол қ уанышты қ обалжу кезінде де орын алады. Қ орқ ыныш пен ү рейді біріктіруші– мазасыздық сезімі болып табылады. Оны баланың сасқ алақ тап, қ ажетті жауапты бере алмай, дірілдеген дауыспен сө йлеп, мү лдем ү ндемей қ алуынан кө реміз. Ол мү лдем кө п қ имылдарды жасайды немесе мү лдем қ озғ алыссыз қ алады. Мұ ндай симптомдар ағ заның психофизиологиялық функцияларына шамадан тыс қ ысым тү скенін білдіреді.
Қ орқ ыныш жасқ а немесе жү йке жү йесіне байланысты болады. Жасқ а байланысты қ орқ ыныштар эмоционалды сезімтал балаларда кең інен кө рініс табады. Олар келесідей факторларғ а байланысты болады: ата-анасында қ орқ ыныштық тың болуы, баламен қ атынастағ ы ү рей, шамадан тыс қ амқ орлық жә не оны қ ұ рдастарымен қ атынасынан оқ шаулау, ата-ана тарапынан тыйымдардың кө п болуы немесе шамадан тыс еркіндік жә не отбасындағ ы ересектердің кө птеген қ орқ ытулары, ата-ана арасындағ ы конфликтілік қ атынас, қ орқ ыныш сияқ ты психикалық жарақ ат, қ ұ рдастары жә не ересектерімен қ атынастағ ы қ орқ ынышты психиканы жұ қ тырып алу.
Жү йке жү йесіне байланысты қ орқ ыныштың сипаттары: жоғ ары сезімдік жә не қ ысым жағ дайында болу; тұ лғ а жә не оның мінез-қ ұ лқ ының қ алыптасуына кері ә сер ету; басқ а қ обалжулармен байланыс, барлық жаң алық тан жә не таныс емес нә рседен қ ашу; қ орқ ынышты жоюдағ ы қ иындық. Сондай-ақ жү йке жү йесіне байланысты қ орқ ыныш ұ зақ қ а созылғ ан шешімі кү рделі қ обалжулардың нә тижесінде туындайды.
Кө п жағ дайда сезімтал, отбасындағ ы қ арым-қ атынасты эмоционалды қ иындық ты басынан кешіретін, ө зі жайлы кө зқ арасы отбасындағ ы қ ақ тығ ыстар нә тижесінде ө згертілген балалар осындай қ орқ ыныштарды сезінеді. Мұ ндай балалар ересектерге бедел жә не махаббат негізі ретінде сү йене алмайды.
Мектепке дейін ересектермен қ арым-қ атынас тә жірибесіне ие болмағ ан балалар олардың кө ң ілінен шық пай қ алуғ а, мектеп ұ жымына бейімделуде қ иыншылық ты басынан ө ткізеді жә не мұ ғ алімнен қ орқ ады. Кейбір жағ дайларда қ ұ рдастарымен қ ақ тығ ыстарғ а тү сіп, олардың тарапынан болатын агрессиядан қ орқ у (тө белесу, ұ рып-соғ у) мектептен қ орқ у себептерінің бірі болып табылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың бойындағ ы қ орқ ыныштың нә тижесінде ұ ялшақ тық сияқ ты мінез-қ ұ лық формасы туындайды. Ұ ялшақ тық – бұ л кө птеген адамдарғ а тә н, қ арым-қ атынас жасауда кедергі келтіретін ерекшелік.
Сонымен жоғ арыда сипатталғ ан бала тұ лғ асының негативті қ ырлары дискомфорттың (жайсыздық тың) салдарынан туындайды. Сондық тан ата-ана мен бала арасындағ ы терең жә не ү здіксіз қ атынас болуы қ ажет. Бұ л тә рбиелеудегі негізгі талап. Қ атынасты сақ таудың негізі – бұ л бала ө міріндегі оқ иғ алардың барлығ ына да қ ызығ ушылық таныту, оны тү сінуге, оның ө міріндегі ө згерістерге кө ң іл бө лу. Балалар мен ата-аналар арасындағ ы эмоционалды қ атынас ө зара тү сіністік жайлы айтқ анда бала мен ересек адамның арасындағ ы ә рекеттестік, диалог жайында ой қ озғ алады. Зерттелініп отырғ ан жас кезең інде эмоционалды қ атынас, дыбыстық қ атынас ө те маң ызды болып табылады.
Жоғ арыда айтылғ андарды ескере отырып, ересектердің балалармен қ арым-қ атынасының мынадай принциптерін кө рсете аламыз: баланы қ аз қ алпында қ абылдау; эмпатия - ересек адам бала позициясын қ абылдайды, туындағ ан мә селеге бала кө зімен қ арайды; конгрэнттілік - болғ ан оқ иғ ағ а ересек адамның адекватты қ атынасы.
Қ орыта келе, отбасында орнық қ ан қ арым-қ атынас тү рі мен қ алыптарына сә йкес баланың тұ лғ алық қ асиеттері қ аланады. Бала ә рқ ашанда ата-анадан жү рек жылуын, мейірімділікті қ ажет етеді, ол ата-ананы ө мірдің тірегі санайды. Бала ү шін ата-ана игілік жасаушы, ү лгі-ө неге кө рсетуші жә не ақ ыл-кең ес айтушы болып танылады.
Жаттығ улар
«Кім жоғ ын тауып ал»
Ойыншылардың барлығ ы кө здерін жұ муы керек.Осы уақ ытта жү ргізуші бір баланы иығ ынан тү ртеді, ол дыбыссыз жә й кетіп қ алады. Жү ргізуші белгі бергенде барлығ ы кө здерін ашып, кім жоқ екенің тауып алуы керек. Кім жоғ ын ең бірінші кім тауып
дә л осылай қ иялдаң ыз немесе ұ йық тар алдына тіпті кү ні бойы осылай армандаң ыз».
«Бірге ә н айту» жаттығ уы.
Топтың мү шелері бір-бірінің қ олдарынан ұ стап дө нгелене тұ рады да, ың ылдау арқ ылы кез – келген нота бойынша ә ндете бастайды. Осылайша олар бірте – бірне дө нгелектің ортасына бір – біріне жақ ындай қ озғ ала бастайды. Олар бір ырғ ақ пен музыканы бірге айтуғ а тырысу керек. Тек сол кезде ғ ана олар бір – біріне деген жақ ындық ты сезінеді. Жаттығ удың шарық тау шегі – ойыншылардың хормен ә ндетуі
Егер тренинг кезінде ойыншылар шаршай бастаса, осы жаттығ уды орындату керек.
