Ырыққабат (капуста) дақылының биологиялық ерекшелігі

Адам қ орегіне пайдаланатын кө кө ніс дақ ылдарының ішінде қ ырық қ абаттың алатын ү лесі едә уір. Ол егіс кө лемі жә не жалпы тү сімі бойынша бірінші орында тұ р.

Тү рлері мен тү ршелері, олардың таралуы. Кө кө ністердің бұ л тобына ақ қ ауданды, қ ызыл қ ауданды, савой, брюссель, гү лді, брокколи, кольраби, жапырақ ты, қ ытай қ ырық қ абаттары біріктірілген. Сондай-ақ мал азық тық жә не сә ндік қ ырық қ абаттар да ө сіріледі.

Ең кең ірек таралғ аны – ақ қ ауданды қ ырық қ абат. Ол Солтү стік Қ азақ станда кө кө ніс егістігінің 50%-дан астам жеріне егіледі. Бұ л жоғ ары дә мдік қ асиеттеріне жә не тағ амғ а алуан тү рлі пайдалануына байланысты. Шикі, пісірілген, қ уырылғ ан, ашытқ ан жә не маринадталғ ан кү йінде пайдаланылады. Тасымалдауғ а қ олайлы. Ерте пісетін жә не сақ тауғ а шыдамды, кеш пісетін сорттары жыл бойы жас кү йінде пайдалануғ а мү мкіндік береді.

Қ ырық қ абатқ а емдік қ асиет ие, онымен бауырдың жә не буындардың жарасын, асқ азан жә не ащы ішек жараларын, атеросклероз жә не басқ а да ауруларды емдеуге қ олданылады.

Ресей Медицина Академиясының тағ амтану институты бір адамғ а жылына 34 кг қ ырық қ абат жеуді ұ сынады. Қ ырық қ абаттың шырыны ө те пайдалы. Қ азір дә рі-дә рмек ө неркә сібі жас ө сімдіктен ақ, сары жә не қ оң ыр тү сті қ ұ рғ ақ шырынды ұ нтақ дайындауда.

Гү лді, брокколи, брюссель, савой қ ырық қ абаттары ө те аз тарағ ан, сонымен бірге олар ақ қ ауданды қ ырық қ абатқ а қ арағ анда дә мді қ асиеттері жоғ арырақ, сің імді ақ уыз пен дә румені кө бірек, ө здеріне назардың ә сіресе, ә уесқ ой-бақ шашылардың молырақ аударғ анын қ ажет етеді.

Қ ырық қ абат екі жылдық ө сімдік. Бірінші жылы жуан, қ ысқ а сабағ ын, жапырақ тарын жә не қ алданын, екінші жылы гү л ө ркендерін, бұ ршақ қ ындарын жә не тұ қ ымдарын қ алыптастырады.

Қ ырық қ абаттың жемісі – ұ зындығ ы 8 см дейін болатын екі ұ ялы бұ ршақ қ ын. Тұ қ ымдары ұ сақ, диаметрі 1, 5 мм жуық, тү сі ашық сұ рдан, қ ара қ оң ырғ а дейін ө згереді. Мың дә ннің массасы 2, 5-4 г қ ырыкқ абат суық қ а тө зімді ө сімдік. Тұ қ ымдары 2-3⁰С жылылық та ө не бастайды. Температура жоғ арылағ ан сайын ө ну ү дерісі де жеделдей тү седі. 11⁰С жылылық та ө скіндері 10-11 тә улікте, ал температура оң тайлы болғ анда 3-4 тә улікте пайда болады.

Қ ырық қ абат 5⁰С жылылық та тү птене бастайды, бірақ ө суге оң тайлы жылылық 15-18⁰С. Оның жақ сы шынық тырылғ ан жә не жерсіндірілген кө шеттері ө ткінші 5-6⁰С бозқ ырауғ а шыдайды, ал шынық тырылмағ ан жә не жерсіндірілмеген кө шеттері 2-3⁰С бозқ ырау да зақ ымданады.

Ақ қ ауданды қ ырық қ абат. Ө су-даму кезең інің ұ зақ тығ ына қ арай қ ырық қ абаттың сорттары 6 топқ а бө лінеді, бірақ Солтү стік Қ азақ станның кө кө ніс шаруашылығ ында сорттардың: ү ш тобын ажыратады: ерте (95-120 тә улік), орташа (130-145), кеш пісетін (150-170 тә улік) сиякты.

Анық тама: Ерте пісетін қ ырық қ абат қ арқ ынды ө сумен, дамуымен жә не қ ауданының жедел қ алыптасуымен ерекшеленеді. Жас кү йінде пайдалануғ а ө сіріледі. Сорттары: Точка (гном), Грибовский 147 бірінші нө мері.

Орташа жә не ә сіресе, кеш пісетін сорттары ірі жапырақ тарынан ү лкен дегелек қ алыптастырады. Қ аудандары ірі, жақ сы сақ талады, ашытуғ а қ олданылады. Орташа пісетін сорттары: Слава Грибовская 231, Слава 1305; кеш пісетіндері: Лебяжинская местная, Подарок, Столичная, Русиновка. Қ ырық қ абат адам азығ ына ү лкен мә нге ие, ө йткені оның қ ұ рамында ағ зағ а қ ажетті кө мірсуы, минералды тұ здар, азотты жә не басқ а да заттар бар.

Ерте пісетін қ ырық қ абаттың агротехникасы. Ерте пісетін қ ырық қ абатты жең іл, жақ сы жылынатын топырақ тарда орналастыру керек. Ең жақ сы алғ ы дақ ылдар – қ ияр, тамыржемістілер, қ ызанақ, ерте пісетін картоп.

Сү дігерді жыртқ ан кезде гектарына 40-50 т орташа шіріген кө ң ді немесе 15-20 т жақ сы шіріген қ арашірікті жә не 4-5ц суперфосфатты енгізеді. Топырақ та калий жетіспегенде суперфосфатпен бірге 1, 2-1, 5 ц хлорлы калий енгізеді. Кө ктемде культивацияның алдынан гектарына 3, 0-3, 5 ц амиак селитрасын енгізеді.

Ерте кө ктемде танапқ а тырма жібереді, содан кейін культивациямен бірге тырмалап, топырақ ты шығ ыршық ты таптағ ыштармен тығ ыздайды.

