Бұршақ тұқымдас өсімдіктер өніміндегі азоттың мөлшері

Бұ ршақ тұ қ ымдас ө сімдіктер климаты қ ұ рғ ақ болып келетін субтропикалық, сонымен бірге солтү стік қ оң ыржай жә не салқ ын климатты аудандардағ ы ө сімдіктер жабынының қ алыптасуында аса маң ызды рө л атқ арады. Егіншілік шаруашылығ ы практикасында бұ ршақ тұ қ ымдас ө сімдіктердің маң ызы зор, себебі олар тү йнек бактерияларымен симбиоз тү зіп, ауадағ ы бос жү рген азотты бойына сің іруге мү мкіндік алады. Осы қ асиетіне байланысты балама егіншілік жү йесін енгізуде де бұ ршақ тұ қ ымдас ө сімдіктерді қ олдану жақ сы нә тиже береді.

Бұ ршақ тұ қ ымдас дақ ылдардың бір азық ө лшеміндегі ақ уыз мө лшері басқ а астық дақ ылдарына қ арағ анда екі-ү ш есе артық болады. Ал ақ уыз дегеніміздің ө зі адамзат тағ амының ең негізгі, басқ а затпен алмастыруғ а келмейтін қ ұ рамы болып табылады. Сондық тан ө сімдік ақ уызын ө ндіру, дақ ылдарды азот тың айтқ ыштарымен қ амтамасыз етуге, топырақ тағ ы азоттың қ ұ рамына, топырақ тың табиғ и қ ұ нарлығ ына тығ ыз байланысты болады.

Азоттың кө зі ретінде ө сімдіктер азот қ ышқ ылының жә не азотты қ ышқ ыл тұ здарын – нитраттар мен нитриттерді, аммоний тұ здарын, кейбір органикалық азотты қ осындыларды, несеп нә рі мен амин қ ышқ ылдарды пайдаланады. Азоттың жалпы тірі организмдердегі маң ызы оның амин қ ышқ ылдардың, нуклеин қ ышқ ылдарының, нуклеопротеидтердің, ферменттердің, витаминдердің, басқ а да толып жатқ ан биологиялық заттардың негізгі қ ұ рылыстық бө лігі екендігіне байланысты.

Соң ғ ы кезде егіншілікте биологиялық азот мә селесіне кө п кө ніл бө ліне бастады. Бұ л ө те маң ызды мә селе. Ол адам қ ызметінің бұ ршақ тұ қ ымдас дақ ылдардан жоғ ары ө нім алу, топырақ кұ нарлығ ын сақ тау мен арттыру, ауыл шаруашылығ ы экономикасы жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ ау секілді барлық жағ ын қ амтиды. Ө кінішке орай, биологиялық азоттың топырақ қ ұ нарлығ ын жақ сарту, дақ ылдар шығ ымдылығ ын арттыру, сондай-ақ биосфераны қ орғ аудағ ы рө ліне бү гінге дейін лайық ты бағ а берілмей келеді.

Солай бола тұ рса да ауыл шаруашылығ ын химияландыру кең ө ріс алғ ан қ азіргі кезең нін ө зінде биологиялық азот сің ірудің рө лі тө мендемек тұ рмақ ақ уызы тапшы астық тұ кымдастар орнына бұ ршақ тұ қ ымдастар егісінің ұ лғ аюына байланысты одан сайын ө се тү суде.

Азот қ орын толық тыратын басты кө здердің бірі тү йнек бактериялар мен бұ ршақ тұ қ ымдастар симбиозы арқ ылы жү зеге асырылатың молекуларлы атмосфера азотының биологиялық сің ірілуі болып табылады.

Кө птеген ғ алымдардың мә ліметтеріне қ арағ анда, дә нді бұ ршақ тылар дә ні мен сабанының қ ұ рамы жағ ынан ө зге дақ ылдардан, соның ішінде дә нді астық тұ қ ымдастардан азотының мол болуымен ғ ана емес, сонымен бірге фосфордың, кальций мен калийдің, кө бінесе магний мен кү кірттің ө те кө п болуымен кө зге тү седі. Сондық тан дә нді бұ ршақ тардың жақ сы ө німі топырақ тан кө птеген мө лшерде азотты жә не басқ а да қ оректік элементтерді алып кетеді.

Дә нді бұ ршақ ты дақ ылдарда азоттың орыны ә сіресе атмосфералық азотты сің іруі есебінен толтырылады. Алайда, дә нді бұ ршақ ты ө сімдіктің азотты жалпы жинақ тауы, ауадан сің ірілетін азоттың мө лшерінен ә рдайым артық болады. Дә нді бұ ршақ тылар ө німге қ ажетті азоттың едә уір бө лігін топырақ тан алады. Дә нді бұ ршақ тылар ө німінің жер бетіндегі бө лігі – дә ні мен сабаны немесе кө к массасы – оны азық қ а пайдалану мақ сатымен егістіктен шығ арылатынын ескерсек, онда дә нді бұ ршақ ты дақ ылдың ө німін жинағ аннан кейін сол егістік топырағ ында, ә детте, азоттың жинақ талуы байқ алмайды, оны тіпті, бірсыдыра кеміп кетуі де мү мкін, ө йткені ауадан сің ірілген бү кіл азот ө сімдіктің жер бетіндегі бө лігінде болады (5.25-кесте).