«Не жетіспейді?»
Бұ л ойынды балалар стол басына келгенде ұ сынуғ а болады. Біріншіден, ү стө лде сү реттер жатыр не бар, соны зейін қ ойып, карап алың ыздар жә не естерінде сақ тандар деп ескертуіміз керек Мысалы:
жанындағ ы ә серлермен пайдаланады. Айналасындағ ы тұ рмыстан нені кө рсе, соны істейді. Мысалы, қ азақ
баласы біреуі ат болып қ ашса, біреуі қ ұ рық салады; шырпыларды тізіп-тізіп кө ш жасайды, балшық тан мал жасайды, қ уыршақ тан қ ыз жасап, таныстырады, кү йеу келтіреді, қ ұ да тү сіреді» - деген.
7-10 жас арасы анатомиялық, физиологиялық даму жағ ынан қ аурыт қ имыл-ә рекеті, қ озғ алысты, жылдамдық ты талап ететін кезең болғ андық тан бала организмі ү шін ойын қ ажет деп есептейміз. Сондық тан бұ л жастағ ы бала қ анша ойнасада шаршамайды. Психологтардың анық тауы бойынша балалардың ойыны олардың ө мірге бейімделуі. Ойын арқ ылы бала айнала қ оршағ ан ө мірді таниды. Ө мір сү рудің белсенді іс-ә рекетін, қ арым-қ атынастарын, адамгершілік мінез-қ ұ лық нормаларын игереді, зейін, ес, қ иял, ерік, ойлау сияқ ты психикалық процестерді біртіндеп қ алыптастыруғ а мү мкіндік алып, сө йлеу тілі дамиды. Сана-сезімі, еркі, ө зін-ө зі бақ ылауы, ө зін-ө зі танып білуі жетіле бастайды. Осы жаста ойын арқ ылы бала адамгершіліктің ең парасатты мінез-қ ұ лық тарымен қ арым-қ атынас жасай бастағ анын байқ аймыз. Адамгершілік қ асиеттердің жетілуі – оқ у- тә рбие жұ мысының нә тижесі жә не тә рбие жұ мысы тиімділігінің негізгі ө лшемі.
Мектеп дейінгі жаста коммуникативті қ ұ зырлығ ының дамуында маң ызды ө згеріс болады. Оның араласу шең бері кең ейеді. Ересектерден бө лек ол ө з қ ұ рдастарымен араласа бастайды. Басқ а балалардың да ө зі сияқ ты екенін кө реді. Ол мұ ны бұ рын байқ амады, кө рмеді деген емес, бірақ қ ұ рдастарын тү сіну ерекше қ асиет – саналылық ты қ алыптастырады.
А. Н. Леонтьевтің сө зі бойынша дә л осы жаста адами қ асиеті қ алыптасады.
Баланы қ арым - қ атынасқ а тү суге жетелейтін негізгі 3 қ ажеттілік:
Ә сер ету; Белсенді іс - ә рекет; Мойындау мен қ олдау:
Қ арым - қ атынасқ а қ абілеттілік қ амтиды:
• Қ оршағ ан ортамен қ арым - қ атынасқ а тү суге деген қ алауы “Мен қ алаймын”
• Қ арым - қ атынасты ұ йымдастыру білігі “Мен жасай аламын”
• Басқ аларды тың дау, шиеленісті жағ дайларды шешу “Мен білемін”
Балалардың балабақ шағ а бейімделу кезінде олардың кө пшілігі ашушаң, ызақ ор, ө те белсенді, эмоциясын ұ стай алмайтын немесе ұ ялшақ, ө зіне деген бағ асы тө мен, сө здік қ оры аз, қ ұ рдастарымен қ арым - қ атынас жасай алмайтындығ ын байқ адым. Осы балаларды зерттей келе ойындар картотекасын жасап, жұ мыстар жү ргіздім. Бұ л ойындар 4 блоктан тұ рады.
1 - блок балалардың бір - бірімен жақ ын болуына бағ ытталғ ан ойында
«Кел, танысайық!»
Балалар шең бер жасап тұ рады. Бастаушы ө з атын, жақ сы қ асиетін айтады
«Шең берге кір».
Балалар шең бер жасап тұ рады. Бір бала сыртта тұ рады. Ол шең берді бұ зып шең берге кіру керек.
«Қ алпақ тар».
Барлық қ атысушыларғ а таяқ шалар жә не тү рлі - тү сті қ алпақ тар беріледі. Қ атысушылар таяқ шаның кө мегімен қ алпақ тарды келесі адамғ а беріп «Саламатсыз ба! Менің атым.....» дейді. Келесі адам «Танысқ аныма қ уаныштымын» деп жауап береді. Қ алпақ ты қ олмен ұ стауғ а болмайды.
2 - блок балалардың эмоциясын дамытуғ а бағ ытталғ ан ойындар
«Рө лдік гимнастика»,
Балалар сә би, ата, аю, тү лкі сияқ ты жү ру керек.
«Эмоциямызды жаттық тырамыз».
Балаларғ а ә ртү рлі тапсырмалар беріледі. Олар орындау керек. Мыс; қ у тү лкі, кү згі бұ лт сияқ ты немесе зұ лым сиқ ыршы сияқ ты қ абағ ың ды тү й. т. б.
3 - блок ә леуметтік қ абылдау дағ дыларын қ алыптастыруғ а бағ ытталғ ан ойындар
«Ойлан да бейнеле».
«Ғ ажайып кә мпиттер».
Балаларғ а қ ораптың ішінде не бар екені сұ ралады. Кә мпиттерді жеген соң сиқ ыршығ а айналатынын айтады. Барлық адамдарғ а олар қ уанатындай тілек айту керек.
4 - блок ө зіндік “Мен” ұ ғ ымын қ алыптастыруғ а бағ ытталғ ан ойындар
«Комплимент».
Балалар бір - біріне қ арап тұ рып кө ршісіне жақ сы тілек, мақ тау сө з айтады да қ ағ аз шамды береді. Бастысы қ айталамау керек.
«Мақ таулы моншақ тар».
