Дәнді-бұршақты дақылдардың тұқымын өсіру

Дә нді-бұ ршақ ты дақ ылдар қ андай да болсын алғ ы дақ ыл орнында жақ сы ө седі, дегенмен, тұ қ ымдық егісті кү здік жә не отамалы дақ ылдардан кейін орналастыру бә рінен де тиімді. Дә нді бұ ршақ егістігін ауыл шаруашылығ ына зиянды жә ндіктер мен аурулардан сақ тау жә не сорттың ә ртү рлі қ оспамен араласып ластануына жол бермеу ү шін оны бір жерге қ атарынан екі жыл екпеу керек. Бір жерге кемінде, 5-6 жылдан кейін айналып келіп тұ рса, жақ сы болады.

Тұ қ ымды жоғ ары агротехникалық негізінде ө сіру ү шін, оны ауыспалы егіс танаптарына дұ рыс орналастыру қ ажет. Тұ қ ымдық егісте екі сортты қ атар егуге болмайды, ө йткені олардың дә ні араласып кетуі мү мкін, сондық тан олардың арасында кең дігі 2-3 метр жерге отамалы дақ ыл (жү гері) егу немесе сорттарды ауыспалы егістің ә ртү рлі танаптарына орналастыру керек.

Алмасып тозаң данатын дақ ылдардың (атбұ ршақ, кү здік сиыржоң ышқ а) арасында, ә рбір сортты басқ а сорттардан аулақ тайтын, кемінде 500 метр қ ашық тық болу керек.

Топырақ ты ө ң деу. Дә нді-бұ ршақ ты дақ ылдар топырақ ты мұ қ ият ө ң деуді керек етеді. Жақ сы қ опсытылғ ан топырақ та ө сімдіктер тамырлары терең бойлап, қ оректі заттар мен ылғ алды бойына тартады. Оның ү стіне, топырақ қ а ауа жақ сы барып тұ рса, ө сімдіктердің тамырларын мекендейтін тү йнек бактериясының ө суіне қ олайлы жағ дай туады.

Сортты егісті алғ ы астық дақ ылдардың орнына егетін болса, арамшө птер мен екпе ө сімдіктер дә нінің тез кө ктеп шығ уына жағ дай туғ ызу ү шін, танапты дискілі немесе тү ренді лущильникпен қ опсытып, 10-14 кү ннен кейін негізгі ө ң деу жұ мысын жү ргізеді. Қ ант қ ызылшасынан, картоптан, жү геріден жә не кеш жиналатын басқ а дақ ылдардан кейін, жерді қ осымша тү ренді соқ амен 25-27 сантиметр терең дікте зябь жыртады, Жү герінің жиналғ аннан кейінгі қ алдық тарын топырақ қ а жақ сы сің іру ү шін жырту терең дігін 27-30 сантиметрге жеткізу керек.

Тұ қ ым себер алдында зябьті тұ қ ым сің іру терең дігінде кө лденең культивациялап, тырмалайды. Бұ л ылғ алдың булануын азайтып, топырақ бетін тегістеп, дә ннің бірдей терең дікке тү суін қ амтамасыз етеді.

Дә нді-бұ ршақ ты дақ ылдар органикалық жә не минералды тың айтқ ыштар енгізгенде жә не бү кіл ө сіп-даму кезең інде қ оректі заттармен ү немі қ амтамасыз етіп отыруды керек қ ылады, ө йткені олардың дә ні ө сімдіктің гү лдеуінен бұ ршақ тарының қ алыптасып қ уралуына дейінгі уақ ытта толысып қ алыптасады.