Ерте пісетін қ ырық қ абатты тек кө шетпен ө сіреді. Ауа райы жағ дайына қ арай аймақ тың оң тү стік аудандарында кө шеттерді ашық жерге мамырдың бірінші он кү ндігінде, солтү стігінде – мамырдың орта кезінде отырғ ызады. Отырғ ызуды кешеуілдету оның ө німділігін кемітеді жә не ө нім жинау мерзімін кешеуілдетеді, бұ л ерте пісетін қ ырық қ абат технологиясының экономикалық тиімділігін тө мендетеді. Қ ыш қ ұ мырада жә не қ ұ мырасыз ө сірген кө шеттерді Беларусь немесе ДТ-75 тракторларына тіркелген СҚ НБ-4А немесе СҚ Н-6А машиналарымен отырғ ызады. Қ олмен отырғ ызғ анда танапты алдын ала қ ашау табанды культиватормен, танаптың ұ зын бойына 13-14 см терең дікке арық тар жыртады. Кө шет отырғ ызар алдында дайындалғ ан танаптың гектарына 200-250 м³ су жіберіп суарады. Кө шетті шапқ ымен жасалғ ан топырақ ұ ясына отырғ ызады. Ә рбір ұ яғ а алдын ала мұ қ ият араластырылғ ан 200-300 г қ арашірікті жә не 10-15 г суперфосфатты салады. Ұ ядағ ы органикалық жә не минералдық тың айтқ ыштар қ ырық қ абаттың ө німділігін едә уір кө тереді. Қ ыш қ ұ мырада жә не топырақ текшесінде ө сірген кө шеттерді отырғ ызғ анда ұ яларғ а тың айтқ ыштарды салмайды, себебі олар қ ұ мыраларда бар.

Қ ұ мыраларды ұ яларғ а отырғ ызғ анда олардың кемері топырақ бетінен 2-3 см тө мен болуы керек. Қ ырық қ абатты отырғ ызу тә сілі ө німділікке жә не оның жинау мерзіміне ә жептә уір ә серін тигізеді. Тә жірибе кө рсеткендей, ө сімдіктерді оң тайлы жиілігіне дейін жеткізу ө німділікті едә уір кө тереді.

Кө шетті қ ажетті терең дікке, алғ ашқ ы кә дімгі жапырағ ына дейін, отырғ ызу-ө те маң ызды. Саяз отырғ ызылғ ан ө сімдік нашар бекиді, топырақ та жең іл орналасады жә не оң ай сынады. Қ азіргі кезде ерте пісетін қ ырық қ абатты тө мендегі тә сілмен отырғ ызады: қ атар аралығ ы 70 см, қ атардағ ы аралық 30 см. Бір гектарғ а 47, 6 мың ө сімдік отырғ ызады.

Отырғ ызғ аннан соң ізінше кө шетті судың аз мө лшерімен 250-300 м³/га суарады. 4-5 тә уліктен кейін шық пай қ алғ ан ө сімдіктердің орнына жаң а кө шеттер отырғ ызады. Отырғ ызуғ а шымыр, жақ сы жетілген кө шетті, тамырғ а жабысқ ан топырағ ымен бірге алады, ең дұ рысы топырақ текшесінде ө сірген кө шет болады. Топырақ тығ ыздалғ анда қ атар аралық тарын КРН-2, 8МО, КРСШ-2, 8А, КОР-4, 2 немесе ФПУ-4, 2, ФПН-2, 8 фрезерлі культиваторларымен ө ң дейді. Қ атар аралық тарын ә рбір суарудан немесе кү шті жаң бырдан кейін қ опсытады. Жиі суарғ анда культивацияны бір суарудан кейін ө ткізеді. Бірінші рет таяз 5-6 см қ опсытады, кейінгі ө ң деулерден терең дігін 10-14 см дейін жеткізеді. Ө сімдіктер қ атар аралық тары жапырақ тарымен жабылғ анда топырақ ө ң деуді тоқ татады. Қ ырық қ абаттың дамуының бас кезінде арамшө птермен қ атты ластанатынына байланысты, ө сімдіктердің қ атарларында отау жұ мысын 2-3 рет қ олмен жү ргізеді немесе гербицидтерді қ олданады.

Ерте пісетін қ ырық қ абатты орта есеппен, 10 кү н сайын суарады, ал ауа райы ыстық болғ анда 6-7 кү н сайын суарады. Жалпы бұ л ө сімдікті ө су-даму кезең інде 8-10 рет суарады. Алдың ғ ы ү ш суарудың гектарлық су мө лшері 250-300 м³ болса, соң ғ ыларын 400-450 м³ жеткізеді. Жең іл қ ұ мдақ топырақ тарда суаруды жиі жү ргізеді, бірақ аз мө лшерімен 300-350 м³/га. Қ ырық қ абаттың ө су-даму кезең індегі суару аралық тарының ұ зақ ү зілістері қ олайсыз ә серін тигізеді, ә сіресе, ауа райы ыстық болғ анда.

Ерте пісетін қ ырық қ абат ү степ қ оректендіруді жақ сы қ абылдайды. Оны екі рет: біріншісін кө шет отырғ ызғ аннан 10-15 тә улік ө ткен соң, бұ л кезде олар орнығ ады жә не ө сімдіктер ө се бастайды, екіншісін – қ аудандары қ алыптаса бастағ анда қ оректендіру керек. Бірінші қ оректендіргенде ә р гектарғ а 0, 5-0, 8 ц аммиак селитрасы, бір центнер суперфосфат жә не 0, 3-0, 4 ц хлорлы калий енгізеді. Екінші ретте 1-1, 5 ц аммиак селитрасы, бір центнер суперфосфат жә не 0, 5 ц хлорлы калий ерітінді тү рінде немесе суарудың алдынан қ ұ рғ ақ кү йінде енгізеді. Бірінші рет қ оректендіргенде қ ұ рғ ақ тың айтқ ыштарды, ө сімдіктердің қ атарының екі жағ ынан, тамырларын зақ ымдамау ү шін ө сімдіктен 10 см алшақ 6-8 см терең дікке, ал екінші ретте қ атар аралық тың ортасына 10-15 см терең дікке енгізеді.