Балалар ү стелде отырып досының жақ сы қ асиетін айтып бір моншақ ты жіпке тізеді. Келесі бала жалғ астырады.
«Біздер доспыз».
Балалар шең берге тұ рып шарды жоғ ары кө теріп достарын айтады. Барлық шарларын қ осып біздер бә ріміз доспыз деп айтады.
Коммуникативті ә рекетті дамытуда жү ргізілген жұ мыстардың қ орытындысы бойынша балалар мейірімді, тату, ө здеріне сенімді бола тү сті. Ө зара ойнап араларындағ ы жағ дайларды ө з бетінше шешуге ү йренді.
Қ арым-қ атынаста қ иындық тары бар балалар ү шін тренингтер, ойындар мен жаттығ улар
Ө з балаларының ойындарын бақ ылай отырып, олардың бір шетте оқ шауланып, балалармен араласуғ а бата алмай, ү лкендерден қ орқ ып, сенімсіздік пен ұ ялшақ тық байқ атуын кө ру ата-аналар ү шін қ андай қ иын. Бала ә рдайым басқ а балалармен тө белесіп, ө кпелетіп, таласып ойнауғ а кедергі жасайды деген сияқ ты шағ ымдарды балалар мен ү лкендерден есту де оң ай емес.
Қ арым-қ атынастың бұ зылуы, жанжалдасушылық пен оқ шауланушылық баланың қ оршағ ан ортағ а нашар бейімделуінің белгісі. Келешектегі сезімдік-тұ лғ алық мә селелердің маң ызды себептері.
Мектеп психологының қ ызмет кө рсету сферасы оқ ушылар, мұ ғ алімдер, ата-аналар, ә кімшіліктер, яғ ни кез-келген адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынас қ иыншылық тарын шешу болып табылады. Себебі сыныптағ ы қ арым-қ атынас сипаты баланың білім алуы мен тә рбиеленуіне едә уір ә сер етеді. Егер мұ ғ алім оқ ушыларғ а дұ рыс тә рбие беріп, білімдерін жоғ арылатамын десе, онда ең бірінші кезекте оқ ушылардың ө зара қ арым-қ атынасын, сондай-ақ мұ ғ алім мен оқ ушы арасындағ ы қ арым-қ атынасты реттеп алғ ан жө н.
Олай болса, біз бұ л тарауда балаларды тату болуғ а, бірігуге ү йрететін, басқ аларды тү сінуге, қ олдауғ а кө мектесетін ойындар мен жаттығ уларғ а сипаттама беруге, сондай-ақ оны тиімді қ олданудың жолдарын кө рсетуге тырысамыз.
Қ арым-қ атынасты жақ сартуғ а арналғ ан тапсырма мен ойындарғ а қ атысушылардың кө п болуы соғ ұ рлым нә тижелі бола тү седі. Кейбір жаттығ уларды ата-аналар ө з балаларымен бірге орындай алса, ал кө пшілік бө лігі қ ұ рдастары, достарымен бірге ойналатын болады. Сондық тан тө менде кө рсетілетін ойындар мен жаттығ уларды ө ткізбес бұ рын, оны жү ртізетін орындарды ұ йымдастырып алғ ан жө н. Балаларғ а арнап мерекелер мен ойын-сауық тарды жиі-жиі ұ йымдастырып, оларғ а кө бірек кө ң іл бө лу -мұ ғ алім іс-ә ректін жандандыра тү седі.
Енді мектеп жасына дейінгі мекемелер мен мектепте сабақ тақ ырыптарына орайластырып ұ йымдастыратын балалардың ө зара қ арым-қ атынасын жақ сартуғ а, топтан оқ шауланғ ан баланы топқ а ә леуметтендіруге арналғ ан, сондай-ақ қ арым-қ атынасты жақ сартуғ а бағ ытталғ ан бірқ атар тренингтерді, ойындарды жә не жаттығ уларды ұ сынайық. Ә рине бұ л психологтың ұ жымнан оқ шауланғ ан балағ а коррекциялық қ ызмет кө рсетуге зор ү лесін қ осады деп сенеміз.
^ Бірінші бағ ыттағ ы психологиялық коррекция - тренингтік жаттығ улар -қ арым-қ атынасты дамытуғ а жаттығ улар.
Мақ саты: Бұ л жаттығ улар қ арым-қ атынас тренингтің тұ тастай бағ дарламасын қ ұ райтын топтағ ы қ арым-қ атынасты дамытуга арналғ ан жаттығ уларды қ олдану.
Жү ргізуші: " Барлығ ымыз шең бер жасап отырайық. Сендерге ө зің е жә не ө з мінезің е ең маң ызды, ең мә ндісі не болып табылатындығ ы жайлы ойлауды ұ сынамыз. Енді оғ ан қ ысқ аша айту формасын тауып кө р, мысалы, ө лең тү рінде де болады: (Мұ з жә не жалын), (Бірде хайуандай ұ лимын, бірде сә бидей жылаймын), (Тыныш, мұ ң ды, ү нсіз... жә не т.б). Ойландың ба? Жақ сы. Қ азір шең бер бойымен кезекпен жү ргізушінің оң жағ ында отырғ ан қ атысушыдан бастап топқ а таныстыруды бастаймыз. Алдымен ө з есімдерің ді айтың дар. Егер ол бір сө йлеммен айтылса да жақ сы, немесе ө лең немесе метафора қ олдануғ а болады. Сен қ азір, аяқ астынан ойлап тап... Ө тінеміз. Рақ ымет. Біз бір-бірімізге бір қ адам жасадық. Кімнің таныстыруы кө бірек ә сер қ алдырды, талқ ылауымызғ а болады. Рефлексияғ а арналғ ан сұ рақ тар:
1. Алғ аш бейтаныс кезенде қ андай кү йде болдың?
2. Танысу барысында не сездің?
3. Танысу аяқ талғ анда қ андай кү йде болды?