Дә нді бұ ршақ тылар ө німін мал азығ ына пайдаланатын шаруашылық ү шін азоттың жалпы балансында ө сімдіктің жер бетіндегі бө лігінің азоты да ескерілуге тиіс, ө йткені ол сол шаруашылық егістігіндегі басқ а ө сімдік пайдаланылатын кө ң ге барады.

5.25-кесте. Дә нді бұ ршақ тылар ө німіндегі азоттың орташа мө лшері

Кө птеген мал азық тық дақ ылдар ішінде дә нді бұ ршақ дақ ылдары қ ұ рамы жағ ынан аса бағ алыларғ а жатады. Дә нді бұ ршақ дақ ылдарының қ ұ рамына енетін ақ уыздың басым кө пшілігі ауадағ ы азотты сің іру арқ ылы қ ұ ралады. Бұ л биологиялық топтардағ ы дақ ылдар ерекшеліктері олардың тамырларындағ ы тү йнек бактерия жинақ тары арқ ылы ауадағ ы азотты топырақ қ а сің іреді де, оны азотпен байытады. Бұ ршақ тұ қ ымдас дақ ылдардың осы ерекшелігі топырақ тың қ ұ нарлығ ын арттырып, келесі себілетін дақ ылдардың ө німін, қ ұ рамындағ ы ақ уыз сапасын жақ сартуғ а жағ дай туғ ызады. Бұ ршақ дақ ылдарының дә ні – ет орнына жү ретін бірден-бір бағ алы тағ ам. Қ ытай, Ү ндістан жә не басқ а да Азия елдерінде оларды дә н жә не ұ н, консервілер ретінде кө п пайдаланады. Бұ ршақ дақ ылдары дә ндерінде А₁, В₁, Д₁, Е, С₁ витаминдерінің молдығ ына орай мал азық тық жә не тағ амдық бағ алылығ ы арта тү седі, сонымен қ атар тамақ жә не қ айта ө ң деу ө неркә сібі ү шін тең десі жоқ шикізат. Егістіктің ә р гектарында дә нді бұ ршақ дақ ылдары 100-400 кг дейін ауа азотын жинақ тайды, осы азоттың біршамасы олардың ө німінен алынғ анымен, 25-40% топырақ та, сабақ, тамыр қ алдық тарында қ алып, ауағ а қ айта шығ ады. Дә нді бұ ршақ ты дақ ылдардың артық шылығ ы – бұ л дақ ылдардың дә ні мен кө к шө бінде ақ уыз кө п болады.

Мысалы, қ ытай бұ ршағ ының 100 кг дә нінде 19 кг сінімді протеин, чинада – 22, 9, сиыржоң ышқ ада – 22, 7, жасымық та – 21, 6, ас бұ ршақ та – 19, 5 кг протеин бар, ал жү герінің 100 килограмм дә нінде небә рі 7, 8 килограмм протеин болады.

Егіншілік мә дениетін кө теруде жә не танапты егістік қ ұ рамындағ ы дақ ылдардың ө німін жоғ арылатуда бұ ршақ дә нді дақ ылдары тиімді ә сер етеді. Топырақ қ а жиналғ ан органикалық қ осылыстар азот мө лшерін ғ ана жақ сартып қ оймай, топырақ тың ерімейтін қ осылыстарын пайдалануғ а жағ дай туғ ызады. Дә нді бұ ршақ дақ ылдарының егіс кө лемі Жер шарында 90 млн гектардан астам. Кө птеп егілетін елдерге Ү ндістан жә не Қ ытай жатады.

Ботаникалық сипаттамары. Дә нді бұ ршақ ө сімдіктері бұ ршақ тұ қ ымдасына (Fabaceae) жә не кө белек туыс тармағ ына (Papіlіona) жатады. Бұ ршақ ө сімдіктерінің тамыр жү йесі кіндік тамырларғ а жатады. Топырақ қ а терең кеткен кіндік тамырдан тарағ ан жің ішке тамыршалардың басым кө пшілігі топырақ тың қ опсытылып, ө ң делетін 20-25 см қ абатына орналасады.

Бұ ршақ тұ қ ымдас ө сімдіктердің, ә сіресе, салалы жұ п қ атар жапырақ тыларының сабағ ы жерге жатып ө седі, ал салалы дара қ атар жапырағ ы (ноқ ат), ү ш бө лікті (қ ытай бұ ршағ ы, ү рмебұ ршақ) жә не саусақ салалы жапырақ тылары (бө рі бұ ршақ тү рлері) мық ты, тік ө седі. Бұ ршақ тұ қ ымдас ө сімдіктердің жапырақ тары кү рделі бірнеше жапырақ шалардан тұ рады. Олар жапырақ шаларының санына, тұ қ ымның топырақ бетіне кө ктеп шығ уына қ арап ү ш топқ а бө лінеді.