Сұ йық тың айтқ ыштар жаң бырлатқ ыш машиналарғ а орнатқ ан арнайы қ ондырғ ылар арқ ылы бү ркіледі. Бірақ бірінші рет қ оректендіргенде тың айтқ ыш ерітіндісінің концентрациясы 0, 75%, ал екінші ретте 1% аспауын қ адағ алау керек. Минералды тың айтқ ыштардың орнына қ ұ с саң ғ ырығ ы жә не сұ йытылғ ан сиыр қ иын енгізу жақ сы нә тиже береді. Бірінші рет қ ұ с саң ғ ырығ ымен қ оректендіргенде, гектарына 3-4 ц, екінші ретте 5-6 ц, сұ йытылғ ан сиыр қ иын тиісінше 1, 5 жә не 3 т енгізеді.

Ерте пісетін қ ырық қ абат бір мезгілде піспейді. Сондық тан оларды пісуіне қ арай 3-4 рет таң дап қ аудандарын пышақ пен кесіп алады. Салмағ ы 0, 4 кг-ғ а жеткен қ аудандар ө ткізуге жарамды деп саналады, оларда ластанудан жә не тасымалдағ анда зақ ымданудан сақ тайтын 2-3 жасыл жапырақ тары болуы керек. Ерте пісетін қ ырық қ абаттың ө німін жарым жартылай механикаландыру ү шін ТН-12 ілінгіш транспортерді қ олданады.

Шілде айындағ ы жиналғ ан ерте пісетін қ ырық қ абат, ө су-даму кезең інің соң ында тыныштық қ алпындағ ы қ олтық бү ршіктерінен қ аудан қ алыптастырып, екінші ө нім беру қ абілетіне ие. Сол ү шін негізгі ө нім жинау кезінде қ аудандарды байқ ап кесіп, жапырақ тарын сақ тап қ алады. Алғ ашқ ы ө нім жиналғ аннан соң қ ырық қ абат танабын мол сумен суарады жә не қ оректендіреді. 15-20 тә уліктен кейін бү ршіктері ө се бастағ анда ө сімдіктерде 2-3 ең жақ сы жетілген бү ршіктерін қ алдырып, басқ аларын жұ лып, қ алыптастырады.

Орташа жә не кеш пісетін қ ырық қ абаттың агротехникасы. Орташа жә не кеш пісетін қ ырық қ абаттың сорттарын жер асты сулары жоғ ары орналасқ ан топырақ тарда, кө шетпен жә не кө шетсіз ө сіреді.

Кө шетпен ө сіру. Орташа жә не кеш пісетін қ ырық қ абатты ойпаң учаскілерде орналастырады, ең дұ рысы ө зен-су жайылмасы. Сү дігер жыртқ анда гектарына 40-60 т кө ң жә не 4-5 ц суперфосфат енгізеді. Топырақ та калий мол болғ анда калийлі тың айтқ ыштарды қ олданбайды, ал топырақ та калий жетпесе, 1-1, 5 ц/га хлорлы калийді енгізеді. Ерте кө ктемде топырақ жетілген соң танапты екі рет тырмалайды, содан соң культивациямен бірге гектарына 1, 5-2 ц аммиак селитрасын енгізеді. Екінші рет культивацияны кө шет отырғ ызар алдында арамшө птерді жою жә не топырақ ты қ опсыту ү шін жү ргізеді. Егер кө ктемде топырақ тым қ атты тығ ыздалғ ан болса, бірінші культивацияның орнына терең қ опсытқ ышпен немесе қ айырмасыз соқ аларғ а тырма тіркеп ө ң дейді. Отырғ ызар алдында танапты суарады.

Отырғ ызуғ а 35-40 кү ндік кө шеттерді пайдаланады. Олардың отырғ ызу мерзімін дұ рыс таң дау ө те маң ызды. Орташа пісетін қ ырық қ абаттың кө шеттерін ерте пісетін қ ырық қ абатты отырғ ызғ ан соң, мамырда тек маусымның бірінші аптасынан кешіктірмей отырғ ызу керек. Кеш пісетін қ ырық қ абаттың кө шеттерін отырғ ызудың ең дұ рыс мерзімі маусымның 10-нан 15-не дейін. Тым ерте отырғ ызу қ аудандардың ерте пісіп жетілуіне мү мкіншілік жасайды, бұ л ө німді тұ здау кезең інен бұ рын жинауғ а итермелейді. Кө шеттерді кеш отырғ ызғ анда қ аудандардың қ алыптасуы ауа температурасы тү нде теріске дейін тө мендегенде, ал ө сімдіктердің бірқ алыпты дамуына кү ндізгі жылылық жетіспегендіктен қ аудандары ө сіп жетілмей, соның ә серінен олар борпылдақ болып, қ алыпты салмағ ына жетпейді, қ ұ нсызданады. Сонымен қ атар 20 маусымнан кейін отырғ ызу ө німді бірсыпыра кемітетінін де ескеру керек.

Ө су кү шіне байланысты орташа пісетін қ ырық қ абатты 70х45-50 см, кеш пісетінді 70х50-60 см тә сілімен отырғ ызады. Озық шаруашылық тардың тә жірибелері кө рсеткендей екі таспаның аралығ ы 90 см қ атарындағ ы аралығ ы 50 см етіп отырғ ызу тиімді екен. Осылай отырғ ызу танапты одан ә рі тракторлармен ө ң деуді біраз ұ зартуғ а мү мкіндік береді, ө йткені трактордың дө ң гелектері кең қ атар аралық тарымен жү ріп, ө сімдіктерге зиян келтірмейді. Кө шет отырғ ызғ аннан соң танапты міндетті тү рде суару керек. Ауа райы ыстық жә не қ ұ рғ ақ кезде кө шет отырғ ызғ аннан соң судың аз мө лшерімен 100-150 м³/га 2-3 рет суарады. Жойылғ ан ө сімдіктердің орнына 5-6 тә улік ө ткен соң қ осымша кө шеттерді қ олмен отырғ ызады, содан соң суарады. Жаз бойы қ атар аралық тарын 3-4 рет, таспа тә сілімен отырғ ызылғ ан танапта 5-6 рет ө ң дейді. Бірінші рет ұ стара табандармен 5-6 см, екінші рет жебе табандармен бірге қ ашауларды да қ ояды. Ә рбір ө ң деген сайын қ опсыту терең дігін терең дете тү сіп, 14 см жеткізеді. Қ атар аралық тардағ ы арамшө птерді 2-3 рет қ олмен жә не гербицидтермен жояды. Екінші жә не ү шінші қ опсытуды тү птеумен бірге жү ргізеді, бұ л сабақ тың топырақ ү стіндегі бө лігінде қ осымша тамырлардың тү зілуіне мү мкіндік береді жә не ө сімдіктің тұ рақ тылығ ын арттырады.