Тақ ырыбы: " Метафора"
Жү ргізуші: Ә ркімнің қ оршағ ан ортағ а қ андай ә сер қ алдыратыны қ андай ассоциациялар тудыратыны, мә нді ретінде қ абылданатыны тү сінікті, ал нелер байқ алмайтынын білу қ ызық. Барлығ ымыз ө з ә ріптесімізге кө ркем бейнесін бірігіп жасауғ а шығ армашылық жұ мысты жү ргізуге қ атысуды ұ сынамын. Ол ү шін алдымен, шығ армашылық зат болғ ысы келген, ө з еркімен шең бер ортасына шығ амын дегендерді шақ ырамын. Ө тінемін. Қ азір қ атысушыларғ а тапсырма: " Біздің кейіпкерге қ арағ анда сендердің бойларың да қ андай бейне туады. Бұ л бейнені қ андай суреттен толық тауғ а болады. Оны қ андай адамдар қ оршауы мү мкін. Суреттің фонын қ андай интерьер немесе пейзаж қ ұ райды. Бұ ның бә рі қ андай кезең дерді еске тү сіреді. Мысалы: біздің ортадағ ы ө з еркімен шық қ ан бейнесі сендерді суда жү зген жә не мұ хит жә ндіктері қ оршағ ан су перісі жайлы ой келуі мү мкін, мү мкін қ айда барары белгісіз, шө л даламен келе жатқ ан жалғ ыз ел кезуші болуы мү мкін. Міне, осындай ойлар келуі мү мкін, яғ ни осындай ойларды ө з шығ армапшлық ойларымен ортағ а салып бір-бірімізбен бө лісейік. Рахмет. Тағ ы ө зін сыртынан кө ргісі келетін адамдар бар ма? Қ ане алган ә серлерімізбен алмасайық.
^ Тақ ырыбы: " Символика"
Назар аударың дар! Сендердің ә рқ айсыларың бү гінгі кездесу уақ ытына ө зің нің жеке символикаң ды иеленуің керек. Қ азір ә рқ айсымызғ а ү ш символикалық атрибут ойлап табу немесе жасау керек: біріншіден, жалғ ан есім: екіншіден, жеке ерекшелік белгі: жә не ү шіншіден, девиз жә не ерекшелік белгі парақ қ а салынуы керек. Ол қ арапайым жә не символикалық болуы мү мкін. Девиз, қ ысқ а жә не бейнелі болу керек. Сонымен, жалғ ан есім, девиз жә не ерекше белгі. Мысалы: жалғ ан есім " Дядя Вася", ерекше белгі - кү рек, девиз - " терең қ азамын". Егер тапсырма тү сінікті болса жұ мысқ а кірісуге болады. Енді суреттерің мен алмасуғ а болады жә не оларды талқ ылап жиналғ андардың ә рқ айсына жеке мінездеме беруге тырысайық. Сонымен қ атар сендерге топтың ә р қ атысушы-сының символикалық атрибуттары қ аншалық ты сә тті таң далғ анын бағ алау керек. Бес ұ пайлық жү йе бойынша ә р қ атысушығ а оның таң дағ ан жалғ ан есіміне, ерекше есіміне жә не девизінің жиынынша бағ а беріндер. Ендеше ө з парақ тарынды шең бер бойынша жанымызда отырғ ан адамдарғ а береміз, ә рқ айсысы оларғ а кезектеп бағ а қ ояды. Ө тінемін. Тамаша. Ал, енді барлық ұ пайларды санап арамызғ а кімнің осындай символикалық формада ө зін жақ сы кө рсете білгенін айтамыз".
^ Тақ ырыбы: " Біз нені жақ сы кө реміз? "
" Қ оршағ ан ортамен ө зара ә рекеттестікке тү скенде біз ә ншейінде олардың бізге ұ найтынын немесе ұ намайтынын байқ аймыз. Кө бінесе бұ л бағ аны біз адамдардың ішкі қ асиеттерімен байланыстырамыз. Қ ане адамдардың қ андай қ асиеттерін бағ алаймыз жә не қ абылдаймыз осы туралы айтып ө тейік. Тапсырманы жазбаша орындаймыз. Бір парақ алып, топ ішінен кө п жағ ынан сағ ан ұ намды кө рінетін кісіні таң даймыз. Бұ л кісідегі сағ ан ерекше ұ найтын бес қ асиетті белгіле. Сонымен адамның ө зін белгілемей, ол кісіде сағ ан ерекше ұ найтын бес қ асиетгі жаз. Бастадық! Уақ ыттарың бітті. Енді ө тінемін, кезекте ө з сипаттарың ды оқ ың дар, ал біз бә ріміз оның қ ай кісіге келетінін анық тап кө релік. Ал, енді кім бастайды! Сол жақ тан оң ғ а қ арай бастауымызғ а болады. Бастадық. Ал, енді қ азір қ орытынды жасауғ а болады. Қ атысушылардың қ айсысын біз тезірек таныдық, яғ ни ең танымал адам қ атарында кім болды? ".
^ Тақ ырыбы: " Шең бер бойынша фраза "
" Қ андай да бір қ арапайым фразаны таң дайық, мысалы: бақ та алмалар тү сіп жатыр." Енді, экранның оң жағ ындағ ы шыншыдан бастап осы фразаны кезекпен айтамыз. Ойынның ә р қ атысушысы фразаны жаң а интонациямен айтуы керек (сұ раулы, қ уанышты, таң қ алушы, немқ ұ райлы жә не т.б.). Егер қ атысушы жаң а еш нә рсе таба алмаса ойыннан шығ ады, ойын бірнеше рет ойналады. Соң ында ү ш-тө рт жең імпаздар қ алғ анша. Басқ а адамның интонациясын қ айталауғ а болмайды. Назар аударуларынды сұ раймын. Ойынды бастайық. Жең імпаздарды қ ұ ттық таймыз".
^ Тақ ырыбы: " Жалпы назар аудару"
" Ойынның, барлық қ атысушыларына бір қ ана қ арапайым тапсырманы орындау ұ сынылады. Кез-келген ә дістермен, ә рине физикалык ә сер жә не жергілікті апатта қ олданбай қ оршағ ан-дардың назарын аударуғ а тырысың дар. Тапсырма ойынғ а қ атысушылардың барлығ ы оны бір уақ ытта орындауғ а ү мтылумен кү рденеледі. Бұ ғ ан кім қ андай жолдармен қ ол жеткізгенін анық тандар. Бастадық. Санаймыз ойын ішінде қ атысушылардың назарын кө п аудартқ ан адамды байқ аймыз".