Қ атар салалы жапырақ тығ а жә не тұ қ ымы сің ірілген терең дікте қ алатындарғ а – бұ ршақ, чина, жасымық, атбас бұ ршақ, сиыржоң ышқ а жә не ноқ ат жатады. Дара қ атар салалы жапырақ ты ноқ атта оралма қ ылқ ан болмайды, ал қ алғ ан дақ ылдарда дара қ атар жапырақ шаның орнында оралма қ ылқ андар болады. Сондық тан мал азығ ына арнап еккенде оларды сабағ ы тік, берік дә нді дақ ылдармен қ оса немесе бір сабақ қ а екіншісі тірек болу ү шін қ алың дау себеді.

Ү ш бө лікті жапырақ ты қ ытай бұ ршағ ы мен ү рмебұ ршақ тың кейбір тү рлері тұ қ ым жарнағ ын топырақ бетіне ала ө седі. Сондық тан бұ л дақ ылдарды сепкенде ұ сынылғ ан тұ қ ым сің іру терең дігі сақ талуы қ ажет.

Саусақ салалы жапырақ ты бө рі бұ ршақ тү рлері де тұ қ ым жарнағ ын топырақ бетіне шығ арады.

Бұ ршақ дә нді ө сімдіктердің гү л жапырақ шалары кү рделі болып, қ ос қ анаттан, желкемнен, қ айық шадан, он аталық, бір аналық тан тұ рады. Кү лтелерінің тү сі ақ тү стен шымқ ай қ ызыл, кү лгін тү ске дейін ө згеріп отырады. Жемісі бұ ршақ тә різдес, бір немесе кө п дә нді, сабақ ты бұ ршақ, піскен кезде бұ ралу арқ ылы дә нін шашатын, жоғ арыдан тө мен ашылатын қ ұ рғ ақ жемістілерге жатады. Дә ндері қ ысқ а, сабағ ы арқ ылы, жеміс жарамаларына бекиді.

Дә нді бұ ршақ ты дақ ылдар топырақ та гектарына 50–80 кг азот қ алдырады. Себу мө лшері 140-160 кг (0, 7-0, 8 млн дә н) қ уаң шылық аудан ү шін. Орманды-дала аймақ тарында 200-240 кг (1-1, 2млн дә н) қ ара топырақ та 240-280 кг (1, 2-1, 4 млн дә н), 6-8 см терең дікке егеді.

Ас бұ ршақ. Халық шаруашылығ ындағ ы маң ызы. Біздің елімізде егіс кө лемі жағ ынан жә не шаруашылық та жан-жақ ты пайдалануына байланысты ас бұ ршақ (горох) – дә нді бұ ршақ дақ ылдарының бастысы болып саналады. Ас бұ ршақ дә нінде 28% ақ уыз, 62, 45% кө міртегі қ осылыстары жә не қ оректік маң ызы бар витаминдер, минералдық тұ здар молынан кездеседі, ал ақ уызы сапасы жағ ынан тек жануарлар ақ уызынан кем, бірақ адам ағ засына ө те пайдалы жә не 3-4 сағ атта қ орытылып ү лгереді. Толық піскен дә ні тағ ам дайындауғ а, ал пісіп жетілмеген дә ндері мен бұ ршақ тары консерві жасауғ а пайдаланылады. Мал азығ ы ретінде кө ктей шабылғ ан, ұ нтақ талғ ан ұ н кү йінде жұ мсалады. Кө ктей шабылғ анда қ ұ рамында 2, 9%, дә ні сү ттеніп піскен кезінде орғ анда 4, 3% шамасында, шө пке шабылғ анда кә дімгі бұ ршақ қ ұ рамында 17%, астық қ а егілген бұ ршақ та 17-24% протеин болады. Асбұ ршақ жылылық ты кө п керек етпейді, оның тұ қ ымы 1-2°С жылылық та ө не бастайды. Ол ылғ алды кө п керек етеді, оның тұ қ ымы кө ктеу ү шін тұ қ ымның салмағ ынан 100-130% артық су керек. Сондық тан асбұ ршақ ты мерзімде, топырақ та жеткілікті ылғ ал бар кезде егу керек.

Асбұ ршақ тың ө сірілетін сорттарының бә рі бір ботаникалық тү рге «пизум сативум» екпе бұ ршақ қ а жатады.

Анық тама: Асбұ ршақ тың Қ азақ станда егілетін сорттары;

1. «Торсдач» сорты (Швейцария) – сабағ ының биіктігі 65–80 см. Ө сімдіктегі бұ ршақ тардың саны 10-20, жапырақ тары 2-3 парлы; жапырақ алақ андары дө ң гелекше-жұ мыртқ а тә різді. Бұ ршақ дә ндері 3-4 кейде 3-7. Дә ндері жұ мыр, ашық сары тү сті ұ сақ; 1000 дә ннің салмағ ы 150-170 гр. Сорт орта мерзімде піседі. Ө сіп-жетілу мерзімі 80- 90 кү н жә не 70-110 кү н. Дә ндегі ақ уыз 25-26%.