Дә нді-бұ ршақ ты дақ ылдар қ иын еритін қ оспалардан фосфор қ ышқ ылын жақ сы пайдаланады. Сондық тан бұ л дақ ылдарғ а фосфорлы тың айтқ ыштардың барлық тү рлерін: суперфосфат, фосфорит ұ нын, калийлі тың айтқ ыштардан калий тұ зын енгізеді. Гектарына 2, 5-3 центнер есебімен суперфосфатты, 5-8 центнер есебімен фосфор ұ нын, 1 -1, 5 центнер есебімен калий тұ зын береді. Сортаң жерлерде калийлі тың айтқ ыштар енгізудің қ ажеті жоқ, ал фосфорлы жә не калийлі тың айтқ ыштарды қ осып енгізгенде егіннен мол ө нім алынады. Азотты тың айтқ ыштар да дә нді бұ ршақ ты дақ ылдардың ө німін арттырады. Бұ л тың айтқ ыштарды гектарына 1-1, 5 центнер есебімен тұ қ ым себер алдынан культиватор жү ргізгенде немесе ү стеме қ орек тү рінде енгізеді.

Кө ң енгізу, ә сіресе, қ ұ нарлы жерлерде, ө сімдіктің ө суін кү шейтеді, бірақ мұ нан ө сімдік сабақ тары кү ні бұ рын жапырылады, бұ ршақ тарының пісуі ұ зақ қ а созылады, дә ннің ө німі азайып, тұ қ ым сапасының нашарлауына себеп болады. Сондық тан кө ң ді ә детте, дә нді бұ ршақ ты дақ ылдардың тұ қ ымдық егісінен 1-3 жыл бұ рын алғ ы дақ ылғ а енгізеді. Кө ң ді атбұ ршақ, ноқ ат жә не қ ытай бұ ршағ ы егісіне ғ ана тікелей енгізуге болады, ө йткені бұ лардың сабақ тары жапырылмайды.

Тұ қ ымды себуге ә зірлеу. Егіске арналғ ан тұ қ ымды кү ні бұ рын қ оспалардан: жетілмеген, зиянды жә ндіктерден жә не аурудер тү сіп зиянданғ ан, жаншылғ ан, ұ сақ дә ндерден тазартады. Тұ қ ымдық танаптарда егуге ірі тұ қ ымды пайдаланады, ө йткені олар мол ө нім жә не жақ сы сапалы дә н береді.

Дә нді-бұ ршақ ты дақ ылдарды аскохитоздан, фузариоздан, тү йнек қ ұ ртынан зиянданудан алдын ала сақ тау ү шін тұ қ ымды себуден бұ рын химиялық препараттармен дә рілейді.

Тұ қ ымды себуге ә зірлегенде қ олданылатын маң ызды шаралардын бірі – тұ қ ымды нитрагинмен дә рілеу. Нитрагин ө сімдіктің тамырында тү йнек бактерияларының ө рбуіне кө мектеседі. Бұ л бактериялар ауаның азотын бойына тартып, ө сімдіктердің қ оректену жағ дайы жақ сарып, егістің ө німі 15-20, кейде 50 пайыз артады.

Тұ қ ым себу. Дә нді бұ ршақ ты дақ ылдардың тұ қ ымы, ө зінің биологиялық ерекшеліктеріне сә йкес, бө ртіп кө ктегенде топырақ та ылғ алдың мол болуын керек етеді. Бұ л дақ ылдардың тұ қ ымы, қ ытай бұ ршағ ы тұ қ ымынан басқ асы, біршама тө мен температурада кө ктейді, ал оның ө ркендері шамалы суық тан зиянданбайды. Сондық тан бұ л дақ ылдарды ерте жә не қ ысқ а мерзімде егу керек.

Ерте мерзімде еккенде дә нді-бұ ршақ ты дақ ылдар дә нінің ө німі, ә сіресе, Қ азақ станның оң тү стік облыстарында, кеш мерзімде еккендегіден жоғ ары болады.