^ Тақ ырыбы: " Эмоция тү стері"
" Жү ргізуші таң даймыз. Жү ргізуші белгі бойынша кө зін жабады, ал қ алғ ан қ атысушылар тыныш қ ана ө зара бір тү сті ойластырады, бастапқ ыда ең негізгі тү стерді ойластырғ ан жө н (қ ызыл, жасыл, кө к, сары). Жү ргізуші кө зін ашқ анда, барлық қ атысушылар ө з қ ылық тарымен, ә сіресе эмоцияларымен білдіруі керек. Тү стің атын атамау керек. Егер ол адам таппаса, басқ а жү ргізуші тандалынады".
Тақ ырыбы: " Айна "
" Қ азір біз сендерге бірнеше тапсырмаларды орындауғ а ұ сынамыз. Тапсырманың шартына назар аударың дар. Барлығ ы тө ртеу:
1. Тү ймені тігеміз;
2. Жолғ а жиналамыз;
3. Пирог пісіреміз;
4. Циркте ойнаймыз.
Бұ л тапсырмалардың ерекшелігі мынадай, оның ә рқ айсы-сын жұ птап орындайды, жұ птағ ылар бір-біріне қ арсы тұ рып екеуінің бірі уақ ытша айна болады, яғ ни ө з жұ птасының барлық қ имылын қ айталайды. Содан кейін жұ птағ ылар ө зара рө лдерін ауыстырады. Ол ү шін алдымен жұ п-жұ пқ а бө лінейік. Сонымен ә р жұ п кезекпен ө з таң дауы бойынша тапсырмаларды орындайды. Олардың бірі - орындаушы, ал екіншісі -оның айнадағ ы бейнесі, орындаушының барлық қ имылдарына еліктейді. Топтың басқ а қ атысушылары - кө рермендер, олар жұ птың, ойынын бақ ылайды жә не айна рө лін ойнаушының шеберлігіне бағ а береді. Содан кейін жұ птағ ылар рө лдерімен ауысады.
Жұ птар кезекпен ауысады, осылайша топ алдына барлық қ атысушылар шығ ады. Топ айна рө лінде ойнаушыны бес ұ пайлық жү йе бойынша бағ алайды. Кейін барлық қ атысушылардың бағ алары қ осылады да ә ркім ө зінің айна роліндегі жұ мысының сә ттілігін біле алады. Рахмет! Қ орытынды жасайық. Ә р қ атысушы ө зі ү шін ө зінің рө ліндегі алғ ан топтың берген бағ аларының қ осындысын есептейді.
^ Екінші бағ ыттағ ы психологиялық коррекциялық жұ мыстар.
Мә дениаралық ө зара ә рекет тренингке жаттығ улары
Мақ саты: Топта қ олайлы жағ дайды қ алыптастыру, ойын мінез-қ ұ лқ ы қ абілетін, ә леуметтік ө зара ә рекет дағ дысын дамыту, бө тен мә дени топтың жаң а қ оршағ ан ортасымен, негізгі нормаларымен, қ ұ ндылық тарымен, сенімдерімен адамды тез таныстыру. Топ мү шелерінің талап ететін тұ лғ аралық қ атынастағ ы мә дениетаралық айырмашылық тарымен оқ ытылатындарды таныстыру. Топта сенімді жә не ашық атмосфера қ ұ ру. Қ арым-қ атынастағ ы кең істіктің маң ызын жете тү йсінуге кө мек беру. Серіктестердің қ атынас барысындағ ы кең істікте орналасуының ә серін орнату.
^ Жаттығ у: " Амандасу"
Ә р қ атысушы топтың ә р мү шесімен ыммен (мимикамен), қ ол қ имылы арқ ылы, дене қ имылымен (пантомимикамен), вербальді ә рекеттерді қ олданбай, амандасу қ ажет. Егер амандасу біркелкі болса, онда амандасудың ұ лттық тә сілдерімен, фильмдердегі амандасу тә сілдерді психолог (жетекші) есіне тү сіру керек.
^ Жаттығ у: " Тұ саукесер " (" Презентация ")
Топтағ ы қ атысушылар шең бер қ ұ рып, психолог (жетекшіден) бастап, топқ а ө з бейнесін таныстырады. Психолог: " Ыммен, қ ол қ имылы арқ ылы, ә рі позамен, бір-екі ауыз сө збен ө зің ізді топқ а Сіз қ андай адам тұ рғ ысынан сезінетінің ізді, топтың Сізді қ алай қ абылдауын қ алайтындығ ын кө з алдың ызғ а елестетіп, сол туралы айтып беруге ұ мтылың ыз", - дейді. Психолотың сө зінен кейін оның ө зі топтың алдында айта бастайды. Содан кейін ә р қ атысушы шең бер бойымен ө зін таныстырады. Тұ саукесер аяқ талғ аннан кейін, ө зі айтқ аны жайлы, қ алай жү ргені туралы талқ ылау жү ргізіледі.
Психолог тө мендегідей сұ рақ тарды қ ояды:
- " Сізге кімнің ө зін таныстыруы ө те айқ ын, есте қ аларлық тай ә серін тигізді? ";
- " Сіз ү шін қ ай танысу ө те ерекше, ә рі кү тпеген танысу болды? ";
- " Қ ай топ мү шесінің ө зін таныстыруы Сізге бірден жақ ын адам екенін сездірді (мінезі, кө ң іл-кү йі бойынша)? ";
- " Кімнің айтқ ан ойы Сізге тү сініксіз немесе Сізді таң қ алдырды?
- Мү мкін, Сіздің сол адамғ а қ андай да бір сұ рақ ты қ ойғ ың ыз келетін шығ ар? "
Жаттығ у: " Мұ з жарғ ыш".
Қ атысушылар екі қ атар қ ұ рып, бір-біріне қ арап тұ рады. Мақ саты: серіктесті итеріп жіберу. Талқ ылау.Қ ойылатын сұ рақ тар:
- Неге ұ намсыз сезім пайда болды?
- Сіздің ө мірің ізде кездескен осындай жағ дайларды айтып бере аласыз ба?
^ Жаттығ у: " Кө пір".
Қ атысушылар шең бер қ ұ рып отырады. Психолог диагонал бойынша бормен сызық жү ргізеді. Ойынның мә нін былай тү сіндіреді: " Бұ л сызық -тасып ағ ып жатқ ан тау суынан ө тетін кө пір. Тө менде желге тең селген, тартылып байланғ ан кө пірдің астында сарқ ырағ ан ө зен. Кө пірдің аяғ ына дейін бір ізді жол, тек бір ғ ана адам ө те алады, ә рі артқ а шегінуге, қ айтып кетуге жол жоқ. Бір-біріне қ арама-қ арсы келе жатқ ан екі адам - екі ұ лттың ө кілі, бір-бірінің тілін тү сінбейді. Қ алай да болса кө пірден қ ұ ламай, аяғ ына дейін жету керек". Тапсырманы орындауғ а бір минут уақ ыт беріледі. Талқ ылау:
- Тапсырма ненің кө мегімен орындалды?