Қ опсытқ ан кезде қ ырық қ абатты қ осымша қ оректендіреді, бірінші рет кө шет отырғ ызғ аннан 10-15 тә улік ө ткен соң, екіншісін жапырақ тар кү шті ө сер кезде, ү шіншісін қ аудан қ алыптасар алдында. Бірінші қ оректендіргенде гектарына 1 ц аммиак селитрасын, 2 ц суперфосфатты жә не 0, 3 ц хлорлы калийді, екінші жә не ү шінші реттерде 2 ц аммиак селитрасын, 2 ц суперфосфатты жә не 0, 5 ц хлорлы калийді енгізеді.

Орташа жә не кеш пісетін қ ырық қ абат жү йелі тү рде суаруды қ ажет етеді. Қ аудан байланғ анша қ ырық қ абатты 8-10 тә уліктен кейін суарады, ал пісіп жетілген кезінде ә рбір 10-12 тә улік сайын. Суландыру аралық тарында ұ зақ ү зілістер болмағ аны дұ рыс. Ол қ аудандардың толуын тежейді, ө німді кемітеді жә не ең бастысы қ аудандардың кө птеп жарылуына ә кеп соғ ады да, бұ л тауарлық ө німнің дең гейін кү рт тө мендетеді. Ө німді жинауғ а екі жұ ма қ алғ анда суландыруды тоқ татады. Жалпы ө су-даму кезең інде 10-12 рет суарылады.

Орташа пісетін қ ырық қ абаттың сорттарын жас кү йінде тамыз-қ ыркү йек айларында пайдалану ү шін пісуіне қ арай таң дап жинайды. Кеш пісетіндер қ аудандары ең жоғ ары салмағ ына жә не тығ ыздығ ына жеткенде бір мезгілде жинайды.

Тандап жинағ анда жә не кішірек аландарда қ ырық қ абатты қ олмен жинайды. Қ аудандарды пышақ пен немесе ө ткір кү рекпен кесіп алады. Тұ здауғ а жұ мсалатын қ аудандарды тазалағ ан соң, сыртында оны тығ ыз қ аусырғ ан жасыл жапырақ тары жә не ұ зындығ ы 1-2 см ө зегі болуы керек. Ұ зақ уақ ыт сақ талатын қ аудандарда 2-3 жасыл жапырақ тарын жә не 2-3 см жететін ө зегін қ алдырады.

Ақ қ ауданды қ ырық қ абаттың ү лгі қ алыпты қ аудандары жаң а піскен тығ ыз, бұ зылмағ ан, жарылмағ ан, таза, ал салмағ ы 0, 8 кг-нан кем болмауы керек. Ө німді тасымалдағ анда кө ліктің ө туіне ың ғ айлы болу ү шін 5-6 қ атардан жиналғ ан қ ырық қ абаттарды атжалдарғ а салады. Тасуғ а ПОУ-2 ә мбебап кө кө ніс платформасын ДТ-немесе, ДТ-24 тракторларына тіркеп немесе аспалы ПНСШ-12 қ олданады. Қ ырық қ абатты тасуғ а ү лгі қ алыпты жә шікті немесе контейнерді пайдаланады. Ү лкен егіс алаң дарында, жаппай ө нім жинағ анда, қ ырық қ абат жинайтын МСК-1 комбайнын МТЗ 52\82 тракторларына тіркеп қ олданады. Комбайн бірқ атарлы, оғ ан бір тракторист жә не екі жұ мыскер қ ызмет жасайды. Комбайн мен жинау ең бек шығ ынын қ олмен жинағ анмен салыстырғ анда ү ш есе азайтады, тікелей шығ ындарды 35 % кемітеді.

Қ ырық қ абаттың ө німін жинауды тұ рақ ты ызғ арлардың басталуына дейін бітіру керек, ә йтпесе, танапта қ алғ ан ө німге кенеттен тү скен бозқ ырау ү лкен зиян келтіруі мү мкін. Кесілген, бірақ танапта қ алғ ан қ ырық қ абаттарды тү нге қ арай жапырақ тармен жабады. Ұ зақ уақ ыт сақ тау ү шін оларды ені 2-2, 5 м, биіктігі 1, 5 м, ұ зындығ ы 5-10 м ү ймелерге салады. Ү ймені сабанмен немесе бойралармен жабады.

Кө шетсіз ө сіру. Қ ырық қ абатты кө шетсіз ө сіру кө шет тә сілімен салыстырғ анда рентабельді болып келеді. Кө шетсіз ө сірілген қ ырық қ абат суық қ а шыдамды, 4-5⁰С уақ ытша ызғ арларғ а қ иналмай шыдайды. Ө су ү дерісі кезінде топырақ та терең бойлайтын қ уатты тамыр жү йесін дамытады, бұ л ө сімдікті қ орекпен жә не сумен қ амтамасыз етуді жақ сартады. Бұ л суару арасындағ ы ұ зақ ү зілістерге жә не жаздың жоғ ары температураларына шыдауғ а мү мкіндік береді. Кө шетсіз ө сіргендегі ө су-даму кезең і 13-15 тә улікке қ ысқ арады.

Қ ырық қ абатты кө шетсіз ө сіру ү шін жең іл, қ ұ нарлы, арамшө птерден таза топырақ тар қ ажет. Батпақ танатын ауыр топырақ тар аса қ олайлы емес, ө йткені ө скіндері қ абыршақ тан ө те алмайды. Жең іл қ ұ мдақ топырақ тар да жарамайды, себебі олардың ү стіндегі қ абаты тез кеуіп кетеді, сонымен қ атар кү шті жел болғ анда ө скіндері қ ұ ммен зақ ымданады.

Топырақ ты кө шетке дайындағ андай дайындайды. Сү дігерді жыртқ анда органикалық жә не минералды тың айтқ ыштарды кө шет ү шін енгізілген мө лшерде қ олданады. Кө ктемде танапты екі рет тырмалайды, содан соң 4-5 см терең дікке культивациялайды. Егіс алдында арамшө п ө скіндерін жою ү шін сондай терең дікке қ айтадан культивациялайды жә не таптағ ыштармен тығ ыздайды.