2. «Романский-77» сорты, биіктігі 70-80 см. Ө сімдіктегі буын аралық тың саны 11-20 бірінші бұ ршақ қ а дейін 9-16 жапырақ тары жұ мыртқ а тә різді. Бұ ршақ тары тү зу, кейде имектеу, ұ шы топал, бұ ршақ тағ ы дә ндердің саны 4-5, кейде 6-7. Дә ндері ашық сары тү сті, жұ мыр майда ірілігі орташа. Дә ннің салмағ ы 230-240 гр, орташа мерзімде піседі. Ө су кезең і 85-95 кү н, 75-105 кү н аралығ ында. Қ ұ рғ ақ шылық а тө зімді.

3. «Уладовский-208», «Уладовский 303» сорттары кү ң гірт-жасыл тү сті гү лдері ақ, бұ ршақ тары тү зу, ұ шы топал, кейде имек ұ зындығ ы 4, 5-6, 7см. Бұ ршақ тағ ы дә ндердің саны 3-5 кейде 7. Дә ндері – сұ рғ ылт-жасыл, жұ мыр, майда ұ сақ диаметрі 5, 2-6, 2 мм. Мың дә ннің массасы 160-200 гр. Сорт кешендеу піседі, ө су мерзімі 85-105 кү н. Қ ұ рғ ақ шылық а тө зімділігі орташа. Дә ндегі ақ уыз 25-26 %. Сабағ ының биіктігі 80-95 см (75-80 см)

4. «Виктория Штрубе» сорты – Қ останай, Ақ мола облыстарында аудандастырылғ ан, сабағ ының биіктігі 70-80 см, бұ ршақ тың ұ зындығ ы 5-5, 5 см, жалпақ тығ ы 1, 3-1, 5 см, қ алың дығ ы 0, 7-0, 8 см. Дә ндердің саны 3-4, кейде 5. Дә ндері ашық, қ ызғ ылт-сары тү сті, дө ң гелек сопақ ша, ірі. Мың дә ннің массасы 310-340 гр, дә ндегі ақ уыз 25-26%. Сорт 80-85 кү нде піседі. Қ уаншылық қ а ө те тө зімді.

5. «Капитал» сорты (Швейцария) – сабағ ының биіктігі 65-75 см, асбұ ршақ та 3-4 дә н. Дә ндері ашық -сары, жұ мыр, майда, ұ сақ. Мың дә ннің массасы 150-170 гр. Орта пісу мерзімі 80-85 кү н, дә ндегі ақ уыз 26-28%.

6. «Урожайный» сорты – сабағ ы аласа 40-45 см, бірінші бұ ршақ а дейінгі буын аралық тарының саны 7-15, жалпы саны 10-20. Бұ ршақ тары тұ зу, ұ сақ, ұ шы топал, бұ ршақ тың саны 3-7, дә ндері сары, сопақ тау, Мың дә ннің массасы 200-250 гр. Сорты кешең деу піседі, ө су мерзімі 80-90 кү н, 75-115 кү н аралығ ында піседі. Қ уаң шылық а ө те тө зімді, дә ндегі ақ уыз 24-25%.

7. «Комсомольская-11» сорты – Алматы, Жамбыл облыстарында аудандастырылғ ан, сабағ ы аласа 40-50 см. Дә ндері сұ рғ ылт-жасыл тү сті, сопақ тау. Мың дә ннің массасы 250-280 гр. Сорт кештеу піседі. Ө су мерзімі 85-90 кү н. Қ уаң шылық қ а тө зімді.

8. «Фольгер-гейне» сорты – биіктігі 80-90 см. Мың дә ннің массасы 160-170 гр. Ақ уызы 26-27%. Ө су мерзімі 90–95 кү н.

9. «Мергерт» сорты – биіктігі 80-120 см, бұ ршақ тағ ы дә ндердің саны 6-7. Дә ндері сары-қ ызғ ылт, жұ мсақ, ұ сақ. Мың дә ннің массасы 170–200 гр. 75-90 кү нде піседі.

10. «Победитель» сорты (Т-33) – сабағ ының биіктігі 40-70 см, бұ ршақ тағ ы дә ні 5-6,. Мың дә ннің массасы 180-210 гр. Орташа 75-90 кү нде піседі.