- Қ атысушылар бір-біріне кө мектесті ме?
Осы жағ дайда қ арым-қ атынастың қ андай қ ұ ралдары (вербальді немесе вербальді емес) маң ызды?
Қ ай ұ лттың вербальді емес қ арым-катынасы сағ ан жақ ын да, тү сінікті кө рінді?
Жаттығ у: " Танысың ыз, шетелдік! "
Топ бір қ атарғ а тізіліп отырады. Ә р адамғ а карточка таратылады. Карточкада ә р адамғ а белгілі бір ұ лттың ағ ылшын, француз, италъяндық, жапондық жә не тағ ы басқ а ұ лт ө кілдері мінез-қ ұ лық тағ ы қ ол-дене қ имыл-қ озғ алысын, бет қ имылын, позасын, жү ріс-тұ рысын кө рсету керек екендігі туралы тапсырма берілген. Қ алғ ан қ атысушылар қ ай ұ лтты кө рсеткенін табу керек.
Талқ ылау:
- Неге сү йеніп анық тадық?
- Ұ лттық таптауырындар қ ажет пе?
Осы сұ рақ бойынша топ екіге бө лінеді. Бір топ таптауырындардың қ ажетін дә лелдейтін болса, ал екінші топ - оның қ ажет емес екендігін дә лелдеу ү шін пікір-талас жү ргізіледі.
^ Жаттығ у: " Елсіз арал "
Психолог ойынның шартымен таныстырады: " Мү хит бойындағ ы бірнеше кү нгі болғ ан окиғ адан кейін адамдар елсіз аралғ а орналасады. Осы уақ ыт аралығ ында тек ү рленген салдан басқ а ештең е қ алмады. Ә рі ол да жарамсыз болып қ алды".
Ойынның шарты: " Сіздер елсіз аралда қ алдың ыз. 20 жылғ а дейін Сіздер басқ а адамдармен кездесе алмайсыздар. Енді ү ш топқ а бө лінің іздер".
Жетекші ә р топқ а барып, оларғ а жеребе арқ ылы қ ай ұ лттың ө кілдері (қ азақ, орыс, ұ йғ ыр) болғ анын анық тап алғ аннан кейін, топтар бір-бірінің қ ай ұ лттың ө кілдері екенін білмейтіндігін, ә рі бір-біріне айтуғ а болмайтынын тү сіндіреді.
Жиырма жылдың аралында ә р ұ лт ө кілдері қ алай ө мір сү ретінін, қ андай зандарғ а сү йенетінін, нені ө сіретінін, оларды кім басқ аратынын, қ ұ ндылық, салт-дә стү р, тү рткі, мейрам ерекшеліктерімен кө пшілік алдында таныстырып, ойнатып кө рсету керек. Ә р топ қ ағ аз, тү рлі-тү сті қ арындаштар, фломастер, желім жә не тағ ы басқ алармен қ амтамасыз етіледі.
Ә р топ тапсырманы алғ аннан кейін, екі сағ аттай дайындық жұ мысын жү ргізеді. Топқ а кө ріністі кө рсетуге 30 минут беріледі. Топ қ ай ұ лт ө кілдері туралы екенін айтпайды. Олар ө здерін жан-жақ ты таныстыру ү шін кө рнекті қ ұ ралдарды да дайындайды. Тың даушылар анық тауғ а тырысады. Талқ ылау толық жү рмейді. Тек мынадай сұ рақ қ а жауап беріледі:
- Қ андай белгілер арқ ылы ұ лтты анық тау мү мкіндігі болды?
^ Жаттығ у: " Кө зқ иық "
Қ атысушыларғ а адам саны бірдей ішкі жә не сыртқ ы шең бер қ ұ ру ұ сынылады. Іштегі шең бердегілер сырттағ ыларғ а қ арап тұ рады. Олар бір минуттың аралығ ында бір-біріне кө здерін тасаламай, кү лмей, бет-аузын қ исайтпай, тыжыраймай қ арау керек.
Содан кейін сыртқ ы шең бердегілердің барлық қ атысушыларғ а сағ ат тілі бойынша қ озғ алып, келесі серіктеске барады. Сө йтіп, осы кө рініс қ айталанады. Осымен жаттығ у аяқ талып, ә р қ айсысы ө з орнына отырады. Ескерту. Жаттығ у, қ анша дегенмен, кө птеген тұ лғ алық тосқ ауылды жең уді талап етеді. Топтың барлық мү шелері ө зін шаршағ ан жә не тітіркенген адам сияқ ты сезінуі мү мкін. Мұ ндай жағ дайда тө мендегі жаттығ улардың біреуін қ олдануғ а болады: а) бә рі бірге дем тарту мен оны шығ ару;
ә) шең бер қ ұ рып, барлығ ы бірге тебінуі, бір мезетте қ олды жұ дырық пен сілку;
б) барлығ ы бірге " А-а-а" немесе " Ия" деп айқ айлау.
Талқ ылау.
Қ атысушыларғ а тө мендегілерді еске тү сіруді ұ сынады:
а) жаттығ удың басында жә не аяғ ындағ ы ө зінің кү йі қ андай болғ аны жайлы;
ә) не айтқ ысы, не жасағ ысы келгені туралы;
б) адам бір-біріне қ арағ ан кезең де қ андай ойлар пайда болғ аны жайлы;
в) серіктес не туралы ойлағ аны жайлы айту керек.
Талқ ылау кезінде талап пен ақ ыл айтуғ а мү мкіндіх бермеу қ ажет. Шең бер бойында рефлексия жү ргізіледі.
^ Жаттығ у: " Мү сін ө нерінің аукционы ".