Аймақ тың солтү стік аудандарында ең оң тайлы себу мерзімі 10-18 мамыр, оң тү стігінде 5-15 мамыр.

Егіс алдынғ ы топырақ ө ң деу мен себу аралығ ында алшақ тық болмауы керек. Егіске ә ртү рлі тұ қ ым сепкіш машиналарын қ олданады: СОН-2, 8, СКОН-4, 2 немесе СКОСШ-2, 8, ізінше топырақ ты тығ ыздайды. Себуге елеуіштерде іріктелінген бірінші класты тұ қ ымдар қ олданылады. Оларды себер алдында ТМТД мен (8г/кг) немесе фентиураммен (5г/кг) ө ң дейді. Тұ қ ымдарды 3-4 см терең дікке себеді, мө лшері гектарына 1, 2-1, 5 кг. Тұ қ ымдарды бір қ алыпты терең дікке сің іру ү шін дискілердің шектегіштерін мұ қ ият реттейді жә не серіппені қ атты қ ысады. Қ атар аралық тардың ені 70 см. Ауыр топырақ тарда жә не кешіктіріп сепкенде себу мө лшерін 25 %-ғ а кө бейтеді. Бірқ алыпты себуді қ амтамасыз ету ү шін қ ырық қ абаттың 1 кг тұ қ ымына 2-3 кг қ уырылғ ан тарыны қ осып, оларды жақ сылап араластырады. Тарының орнына алдын ала еленген, тү йіршіктелген суперфосфатты қ олдануғ а болады (4 кг/кг тұ қ ымғ а). Оларды нақ себу алдында араластырады. Толық тырғ ыш міндетін орындай отырып, суперфосфат алғ ашқ ы ө су кезең інде тың айтқ ыш ретінде пайдасын келтіреді. Жақ сы нә тижені сырты қ апталғ ан (дражеленген) тұ қ ымдармен себілген егістер береді.

Ауа райы қ ұ рғ ақ кезде біркелкі ө скіндер алу ү шін себер алдында танапты жаң бырлатқ ыш қ ондырғ ылармен суландырады, сосын культивация жү ргізгеннен кейін себеді. Ө скіндері шық пай қ абыршық пайда болса, торлы тырмалармен тырмалайды, бірақ ең дұ рысы, кү н ара немесе кү нде судың аз мө лшерімен суару. Шық қ ан ө скіндерді кресгү лділердің бү ргелері зақ ымдауы мү мкін. Сондық тан ө скіндер пайда болардан 1-2 тә улік бұ рын егісті метафоспен немесе вофатокспен (15-20 кг/га) ө ң дейді.

Ө скіндері пайда болғ аннан 30-40 тә улік ө ткен соң кө шетсіз қ ырық қ абат мұ қ ият кү тіп баптауды қ ажет етеді. Топырақ борпылдақ жә не арамшө птерден таза болуы керек.

Жас ө сімдіктерді топырақ пен жаппас ү шін культиваторғ а жақ сы қ айралғ ан ұ стара табандарды орнатады жә не жұ мысты шамалы шапшаң дық та ө ткізеді. Қ орғ ау аймағ ы 12-15 см Қ атарларында бір мезгілде жең іл қ ол кетпендерімен топырақ ты қ опсытады. Қ ырық қ абаттың кә дімгі екі жапырағ ы тү зілгенде қ атар аралық тарын жә не қ атарларын ө ң деуді қ айталайды. Осы кезде ө сімдіктердің арасын 20-25 см етіп сиретеді. Екінші рет, ақ ырғ ы сиретуін 4-5 жапырақ тү зілген кезде ө ткізеді. Қ атардағ ы ө сімдіктердің бір-бірінен қ ашық тығ ын сортқ а байланысты 45-60 см-ге дейін жеткізеді. Сирету жұ мыстарын кешіктіру ө сімдіктердің бойшаң болуына ә кеп соғ ады, нә тижесінде ө нім кемиді. Егістік таза болса, сиретуді кә дімгі 3-4 жапырағ ы пайда болғ анда бір қ имылда ө ткізуге болады. Қ атардағ ы арамшө птермен кү рескенде, қ ол ең бегін азайту ү шін гербицидтерді қ олданады.

Қ ырық қ абаттың бірқ алыпты ө суіне жә не дамуына қ ажетті топырақ ылғ алдылығ ы кіші су сыйымдылығ ының 75-80%. Бұ л ә сіресе, ө се бастағ анда, ал тамыр жү йесі ә лі ә лсіз дамығ ан кезде ө те маң ызды. Суаруды ө скін пайда болғ аннан 5-6 тә улік ө ткен соң, аз мө лшерлі сумен жү ргізеді, ал кейінгілерін 8-10 тә улік сайын гектарына 400-450 м³ су жіберіп суарады.

Ө су-даму кезең інде қ ырық қ абатты ү ш рет ү степ қ оректендіреді: 2-3 жапырақ кезең інде жапырақ дегелегі қ алыптасқ аннан кейін, қ аудан пайда бола бастағ анда.

Қ ызыл қ ауданды қ ырық қ абат. Биологиялық қ асиеттері бойынша ақ қ ауданды қ ырық қ абатқ а ұ қ сас. Одан қ ызыл – кө к рең мен жә не жапырақ тың, қ ауданның кішірек кө лемімен ерекшеленеді.

Ақ қ ауданды қ ырық қ абаттан клечаткасы 2, 5 есе аз, ал А дә румені 4 есе жоғ ары болады. Суық қ а тө зімділігі жоғ ары, зиянкестермен жә не аурулармен аз зақ ымданады, қ аудандары тығ ыз, тасымалдауғ а шыдамды жә не қ ыста жақ сы сақ талады. Кө бінесе, жас кү йінде, гарнирлерге пайдаланады, сонымен қ атар оны маринадтайды, қ уырады. Тұ здауғ а жарамайды. Сирек кездеседі.

Бұ рынғ ы БКДСТҒ ЗИ шығ арғ ан Гако 741 сорты аудандастырылғ ан. Ерте пісетін сорт, кө ктеуінен – шаруашылық жарамдылығ ына дейін кезең і 92-105 тә улік. Ыстық қ а жә не жарылуғ а тө зімді, ө німді, тасуғ а шыдамды, кө ктемге дейін сақ талатын сорт. Қ аудандары ө те тығ ыз, орташа салмағ ы екі кг.