Ас бұ ршақ ты ө сіру ерекшеліктері. Алғ ы дақ ыл. Ас бұ ршақ тың жас ө ркені арамшө птерден кө п зардап шегеді. Сондық тан оны егетін жерді арамшө птен тазарту ү шін алғ ы дақ ыл ретінде отамалы дақ ылдарды (жү гері, қ ант қ ызылшасы, картоп) жә не кү здік дә нді дақ ылдарды пайдаланады. Бір себілген орынғ а ө німі тө мендемеу ү шін бұ ршақ ты 2-3 жылдан кейін ғ ана қ айта себеді. Себебі бұ ршақ жиі егілген жерде оның зиянкестері кө п болады. Ауыспалы егіс жағ дайында бұ ршақ ө зінен кейінгі егілетін жаздық дә нді басқ а да дақ ылдар ү шін тиімді алғ ы дақ ыл.

Жасымық (чечевица). Халық шаруашылық маң ызы. Жасымық тың тамақ тық қ асиеті ө те жоғ ары дақ ыл. Оның дә нін тамақ пісіргенде жә не консервілегенде, кө п жағ дайда шоколад ә зірлегенде пайдаланады. Жасымық тың дә нінде 36% шамасындай ақ уыз (орташа есеппен, 30, 4%), 2% май, 60% азотсыз экстракті заттар, 2, 5-4, 5% кү л, 2.5-4, 9% клетчатка болады. Жасымық тұ қ ымы қ ұ рамындағ ы ақ уыздың мө лшері жә не ісіну кө лемі жө нінен бұ ршақ тан, ноқ аттан, жә не баданадан асып тү седі. Майда тұ қ ымды жасымық уатылғ ан тү рінде ірі қ ара малдың, қ ойдың жә не қ ұ стардың қ оректік бағ алы азығ ы болса, ірі тұ қ ымды жасымық адам тамағ ына тиімді пайдаланылады. Кө птеген дақ ылдарғ а жасымық жақ сы алғ ы дақ ыл болып есептеледі, кейде парғ а себілетін сидерат ретінде пайдаланылады. Жасымық тың кө птеген сорттары бар. Солардың ең кө п тарағ аны: Победа 104. Дә ндік сапасы жақ сы. Ақ уызының мө лшері 29-33%. Дә ні ірі (1000 дә нінің салмағ ы 60-63 г.) Сабағ ы онша жатып қ алғ ыш емес. Орта мерзімде піседі. Сорт ө ндірісте кең тарамағ ан. Толық вегетациялық кезең і 80 – 90 кү н. Жасымық тың себу нормасы 100-120 кг. Ауруғ а жә не зиянды жә ндіктердің залалына шамалы шалдығ ады. Бұ л дақ ыл кө бінесе, диеталық тағ ам ретінде (асхана, балалар бақ шасы қ ажетін қ амтамасыз ету ү шін) егіледі.

Ноқ ат. Халық шаруашылық маң ызы. Ноқ ат (нут) немесе қ ой бұ ршағ ы – тамақ қ а қ олдану ү шін де, мал азығ ы ретінде де егіледі. Ноқ ат дә ні кө біне, консерві жасау ө ндірісінің жақ сы шикізаты болып саналады. Ноқ ат дә нінде 22-31% ақ уыз, 47-60% азотсыз экстракт заттар, 4-7% май, 2, 4-12, 8% клетчатка жә не 2, 3-4, 9% кү л кездеседі. Ноқ ат сабағ ы мен жапырағ ы қ ұ рамында алма жә не қ ымыз қ ышқ ылдарының кө п болуына байланысты мал азығ ына пайдаланылмайды. Бұ ршақ пен жасымық қ а қ арағ анда ноқ ат зиянкестер мен ауруғ а тө зімді, қ ұ рғ ақ шылық пен аң ызақ ты жақ сы кө тереді. Топырақ талғ амайды, бұ ршағ ының дә ні сабағ ынан тө гілмейді, комбайнмен жинауғ а толық болады.

Ноқ аттың шығ у тегі, егілетін аудандары, ө німділігі. Майда тұ қ ымды ноқ ат тү рлері Кіші Азиядан, ірі тұ қ ымдылары Жерорта тең ізінен тарағ ан. Бұ л дақ ыл ертеден қ олда ө сіріліп келеді. Дү ниежү зіндегі ноқ аттың егіс кө лемі 11 млн гектар болса, соның 8 млн гектары Азияда егіледі. Балқ ан тү бегіндегі елдерде, Францияның оң тү стігінде, Испанияда жә не Мексикада аздағ ан егіс кө лемі бар. Егер Орта Азияда, Кү нгей Кавказда ерте кезден егілген болса, қ азір Татарстан, Башқ ұ ртстан, Ө збекстан, Украинаның қ ара топырақ ты аймақ тарында жә не Қ азақ станда да егіледі.

Ноқ ат қ уаншылық а тө зімді ө сімдік – 5-8°С жылылық та кө бейеді. Ноқ ат жең іл қ ұ мдық жә не сортаң жерлерде ө се береді сабағ ы тік жығ ылмайды. Ө су мерзімі 60 кү ннен 120 кү нге дейін. Сорттары: Краснокутский 195, Кинел 17, Красноградский 4, Юбилейный. Ө су мерзімдері 90-100 кү н, дә ндегі ақ уыз 22-27%. Сабағ ының биіктігі 40-60 см (35-45 см). Мың дә ннің массасы 280-300 гр.