Жұ птық жұ мыс, Бір топ мү шесіне " мү сіншінің " рө лін атқ ару тапсырылады, ал екіншісі - материалдың қ ызметін атқ арады. " Мү сінші" тек қ олды қ олданып, мү сінді ү ндемей " жапсырады". Мү сінші ұ лтгық ерекшелікке (ұ лттық киімдерге, дә стү рге, ә деп-ғ ұ рыпқ а) байланысты тақ ырыпты ескеру керек. Мү сін ө нерін кө пшшіктің алдында кө рсету ү шін жұ мыстың соң ғ ы, шешуші, нү сқ асын есінде сақ тау керек. Содан кейін, ә ріптестер рө лдерімен алмасады. Мү сінді кө рсету кезең інде топ мү шелері қ ай ұ лттың мү сіні немесе қ ай ұ лттың ө кілдері екенін табады. Содан кейін ғ ана мү сіннің шынайы " атын" автор жариялайды. Талдау:
- " Материал" - " икемді" ме?
- Мү сіншінің қ олының ұ стау, тию қ асиеті қ андай?
- Мү сінді қ абылдаудағ ы субъективтілікке назар аудару: дененің сол ле басқ а жағ дайында қ андай сезім туды?
- Сіздің денең із ә рқ ашан Сізді тындай ма?
- Дене ө з бетімен ө мір сү реді деген ой пайда болды ма?
Басқ а қ андай ө з ұ лтың ыздың ерекшеліктерін мү сінде байқ адың ыз?
^ Жаттығ у: " Суретші".
Қ атысушылар жұ птасып тұ рады. Оларғ а серіктестің арқ асындағ ы қ ағ азғ а қ олымен қ алағ ан суретті салу керек. Ә рі екінші адам не салғ анын шешуі қ ажет. Талқ ылау:
- Денеге қ олдың тигені ұ нады ма?
- Жағ ымсыз қ андай сезім болды?
- Серіктесті тү сінуге не кедергі жасады (тұ лғ алық қ абылдау ма, қ олдың тиген кезең і ме)?
-Қ арым-қ атынаста қ алай кедергі жасайды?
^ Жаттыгу: " Сыйлық ".
Топтағ ы қ атысушылардың ә рқ айсысы бір-біріне сыйлық силайды. Сыйлық ты сыйлау былай басталады: " Менің Сізге сыйлығ ым -..." Неге сыйлаймын? Не ү шін? - деген сұ рақ тарғ а жауап беріледі.
Тренинг рефлексиямен аяқ талады.
^ Тақ ырыбы: " Достық жылы кү луден басталады" Мақ саты: Жылы қ арым-қ атынас тү зу.
Барысы: Дө ң гелене отырғ андар бір-бірінің қ олдарынан ұ стасып, кө ршісінің жү зіне ү ндемей қ арап, мейірімді де ә сем кү лкісін сыйлайды, кезекпенен осылай жалғ асып кете береді.
^ Тақ ырыбы: " Жел соғ ады".
Мақ саты: Ойынғ а қ атынасушылардың зейінін тұ рақ тандырып, кө пшілікпен қ арым-қ атынасын нығ айту.
Барысы: Жел соғ ады соғ ан..... деп бастайды. Қ атысушылар бір-бірін жақ сы білу ү шін, келесі сұ рақ: " Жел соғ ады соғ ан, кімнің шашы қ ысқ а болса", барлық шашы қ ысқ а ұ лдар мен қ ыздар бір жерге жиналады. " Жел соғ ады соғ ан, кім жануарларды жақ сы кө рсе", ".а", "....... кімде кө п достар болса", "..... кім іскер болса" т.с.с.
^ Тақ ырыбы: " Қ олғ аптар"
Мақ саты: Ө згемен бө лісе отырып, жұ мыс жасауғ а ү йрету. Қ ажетті заттар: Қ ағ аздан қ иылғ ан дайын қ олғ аптар, тү рлі-тү сті қ аламдар. Қ олғ аптың саны, қ атысушылардың анына тең болуы қ ажет. Ә р пар қ олғ аптың ө рнегі бірдей салынғ ан, бірақ боялмағ ан. Жү ргізуші бө лмеде еденге қ олғ аптарды шашып тастайды. Балалардың ә рқ айсысы бір қ олғ аптан алып, ө зінің серігін (қ олғ аптың парын) іздейді. Серігін тапқ аннан кейін екеуі бірге ойланып, келісіп бояйды.
Ескерту: Серігімен келісе алмай отырғ ан балаларғ а ортақ тіл табысуғ а кө мектесу.
^ Тақ ырыбы: " Ү йрек ү йрек, қ аз".
Мақ саты: Бір-бірімен кездескенде амандасу мә дениетіне тә рбиелеу, жылдамдық қ а баулу.
Барысы: Қ атысушылар дө ң гелене шең бер жасап тұ рады. Жү ргізуші шең бердің ішінде айналып жү ріп, қ олымен кө рсетіп " ү йрек, ү йрек, ү йрек,......... қ аз" дейді. Қ аз жү ргізушіге қ арай, қ арама-қ арсы жү гіреді. Бұ л екеуінің орындайтын тапсырмасы тезірек босағ ан орынғ а барып тү ру. Ойынның қ иындығ ы - олар ортада кездескенде бір-бірінің қ олын алып, реферанс (қ имылмен ілтипат) жасау керек, бір-біріне кү ліп қ арап: " Қ айырлы таң, қ айырлы кү н, қ айырлы кеш" деп сә лемдеседі де, бос орынғ а қ айтадан жү гіреді. Осылай ойын жалғ аса береді. Ескерту: Жү ргізуші барлық балалар " Қ аз" рө лінде ойнап шығ уын қ адағ алап тұ рады. Сә лемдесу жә не реферанс нақ ты кө терің кі дауыс ырғ ағ ымен орындалу қ ажет.
^ Тақ ырыбы: " Сиам егіздері"
Мақ саты: Ө зін, ө згемен бө лісіп, біртұ тас етіп сезіну. Ойын барысы: Балалар пар-парымен иық тарын тү йістіріп, қ ұ шақ тасып тұ рады, бір қ олын белінен, бір-аяқ тарын бір аяқ тың алдына қ ояды. Енді бұ лар бірге ө скен егіздер: екі басты, 3 аяқ ты, екі қ олды, денесі бір. Бұ ларғ а бө лме ішінде олай-бұ лай жү руді, отыруды, бұ рылуды, жатуды, сурет салуды т.с.с. ұ сынамыз.
Кең ес: Ү шінші аяқ ә рдайым бірге болуы қ ажет, оны жіппен байлап қ оюғ а да болады.