Ө сіру жағ дайына қ оятын талабы жә не технологиясы орташа пісетін ақ қ ауданды қ ырық қ абатқ а ұ қ сас. Қ оректену алаң ы 70х50 см.

Қ ырық қ абат – екі жылдық ө сімдік. Бірінші жылы жуан, қ ысқ а сабағ ын, жапырақ тарын жә не қ ауданын (кольрабидікі жеміс сабақ), екінші жылы гү л ө ркендерін, бұ ршақ қ ындарын жә не тұ қ ымдарын қ алыптастырады.

Қ ырық қ абаттың жемісі – ұ зындығ ы 8 см дейін болатын екі ұ ялы бұ ршақ қ ын. Тұ қ ымдары ұ сақ, диаметрі 1, 5 мм жуық, тү сі ашық сұ рдан, қ ара-қ оң ырғ а дейін ө згереді. 1000 дә ннің массасы 20, 5 г.

Қ ырық қ абат суық қ а тө зімді ө сімдік. Тұ қ ымдары 2-3°С жылылық та ө не бастайды. Температура жоғ арылағ ан сайын ө ну ү дерісі де жеделдей тү седі. 11°С жылылық та ө скіндері 10-11 тә улікте, ал температура оң тайлы (18-20°С) болғ анда 3-4 тә улікте пайда болады.

Қ ырық қ абат 5°С жылылық та тү птене бастайды, бірақ ө суге оң тайлы жылылық 15-18°С. Оның жақ сы шынық тырылғ ан жә не жерсіндірілген кө шеттері ө ткінші 5-6°С бозқ ырауда шыдайды, ал шынық тырылмағ ан жә не жерсіндірілмеген кө шеттері 2-3°С бозқ ырауғ а зақ ымданады.

Қ ырық қ абат жарық сү йгіш ө сімдік, ә сіресе, кө шеттік кезінде кө лең келеуді кө термейді. Қ алыпты ө суі жә не дамуы, кү ннің ұ зақ тығ ы 17-18 сағ атқ а жеткенде жақ сы ө теді. Кү ннің ұ зақ тығ ы 9 сағ ат болғ анда ө сімдіктің кө лемі кішірейеді, ал кү ннің ұ зақ тығ ы 9 сағ ат болғ анда ө сімдіктің қ атты кү йзелуі байқ алады.

Кө шет 4-5 жапырағ ын ұ зақ кү нде 30-35 тә уліктен соң, ал қ ысқ а кү нде (оң тү стікте болады) 55-60 тә уліктен кейін қ алыптастырады.

Кө кө ніс ө сімдіктерінің ішінде қ ырық қ абат ылғ алғ а ең талап қ ойғ ыш ө сімдік. Оғ ан топырақ пен ауаның жоғ ары ылғ алдылығ ы қ ажет. Қ ырық қ абаттың есейген ө сімдіктері тә улігіне 10 л-ге дейін су сің іру мү мкін. Ол ең жоғ ары ө німін топырақ тың ең тө мегі су сыйымдылығ ы 10-80% болғ анда қ алыптастырады.

Қ ырық қ абат – топырақ қ ұ нарлығ ына талап қ ойғ ыш ө сімдік. Оғ ан ең жарамды-саздақ, ылғ алды жақ сы ұ стайтын топырақ тар, сондай-ақ қ ұ нарлы ө зен жайылмалары. Ол қ ышқ ыл топырақ тарда нашар ө седі. Ең қ олайлысы топырақ ерітіндісінің реакциясы сә л қ ышқ ылдау (рН-6) болғ аны дұ рыс. Жоғ ары ө німді қ ырық қ абат қ оректік заттарды мол сің іреді, кеш пісетін сорттары ерте пісетіндерге қ арағ анда топырақ қ ұ нарлығ ына жоғ ары талап қ ояды. Тазартылғ ан тұ қ ымдардың ылғ алдылығ ы 9%-дан аспағ аны, ал бірінші класының ө нгіштігі 90%-дан тө мен болмағ аны дұ рыс. Басқ а ө сімдіктердің тұ қ ымдарының қ оспасы килосына 160 дана, соның ішінде арамшө птердің тұ қ ымдары 80 данадан аспауы керек. Қ ырық қ абаттың тұ қ ымдары ө нгіштігін 3-4 жыл бойы жоғ алтпайды.

Гү лді қ ырық қ абат. Біржылдық ө сімдік, отырғ ызғ ан жылы гү лдегіш сабақ тарын жә не тұ қ ымдарын қ алыптастырады. Қ ырық қ абат ө сімдіктерінің ішінде тағ амдық жә не дә мдік қ асиеттері бойынша бірінші орында тұ р. Қ ұ рамында жең іл сің етін ақ уыздар, қ анттар, минералдық тұ здар, дә румендер бар. Тамақ қ а ақ, қ ысқ а, жуан, тығ ыз шоғ ырланғ ан гү л сабақ тары пайдалынады, олар ұ зын сағ ақ та орналасқ ан қ уатты жапырақ дегелегі қ алыптасқ аннан кейін пайда болады (5.11-сурет).

Гү лді қ ырық қ абатты пісірген, қ уырғ ан, бұ қ тырғ ан тү рінде жә не маринадтап, тұ здап пайдаланады. Солтү стік Қ азақ станда гү лді қ ырық қ абаттың ү ш сорты аудандастырылғ ан: Гарантия, Мовир 74, Ранняя Грибовская 1355. Топырақ ты дайындау ақ қ ауданды қ ырық қ абаттікіне ұ қ сас. Сү дігер жыртқ анда гектарына 50-60 т кө ң, 4-5 ц суперфосфат жә не 1-1, 5 ц хлорлы калий енгізеді.