Ерте егілген егіс зиянды жә ндіктер мен аурулардан аз зиянданады, бұ ршақ тары ерте піседі, мұ ның ө зі егінді мезгілінде жинап, келесі дақ ыл егілетін жерді жақ сы ә зірлеуге мү мкіндік туғ ызады. Оның ү стіне, ө сімдіктердің ө су мерзімі ұ зақ қ а созылатын аудандарда, ерте пісетін дақ ылдарды (асбұ ршақ, сиыржоң ышқ а) жинағ аннан кейін оның аң ызына басқ а ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарын, мә селен, жү геріні егуге болады. Мұ ның ө зі бір ө лшем жерден алынатын ауыл шаруашылығ ы ө німінің тү сімін едә уір кө бейтеді.

Республикамыздың солтү стік облыстарында кеш пісетін дақ ылдарды (мал азық тық атбұ ршақ дақ ылдарын) кеш еккенде, бұ л дақ ылдар ө сімдіктерінің, суық қ а тө збей ү су қ аупі туады. Мұ ндайда дә ннің тү сімі едә уір азаяды, кө ктегіштігі жойылады, сө йтіп, тұ қ ымғ а жарамайтын болады.

Асбұ ршақ тың орта мерзімде жә не кешең деу пісетін сорттары солтү стік облыстарда, сол сияқ ты оң тү стікте де, ерте мерзімдерде (сә уірдің аяғ ы, мамырдың басы) еккенде, ал тез пісетін сорттарын одан он кү н кеш (мамырдың екінші онкү ндігі) еккенде неғ ұ рлым мол ө нім береді.

Ноқ аттың тұ қ ымы, асбұ ршақ қ а қ арағ анда, жоғ ары температурада кө ктей бастайды, сондық тан республиканың солтү стік облыстарында оны егудің жақ сы мерзімі – майдың бірінші онкү ндігі деп есептеледі.

Қ ытай бұ ршақ – жылыны сү йетін дақ ыл, сондық тан оны кө ктемгі суық тар ө тіп, топырақ тың жылылығ ы тұ қ ым сің іретін терең дікте 10-12 градусқ а жеткеннен кейін егу керек. Ерте мерзімде жеткілікті қ ызбағ ан топырақ қ а еккенде қ ытай бұ ршақ тың тұ қ ымы кө пке дейін кө ктемейді, саң ырауқ ұ лақ аурулары тү седі, шіриді, сирек кө ктейді.

Асбұ ршақ ты, атбұ ршақ ты, сиыржоң ышқ аны жаппай немесе тар қ атарлы тә сілмен егу керек. Басқ а астық тұ қ ымдас дақ ылдармен (сұ лы, арпа жә не басқ алары) аралас еккенде, олардың дә нінің ө німі кемиді. Тоғ ыспалы ә діспен еккенде, бір-біріне тіркестірген сеялкалармен сепкенде, тұ қ ымды сің іру терең дігі жә не тұ қ ымның жайылып тү суі онша біркелкі болмайды.

Коректену алаң ын 70x70 сантиметрден келтіріп шаршы ұ ялап егуді, қ оректену алаң ын 70х45 сантиметрден келтіріп тікбұ рыштап-ұ ялап егуді, сондай-ақ қ атар аралығ ын 60 сантиметрден келтіріп, кең қ атарлап егуді – азық тық бұ ршақ дақ ылдарды тұ қ ымғ а арнап егудің жақ сы тә сілі деп есептеуге болады. Мұ ның ішіндегі соң ғ ы тә сілді арамшө птен таза жерлерде ғ ана қ олдануғ а болады.

Тұ қ ым себу нормасы, топырақ, ауа райы жағ дайын есепке ала отырып, ә рбір дақ ыл ү шін дербес белгілейді. Қ уаң аудандарда, топырағ ының қ ұ нарлылығ ы кем жерлерде дә нді-бұ ршақ ты дақ ылдардың тұ қ ымын себу нормасы азайтылады.