Бұ ршақ пен жасымық ты есептемегенде, Қ азақ станда ноқ ат басқ а бұ ршақ дә нді дақ ылдар егістігімен қ осқ анда 24, 9 мың гектар жерге жетеді. Жақ сы кү тіп бапталғ ан ноқ ат егістігі ә р гектардан 30 ц дә н беруі мү мкін. Мысалы, Қ азақ станның сорт сынау учаскесінде ә р гектардан 35 – 40 ц дә н алынғ ан.

Морфологиялық ерекшеліктері. Ноқ аттың (Cіcer arіetіnum) сабағ ы тө рт қ ырлы, тік ө сіп, жақ сы бұ тақ танады, биіктігі 70 см-ге жетеді. Жапырағ ы 9-15 жапырақ шадан қ ұ ралады, тақ қ атарлы жапырақ шалары бар дақ ылғ а жатады. Жапырақ тары, сабағ ы, тіпті, гү лдері де тү кті болады. Тұ қ ымның ірілігіне, 1000 дә нінің салмағ ына, вегетациялық мерзімінің ұ зақ тығ ына қ арап, ноқ ат толып жатқ ан ерекшеліктерімен тө рт тү р тармақ қ а бө лінеді. Біздің елімізде ең кө п тарағ ан тү ртармағ ы – Cіcer arіetіnum SSR6 enracіatіcum. Мұ ның сабағ ы биік, дә ні домалақ, орташа кө лемді, 1000 дә нінің салмағ ы 200-300 г. Ноқ аттың аудандастырылғ ан бірнеше сорттары бар. Солардың ішінде республикамызда аудандастырылғ андары – Краснокутский 195, Юбилейный.

Майкене. Халық шаруашылығ ындағ ы маң ызы. Бағ алы майлы дақ ыл майкене (Ricinus communis L. – клещевина) – жоғ ары майлы техникалық ө сімдік. Тұ қ ымында жалпы 47-50% кеппейтін май болады, ал ядросында 64-71% болса, жаң а сорттар қ ұ рамындағ ы майдың мө лшері 73-74%-ғ а жетеді. Ө сімдік майы ө зінің жабысқ ақ тылығ ымен жә не тө менгі температурада қ атпайтын қ асиеттерімен ерекшеленеді. Соң ғ ы жылдарда майкене майы авиацияда жә не космонавтикада сұ ранысқ а ие.

Майкене тұ қ ымының қ ұ рамында улы алколоид – рицинин болады. Суық тай сығ у кезінде улы алколоид оның кү нжарасында қ алады, бұ л кү нжара ақ уыз пен сутегі қ осылыстарына бай болғ андық тан, жабысқ ақ бояулардың байланыстырушы заты ретінде қ ұ рылыста желім жә не сірің ке жасауғ а пайдаланылады. Сонымен қ атар тұ қ ымын ыстық тай сығ ымдау немесе еріткіш қ осып экстракциялау арқ ылы майкене майын ө ндіреді, оны тері илеу, былғ ары, тоқ ыма ө неркә сібінде, мата, маталык бояу, сабын қ айнату жә не ө ндірістің басқ а салаларында кең інен пайдаланады, ал суық тай сығ ымдау арқ ылы медицинада қ олданылатын кастор майы алынады. Екі тә сілмен алынғ ан майлардың айырмашылығ ы, егер майкене майында аздағ ан мө лшерде улы зат сақ талса, ол кастор майында кездеспейді.

Кү нжарасынан казеин желімін алады жә не тың айтқ ыш ретінде пайдаланады, себебі оның қ ұ рамында 7, 5% азот болады.

Соң ғ ы жылдары май сығ у зауыттарында майкене кү нжарасын залалсыздандырып, малғ а азық ретінде қ олданады. 100 кг кү нжарасында 92 азық тық ө лшем жә не 2, 6 кг қ орытылмалы протеин бар. Жапырағ ын жібек қ ұ рттарын қ оректендіруге пайдаланады, сабағ ынан арқ ан, жіп есіледі.

Дү ниежү зінде майкене тұ қ ымын ө ндіру 2007 жылы 1230, 9 мың тоннаны қ ұ рады. Алдың ғ ы қ атарлы тұ қ ым ө ндіретін ел – Ү ндістан, Бразилия жә не Қ ытай. Сонымен қ атар Солтү стік Кавказда, Украинада жә не Ресейдің Кубань, Ростов облыстарында жә не Орта Азияда ө сіріледі. Егіс кө лемі 100 мың гектарғ а жуық, ал Қ азақ станда мү лдем жоқ тың қ асы (300 га) тек қ ана жабайы тү рлері кездеседі. Стратегиялық маң ызды дақ ыл бола тұ рып, қ ажетті дең гейде ө сірілмеу себебі, тұ қ ым жинау қ иыншылығ ы, яғ ни арнайы комбайндардың болмауы кедергі болуда. Тұ қ ымның орташа ө німділігі 8-10 ц/га, ал суармалы жерлерде 15-20 ц/га тү сім береді.