Гү лді қ ырық қ абатты кө бінесе ашық жерге екі мерзімде: ерте кө ктемде жә не кү зде себеді. Жазда себілсе жоғ ары температураның ә серінен нашар ө седі. Ө німді ерте жинау жә не жаздың ыстығ ына дейін шоқ парбасы тү зілу ү шін – ерте пісетін сорттарды жә не 50-55 тә улік қ ыш қ ұ мырада немесе текшелерде ө сірілген кө шетті онкү ндігенде отырғ ызады. Ө су алаң ы 70х30 см

Кө шетті отырғ ызғ аннан кейін қ уатты жапырақ тү зілуіне қ олайлы жағ дай жасау керек. Тек сонда ғ ана ө сімдік ірі, тығ ыз шоқ парбастарын қ алыптастырады. Сондық тан жү йелі суару жә не қ оректендіру қ ажет. Кө шет отырғ ызғ аннан 7-10 тә улік ө ткен соң бірінші қ оректендіруді аммиак селитрасымен (гектарына 1-1, 5 ц), екіншісін біріншіден екі жұ ма ө ткен соң (гектарына 1-1, 5 ц аммиак селитрасы, 1, 5 ц суперфосфат жә не 0, 5 ц хлорлы калий), ү шіншісін бү ршіктер тү зілген кезде, екінші рет қ олданылғ ан мө лшерде енгізеді.

5.11-сурет. Гү лді қ ырық қ абат: 1 – жалпы турі; 2 – гү лді қ ырық қ абат қ ауданының кескіні

Тура тү сетін кү ннің кө зінен гү лді қ ырық қ абаттың шоқ парбасы сарғ аяды, шашылады жә не тауарлық қ асиеттерін жоғ алтады. Сондық тан сыртындағ ы бірнеше жапырақ тарын иіп немесе бір-біріне шоқ парбастың ү стінен кө мкере байлап, оны кө лең келейді. Шоқ парбастар пісіп жеткен соң оларды таң дап, бірнеше рет жайғ айды, 4-6 жамылғ ы жыпырақ тарымен бірге кесіп алады. Олардың шеттері шоқ парбастан 2-3 см жоғ ары болуы керек. Шоқ парбастардың диаметрі 8 см кем болмағ аны дұ рыс, рең і ақ немесе шамалы ақ шыл сарытү сті, ішкі жапырақ тары кө ктемеген жә не бұ зылмағ ан болуы керек. Ү лгіқ алыпты жә шіктерге тығ ыз қ атар-қ атарымен салып тасиды.

Гү лді қ ырық қ абаттың ө німін кү зде алу ү шін оны кө шетсіз ө сіреді. Ө нім жинауғ а дейін 90-100 тә улік бұ рын калибрленген ірі тұ қ ымдарымен (1, 2-1, 5 кг/га), маусымның 10-15-нен қ алдырмай себу керек. Қ апталғ ан (дражеленген) тұ қ ымдар азырақ шығ ындалады. Кешірек егіс алаң дарына шұ қ ыршық тарғ а қ олмен себеді. Қ атар аралық тарының ені 70 см.

Екінші кә дімгі жапырақ тү зілген соң егістіктерді бір немесе екі рет сиретеді. Басқ а кү тіп-баптау шаралары қ ырық қ абатты кө шетпен ө сіргенге ұ қ сас.

Гү лді қ ырық қ абатты ө сіріп-жеткізу. Ө німді қ оң ыр кү зде жинағ анда кейбір ө сімдіктер тауарлы шоқ парбасын қ алыптастырып ү лгермейді, сондық тан оларды жылыжайларда немесе тө лелерде ө сіріп жеткізеді. Кейбір шаруашылық тарда ө сіріп-жеткізу ү шін кү зде себеді. Ү сімеген, зақ ымданбағ ан жапырақ тары бар ө сімдіктерді танаптан бү лдірмей тамырларымен бірге қ азып алады, оларды орлардың тү біне немесе топырақ тан, мол сумен суландырады. Бір кә сектің астына 50-60 ө сімдік отырғ ызады. Жылыжайларда температура 1-5°С, ал салыстырмалы ылғ алдылығ ы 85-90% болуы керек.

Ө сіріп жеткізу ү дірісінде қ оректік заттар ө зектен жә не жапырақ тан шоқ парбасына ауысады, ал ол ү лкейіп диаметрі 13-15 см жә не салмағ ы 500-600 г-ғ а жетеді. 2°С жылылық та ө сіп-жетілуі 3 айғ а, 5°С жылылық та – 2 айғ а созылады. Желдетілетін тө лелерде, ә р шаршы метріне 30-40 ө сімдік кө міп ө сіріп жетілдіруге болады. Оларды тө лелерде тамырларының ағ аш тақ тайшаларғ а немесе сымдарғ а іліп ө сіруге болады.

Анық тама: Брокколи. Брокколи немесе қ ояншө п қ ырық қ абат, гү лді қ ырық қ абаттың тү ршесі болып саналады жә не олар бір-біріне кө п жағ ынан ұ қ сас. Брокколидің борпаң шоқ парбасқ а шоғ ырланғ ан жекелеген жасыл ө ркендерін тағ амғ а пайдаланады. Брокколи – рентабельді дақ ыл. Ө сіруге Грюн Спроутинг сорты ұ сынылады. Кө шетті ашық жерге отырғ ызғ аннан 40-50 тә улік ө ткен соң пісіп жетіледі. Ө німділігі жоғ ары, ө німділігі бойынша Грибовская 1355 сортынан 1, 5-2 есе асып тү седі. Алғ ашқ ы шоқ парбастарының салмағ ы 600 г жетеді. Ө нім беретін сабақ тарының тү сі жасыл жә не кү лгін-жасыл.

Брокколидің ө сіру жағ дайлары гү лді қ ырық қ абаттікіне ұ қ сас. Бірінші рет жинағ анда ең ірі шоқ парбастарын шырынды сабақ тарымен, іріжапырақ сағ ақ тарына зиян келтірмей кесіп алады. Шоқ парбастарын бітеу гү лдері ашылғ анша кесіп алу керек. Шоқ парбастарды солып қ алмау ү шін оларды таң ертең ерте немесе кешке таман жинайды, сосын ү шіншісін, осылайша бозқ ырауғ а дейін жалғ астыра береді. Ө нім жиналуы 2-2, 5 ай созылады. Шоқ парбастарын кесіп алғ ан сайын ө сімдіктерді қ оректендіреді жә не суарады. Суарулардың саны жә не жиілігі ауа райына байланысты.