Республикамыздың батыс облыстарында жә не оң тү стік, оң тү стік шығ ыс облыстарының ылғ алмен қ амтамасыз етілген тә лім жерлерінде асбұ ршақ еккенде бірінші кластық тұ қ ым себудің мынадай нормаларын қ олдануғ а болады: ірі дә нді сорттар ү шін – гектарына 190-260 килограмм (0, 6-0, 7 миллион ө нгіш дә н), ұ сақ дә нді сорттар ү шін 120-180 килограмм (0, 7-0, 9 миллион дә н).

Республикамыздың шығ ыс облыстары мен тың ө лкесінде асбұ ршақ тың ірі дә нді сорттарының тұ қ ымын гектарына 200-270 килограмнан (0, 7-0, 85 миллион ө нгіш дә н), ұ сақ дә нді сорттарының тұ қ ымын 130-200 килограмнан (0, 8-1 миллион дә н) келтіріп себу керек.

Республикамыздың оң тү стік жә не оң тү стік-шығ ыс облыстарының суармалы жерлерінде асбұ ршақ тың ірі дә нді сорттарының тұ қ ымын себудің ең жақ сы нормасы – гектарына 270-300 килограмм (1-1, 2 миллион ө нгіш дә н), ұ сақ дә нді сорттар ү шін 190-230 килограмм (1, 1-1, 3 миллион ө нгіш дә н).

Ноқ ат тұ қ ымын себу нормасы: кең қ атарлап жә не суыртпақ тап қ осқ атаршалап еккенде гектарына 60-70 килограмм, жаппай ә діспен еккенде 120-130 килограмм. Жаздық сиыржоң ышқ аның тұ қ ымын себу нормасы гектарына 120-150 килограмм. Атбұ ршақ тың тұ қ ымын себу нормасы: 70х70 сантиметрден келтіріп шаршы ұ ялап еккенде – гектарына 40-45 килограмм, 70х45 сантиметрден келтіріп тікбұ рыштап ұ ялап еккенде 50-55 килограмм, қ атар аралығ ын 60 сантиметрден келтіріп, кең қ атарлап еккенде 110-120 килограмм ө нгіш дә н себіледі.

Асбұ ршақ тың, атбұ ршақ тың, мал азық тық атбұ ршақ тың тұ қ ымы 6-8 сантиметр, ал қ ытай бұ ршақ, ноқ аттың жә не сиыржоң ышқ аның тұ қ ымы 5-6 сантиметр терең дікке сің іріледі. Ауыр топырақ ты, сазданғ ан жерлерде тұ қ ымды сің іру терең дігін біраз кемітеді, жең іл топырақ ты жерлерде арттырады.

Дә нді-бұ ршақ ты дақ ылдардың тұ қ ымын сепкенде, арнайы сеялкаларды (Т8, Т9), сондай-ақ сепкіш аппаратының тү бі ашылатын сеялкаларды пайдаланғ ан жақ сы.

Сортты тұ қ ымды сепкенде барлық сақ тық шараларын қ олданып, тұ қ ымы басқ а қ осындылармен араласып, ластанудан сақ тау керек. Басқ а дақ ылды немесе сол дақ ылдың басқ а сортын егуге кө шкен сайын сеялканы мұ қ ият тазалау кажет.

Дә нді-бұ ршақ ты дақ ылдар тұ қ ымының кө п ө ндірілуіне егісті мезгілінде дұ рыс суару едә уір ә сер етеді. Кең қ атарлы, шаршыұ ялы егін жү йектермен, жаппай егілген егіс жайып суарылады. Суарудың саны дақ ылдың тү ріне жә не топырақ, ауа райы жағ дайына қ арай белгіленеді. Орта есеппен, ө су мерзімі бойына 2-3 рет, ал ө су мерзімі қ ысқ а дақ ылдардың (асбұ ршақ, сиыржоң ышқ а, атбұ ршақ) егісі 1-2 рет суарылады.

Дә нді-бұ ршақ ты дақ ылдардың сортты егісін кү ту кезінде зиянды жә ндіктер мен ауруларғ а қ арсы кү реске ерекше кең іл бө лу қ ажет.