Қ ытай бұ ршақ Халық шаруашылығ ындағ ы маң ызы. Қ ытай бұ ршақ (қ ытай бұ ршағ ы – Glycine hispida) ө те бағ алы дақ ылдар қ атарына жатады. Оның тұ қ ымында 33-45% ақ уыз, 20-25, 7% май, 25-27% кө мірсутек бар. Кү лінде калий, фосфор мен ә к кө п, май еритін С, В, Е дә румендері болады. Қ ытай бұ ршақ тұ қ ымындағ ы сің імді протеин арпа дә ніне қ арағ анда 3-6 есе, жү геріге қ арағ анда 4 есе кө п. Тамақ тық маң ызы зор, лизин, метионин, триптофан жә не т.б. амин қ ышқ ылдары да мол-ақ. Мысалы, 1 кг бидай ұ нында 2, 5 г лизин. Қ ытай бұ ршақ тың йодтық кө рсеткіші 107-137, жай кебетін майы сү зілгеннен кейін тағ амдық майы ретінде қ олданылады. Қ ытай бұ ршақ майы сонымен бірге маргарин, сабын, глицерин алуда, бояу ө ндірісінде, линолеум, клеенка, қ ытай бұ ршағ ы ірімшігі, сү т, ұ н, кондитер тағ амдары, баспа бояуларын дайындауғ а қ олданылады. Қ ытай бұ ршақ тан лецитин, желатин жә не кондитер тағ амдары жасалады. Ұ сақ талғ ан кү нжарасы нан пісіруде, макарон ө ндірісінде қ оспа ретінде, сондай-ақ мал азығ ы ү шін де пайдаланылады. Қ ытай бұ ршақ кү нжарасында ақ уыз 47%, ұ нында 40%. Қ ытай бұ ршақ ты кө ктей шауып алуғ а жә не сү рлемге арнап ө сіруге де болады. Оны судан шө бімен, жү герімен немесе қ онақ жү герімен қ осып ексе, сапалы сү рлем алынады, егістігі жақ сы болса, жайылым ретінде пайдаланылады. Қ ытай бұ ршақ шө бі ө те дә мді, қ ұ рамында 15, 4% ақ уыз, 5, 2% май, 38, 6% кө мірсутек, 7, 2% кү л жә не 22, 3% клетчатка бар. Оның сабағ ының, тұ қ ымының қ алдық тары қ ой ү шін жақ сы азық. Қ урағ ан Қ ытай бұ ршақ қ ұ рамында 5, 3% ақ уыз болса, 100 кг сабағ ының ө зінде 32 малазық ө лшемі болады. Дә нді бұ ршақ тарғ а жататын Қ ытай бұ ршақ топырақ азотын да кө бейтеді. Қ ытай бұ ршақ ты жинап алғ аннан кейін танаптың ә р гектарына 70-80 кг сің імді азот қ алады, ол осы жерге гектарына 2-3 ц минералды азот тың айтқ ышын немесе 30-40 ц кө ң бергенмен бірдей. Отамалы дақ ыл ретінде Қ ытай бұ ршақ егілген жерін арамшө птен жақ сы тазалайды. Кең тарағ ан Қ ытай бұ ршақ тың кү шті тамыр жү йесі топырақ тың физикалық су ұ стау, сің іру қ асиеттерін жақ сарта тү седі.

Қ ытай бұ ршақ топырақ тағ ы ылғ алды кө п керек етпейді, гү лдеу, дә н қ ұ ю кезінде ылғ алды ө те жақ сы кө реді, кө бінесе, дә нін алуғ а арнап ө сіріледі. Қ ытай бұ ршақ біржылдық, жарық сү йгіш, қ ысқ а кү нді ө сімдік, биіктігі 1, 5 м., ө здігінен тозаң данады, ол ү шін топырақ ортасының реакциясы рН-6. Қ ытай бұ ршақ тың ө сіп-даму кезең дерінің ұ зақ тығ ы: ерте пісетін сорттары 81-90 кү н, орта пісетін сорттары 111-120, 120-130 кү н, кеш пісетіні 151-160-170 кү н. Қ азақ станда кө п тарағ ан сорттары – Гибридная 670, Казахстанская 200, Скынтея жә не Жалпақ сай, Мутантная-359, Казахстанская-688, Высокостебельная-2, Букурия, Эврика, Аврора, Мерит.

Атбұ ршақ (Чина) – Латирус ативус тү ріне жатады – қ уаншылық а тө зімді ө сімдік. Атбұ ршақ топырақ тың қ ұ нарлы болуын керек етпейді. Жең іл қ ұ мды жә не қ ұ мдақ жерде жақ сы ө седі. Ұ рық тану тә сілі жағ ынан Атбұ ршақ ө зінен тозанданатын дә ндер сортына жатады. Жалпы ө су мерзімі 85-110 кү н аралығ ында, атбұ ршақ ты тамақ а жә не мал азығ ына арнап ө сіреді. Оның дә нінде 20%-ғ а дейін сің імді ақ уыз болады, кө к шө бінің, пішенінің, сабағ ының мал азық тық қ ажеті зор.