Савой қ ырық қ абаты. Бұ л қ ауданды қ ырық қ абаттың ерекше тү рі: жапырақ тары кө піршікті (кең ірдекті), қ ауданы борпылдақ, сырты ақ шыл жасыл, іші ақ шыл сары тү сті (5.12-сурет). Ақ қ ауданды қ ырық қ абатқ а қ арағ анда, аязғ а тө зімді. Қ оректілігі жә не дә мдік қ асиеттері бойынша ақ қ ауданды қ ырық қ абаттан асып тү седі, одан жұ мсақ тау, ақ уыздарғ а, минералдық заттарғ а жә не дә руменге бай. Бә ліштің, голубцының ішіне салады, бұ қ тырып пісіреді, тұ здық ретінде пайдаланады. Тұ здауғ а жә не ұ зақ сақ тауғ а жарамайды.

5.12-сурет. Савой қ ырық қ абаты: 1 – жалпы тү рі; 2 – қ аудан; 3 – қ ауданның кескіні; 4 – тө менгі жапырақ.

Кольраби. Кольраби қ аудан емес, ө те кү шті жан-жақ ты ө скен кейіннен тамақ қ а пайдаланылатын сабақ жеміс қ алыптастырады (5.13-сурет).

Дә мі ө зектікіне ұ қ сас, бірақ нә зіктеу, тә ттірек жә не шырынды келеді. Шикі, бұ қ тырғ ан, пісірілген кү йінде, фарш ретінде қ олданады, сорпа пісіреді. С дә руменінің кө птігіне оны «солтү стік» апельсин деп атайды. Ертерек пайдалану ү шін кольрабиді ерте ақ қ ауданды қ ырық қ абат тә різді кө шетпен ө сіреді жә не онымен бір мезгілде топырақ қ а, 45х15-20 см тә сілмен отырғ ызады. Ө сімдікті кү тіп баптау ақ қ ауданды қ ырық қ абаттікіне ұ қ сас. Таң дап жинайды: кү зде-қ ыста пайдалануғ а кө шетсіз ө сіреді. Онда тұ қ ымды танапқ а маусымның 15-нен шілденің 1-не дейін себеді. Ө сіру технологиясы ақ қ ауданды қ ырық қ абатты кө шетсіз ө сіргенге ұ қ сас. Кү зде бір мезгілде жинап алады. Кольрабиды кеш пісетін ақ қ ауданды қ ырық қ абат егістігін тығ ыздаушы ретінде, сондай-ақ қ ызанақ жә не қ иярды отырғ ызғ анғ а дейін олардың ү лескісінде ө сіруге болады.

5.13-сурет. Кольраби

Брюссель қ ырық қ абаты. Екі жылдық ө сімдік. Бірінші жылы сабағ ындағ ы жапырақ қ олтық тарында кішкентай 30-40 борпылдақ жалпы массасы 200-500 г қ ауданшық тар пайда болады. Дә мі ө те жақ сы, тамақ қ а ә ртү рлі пайдаланылады. Кеш пісетін, ылғ ал сү йгіш, суық қ а тө зімді, 8-10⁰ С аязғ а шыдайды, бірақ ө німі аз. Ең жақ сы сорты Геркулес 1342. Ө су-даму кезең і – 130-145 тә улік. Кеш пісетін ақ қ ауданды қ ырық қ абат сияқ ты ө сіреді. Кү зде кеш жиналса, бү тін ө сіндігімен кө ктемге дейін жақ сы сақ талады. Жетілмеген ө сімдіктерін гү лді қ ырық қ абат сияқ ты ө сіріп жеткізеді. Ә уесқ ой кө кө нісшілерге ұ сынылады.

Пекин қ ырық қ абаты. Біржылдық ө сімдік. Тү р ішінде жапырақ ты жартылай қ ауданды (жоғ ары ұ шы ашық қ аудандар) жә не кә дімгі қ ауданды формалары болады. Негізінен салат жасауғ а пайдаланылады, сонымен бірге пісіруге де жә не тұ здауғ а да жарайды. Тез пісіп жетіледі. Кө ктегеннен азық қ а жаратқ анғ а дейін – дегелек кезең інде салатқ а, булы жайда ө сіргенге 20-25 тә улік, ашық жерде 40-45, ашық жерде қ ауданғ а – 50-60 тә улік ө теді. Қ ұ рылымды қ ұ нарлы, ылғ ал сыйымдылығ ы жоғ ары топырақ тарды қ ажет етеді. Ө німді ерте салу ү шін, кө шет тә сілімен жылыжайларда, пленкалы жылыжайларда немесе ашық жерде ө сіреді. Жазда-кү зде пайдалану ү шін ашық грунтқ а тұ қ ымын сеуіп ө сіреді.

Қ ытай қ ырқ қ ыбаты. Бір жә не екі жылдық, диаметрі 20-40 см ө сімдік. Жапырақ тары тү ксіз, жұ қ а жә не ө те жуан, астың ғ ы жағ ы дө ң ес сағ ақ та орналасқ ан, қ аудан қ алыптастырмайды. Аязғ а, ауруғ а тө зімді. Тек ашық жерлерде ө сіреді. Салат дайындауғ а пайдаланылады.

Жапырақ ты қ ырық қ абат. Екі жылдық ө сімдік. Бірінші жылы биіктігі 150 см-ге дейін жететін сабағ ы болады. Жапырақ тары ірі, лиралы-қ ауырсынды немесе бү тін, жайпақ жә не бұ йралы, шеттері тік қ иық ты табағ ы мен жапырақ тары жасыл немесе кү лгін тү сті. Жас ө сімдіктері ө те жиі қ ылшық ты-тү кті болады.

Екінші жылы биіктігі 80-160 см гү лсидамы бар ө ркені дамиды. Жылуғ а талабы шамалы. Ө скіндері 3-4°С бозқ ырауғ а шыдайды. Бірінші жылдағ ы ересек ө сімдіктері 15°С аязғ а тө теп бере алады. Жоғ ары температурағ а да шыдайды. Топырақ тың дымқ ыл болғ анын тілейді. Жайылмаларда жоғ ары ө нім береді. Тың айтқ ышқ а зор бейімділік кө рсетеді.

Жапырақ тарында С, В₁, В₂, РР дә румендері, ақ уыздар жә не кө мірсулары бар. Жапырақ ты қ ырық қ абаттың сорттары жайпақ жапырақ ты жә не бұ йра жапырақ ты болып бө лінеді. Бұ йра жапырақ ты сорттары азық қ а (салат, сорпа, гарнир) жә не сә ндік мақ сатқ а ө сіріледі.