Тақ ырыбы: " Ұ лдар мен қ ыздар".
Мақ саты: Балаларды ө зінің жақ сы жақ тарын ғ ана ойлап, оны айта білуге ү йрету.
Барысы: Жү ргізуші балалармен шең бер қ ұ рып отырады. Ә р бала кідірістен соң, кезек-кезек сенімділік сезіммен қ арап, ө здерінің бойындағ ы жақ сы жақ тарын айтып ө теді. Мұ нда ә р баланың ө з бойындағ ы жақ сы жетістіктерін жасырмай, ұ ялмай жеткізіп айтқ аны дұ рыс.
Баланың жақ сы жақ тарымен қ атар бойындағ ы кемшіліктерінен де дер кезінде арылуғ а жағ дай туғ ызу қ ажет. Ондай жағ дайда психолог балағ а ү немі ө зін-ө зі сынату аркылы жағ ымсыз жақ тарынан арылуғ а кө мек бере алады.
Соң ында педагог балалармен олардың бойындағ ы қ алыптасқ ан ерекше сапалы жақ сы жақ тарын айтып қ орытындылайды. Сонда ғ ана олар жә не айналасындағ ылар ө те жақ сы ө мір сү ре алады. Ө з бойына жақ сы дағ ды қ алыптастыру -бұ л ө мір сү ру мә дениеті.
^ Тақ ырыбы: " Кү ншуақ "
Мақ саты: Жақ сы кө ң іл-кү й, жылулық сыйлау, бала ө з кө ң іл-кү йін тү сініп, оғ ан бағ а беруге ү йрету.
Барысы: Денелерің ді бос ұ стап, ың ғ айланып отырып, кө здерің ді жұ мың дар. Ө здерің ді жағ ажайдамыз деп сезінің дер. Кү н жарқ ырап сә улесін тө гіп тү р. Кү н шуағ ының жылуын сезінің дер.
Тақ ырыбы: " Айна".
Мақ саты: Ө згенің қ имылын бұ лжытпай қ айталауғ а ү йрету -бейсананы дамыту.
Барысы: Жү ргізуші: Балалар, қ абырғ асы айналардан жасалғ ан дү кенге кірдік деп ойлаң дар. Сыртқ ы шең бердегі балалар осы қ абырғ алардағ ы айналар, ал ішкі шең бердегі балалар ә р тү рлі, балық тар, жыландар, т.с.с. Ө тіп бара жатқ ан аң дар айнағ а қ арап секіріп, бетін, кө здерін қ исайтып ә р тү рлі қ имылдар жасап ө теді, ал айна аң дардың ә р қ имылын бұ лжытпай қ айталып отыруы қ ажет.
Жү ргізуші алақ анын соқ қ анда ішкі - сыртқ ы шең бердегі балалар орындарын ауыстырып, жоғ арыдағ ыдай ойынды жалғ астыра береді.
Жү ргізуші балалардың ә рқ айсысы екі рольде (айна жә не аң дар) ойнап шығ уын қ адағ алап отырады.
^ Тақ ырыбы: " Психологиялық мү сіндеу".
Мақ саты: Балаларды ұ йымшылдық қ а, ептілікке ү йрету, қ ол моторикасын дамыту.
Барысы: Бұ л жерде жү ргізушінің тапқ ырлығ ына байланысты. Жү ргізуші балалардан ө здері жасағ ан денелерден, ү лкен бір дене қ ұ рауын ө тінеді. Мысалы: " Тең із жұ лдызы" (кілемнің ү стіне жатып) - дененің бә рі бірге қ алай қ озғ алатынын кө рсету. " Мысық " - бір бала - басын, екіншісі -денесін, ү шіншісі - аяғ ын, кү лағ ын осылай ә ркім ө зінің жасағ ан денесін -бә рі бірге мысық тың бү кіл дене мү шесін тү гел қ ұ райды. Балалар тек денені мү сіндеп қ ана қ оймай, оғ ан жан бітіреді. Денені қ ұ рап, бү тін қ алпын бұ збай, бә рі бірге жең іл жү реді.
^ Тақ ырыбы: " Қ уаныш".
Мақ саты: Балаларды бір-біріне қ уаныш сыйлай білуге ү йрету. Барысы: Балалар ә уен ырғ ағ ымен екі қ олдарын бү йірлеріне таяп, еркін, бірін-бірі кө ргендеріне қ уанышты екенін айтады. Содан соң, оң қ олын жү регінің тұ сына сол қ олымен, одан кейін екі қ олын кеудесіне қ ойып тілегін жалғ астырады. Осындай қ имыл барысында балалар ішкі тебіреністерін байқ айды. Барлығ ы осы қ имылды қ айталайды. Олар бір-бірімен мейірімді қ арым-қ атынаста болып, айналасын қ уанышқ а бө лейді.
^ Тақ ырыбы: " Саяжайда қ ыдырамыз".
Мақ саты: Балалардың қ иялын дамыту, ө зіне сенімділігін, шыдамдылығ ын арттыру.
Барысы: Ойынғ а қ атысушылар екі топқ а бө лінеді, бірінші жақ " саз балшық ", екінші жақ " мү сіншілер". Саз балшық жү мсақ, илеуге ың ғ айлы, ал мү сіншілер ө здері ұ натқ ан мү сінді жасауғ а кіріседі. (аң дар, гү лдер, балық тар, қ ұ стар, ойыншық тар т.с.с). Жасалғ ан дайын мү сіндер катып, қ имылдамай тұ рады, ал мү сіншілер оларғ а ат қ ояды. Соң ында барлық мү сіншілер саяжайдың ішінде тұ рғ ан мү сіндерді аралап, қ арап бір-бірінің жасағ ан мү сіндерін мақ тап, аттарын дұ рыс табуғ а кіріседі. Қ атысушылар рольдерімен ауысады.
Ескерту: Мү сіндер тұ рғ ан қ имылдарын ө згертпейді жә не сө йлесе алмайды. Жү ргізуші барлық жасалғ ан мү сіндерді мақ тап, мадақ тайды.
^ Тақ ырыбы: " Айдаһ ар"
Мақ саты: Кө пшілікпен ойынның ережесін ұ стана ойнауғ а ү йрету, қ арым-қ атынасты нығ айту.
Барысы: Ойыншылар бір қ атарғ а бір-бірінің иығ ынан ұ стап т&
|
|