Сорттары. Степной-12, сабағ ының биіктігі 45-55 см. Бұ ршақ тары ұ зынша, эллипс формалы – ұ зындығ ы 3, 5-4, 5 см, жалпақ тығ ы 1, 2-1, 5 см, бұ ршақ та 2-4 дә н болады.

Степной-278, дә ндері сары-ақ шыл, бедерсіз, сына тә різді. Ұ зындығ ы 8-9 см, жалпақ тығ ы 8-10 см, қ алың дығ ы 5, 1-5, 6 см, мың дә ннің массасы 250-300 гр. Сорт орташа мерзімде 65-75 кү н аралығ ында піседі, дә ндегі ақ уыз мө лшері 29, 3-32, 5%.

Кинельская В-7 сорттының мың дә нінің массасы 195 гр., биіктігі 42-50 см. Ө су мерзімі – 75 кү н.

Жаздық жә не кү здік рапс. Халық шаруашылығ ындағ ы маң ызы. Биологиялық ерекшеліктері. Рапс – (Brassіca napus oleіfera) шаршы гү лділер тұ қ ымдасына жататын біржылдық ө сімдік. Екпе дақ ыл ретінде жаздық рапс немесе кольза жә не кү здік рапс тү рінде кездеседі. Рапстың жемісі ортасынан екіге бө лінген жаң қ ашақ, бұ ршақ сияқ ты қ ос қ абық ты. Жемісінде орналасқ ан 40-50 дө ң гелек қ ара-қ оң ыр тұ қ ымдары бө лмешікке екі жағ ынан бекиді. 1000 тұ қ ымының салмағ ы 7-3 г шамасында. Май беретін шаршы гү лділер ө сімдіктерінің ішінде рапс тұ қ ымы майының кө птігімен (45-50%) жә не сапасы жө нінен бірінші орын алады. Баяу кебетін, йодтық саны 94-112 болатын рапс майының тағ амдық та, техникалық та маң ызы зор. Кө біне, рапс кө к шө птік мал азығ ы (ә р гектардан 250-300 ц) жә не кө к тың айтқ ыш ретінде пайдаланылады. Рапстың бал жинайтын (ә р гектардан 90 кг) дақ ыл ретінде де маң ызы бар. Жаздық рапс Азияда кең інен таралғ ан дақ ыл. Ү нді елінде ол 3, 4 млн, Қ ытайда – 2, 5 млн., Пә кістанда – 500 мың га жерге егіледі. Азия елдеріндегі ә р гектардан алынатын рапс ө німі – 5, 5-6 ц рапс тұ қ ымын кө птеп ө ндіретін Канада елі. Жаздық рапстың ә р гектарынан 10 ц ө нім алынады.

Кү здік рапс кү зде себілгенде ғ ана май алынатын негізгі дақ ыл. Оның ө суіне қ ысы қ арлы ә рі жылы болатын, ә сіресе, қ ыстың соң ы мен ерте кө ктемде ауа райы ерекше қ ұ былып ө згермейтін аудандар қ олайлы. Еліміздегі кү здік рапстың жалпы егіс кө лемі 50-60 мың га шамасында. кө к балаусадан алынатын ө нім 300-400 ц, тұ қ ым ө німі ә р гектардан 15-20 ц. Таралғ ан сорттары – Кубанский 1, Дублянский жә не т.б.

Кө кшіл сұ р қ ыша. Кө кшіл сұ р қ ышаның (горчица сизая или сарептская) тұ қ ымында 34-47% (йодтық саны 92-119) май болады. Оны консерві, маргарин, кондитер, фармацевт, тоқ ыма, сабын қ айнату ө ндірістерінде жә не нан пісіруде кең інен қ олданылады.

Ақ қ ыша. Шаруашылық жә не биологиялық ерекшеліктері. Ақ қ ыша – (Sіnapіs alba) тұ қ ымы нан пісіруге кең інен қ олданылады. Тағ амдық жә не техникалық мақ саттарғ а жұ мсалатын май алу ү шін ө сіріледі. Дә ндегі май мө лшері 25-39% аралығ ында. Тамыр жү йесінің жоғ арғ ы сің іргіштік қ абілеті бар ақ қ ышадан бал жинайды. Егісті жинағ аннан кейін себілген ақ қ ыша, кү з аяғ ына дейін ө сетіндіктен, кө к шө біне мал жайылады. Топырағ ы орташа қ ұ нарлы аймақ тарда оның ә р гектарынан 15-20 ц дә н алынады. Таралғ ан қ ыша сорттары – Неосыпающаяся 2, Сталинградская 189/191.