Зиянды жәндіктер мен ауруларға қарсы күрес

Ө сімдіктердің аурулары. Ө сімдік ө мір сү ру барысында қ оршағ ан ортамен тікелей байланыста болады. Оның ө суі, дамуы міндетті тү рде температурағ а, ылғ алдылық қ а, топырақ тың химиялық қ ұ рамына, ауағ а, ә ртү рлі фактілерге байланысты келеді.

Қ оршағ ан ортаның жағ дайлары ө сімдіктің керекті талаптарына сай болса, оның морфологиялық жә не функционалдық ө згерістері болмас еді. Кез келген ә сер етуші факторлар ө зінің мө лшерінен асып немесе кем болса, ө сімдікке басқ а бө где организмдер ә сер етіп, зат алмасуы мен физиологиялық қ ызметтері, анатомиялық қ ұ рылысы жә не ө сімдіктің сыртқ ы бейнесі ө згеріп патологиялық ү деріске немесе ауруғ а ұ шырауы мү мкін.

Ө сімдіктің ауруы – бұ л сыртқ ы факторлардың ә сер етуінен туындайтын ө те кү рделі патологиялық ү деріс.

Қ оршағ ан ортаның зиянды факторлары ө сімдіктің ауруының дамуына ә сер етуін биотикалық жә не абиотикалық деп бө луге болады. Биотикалық дегеніміз – ө сімдікке тірі организмдердің ә сері. Абиотикалық дегеніміз – тірі емес фактордың ә сер етуі.

Егер ауру тірі организммен берілсе, онда ол міндетті тү рде ауру ө сімдіктен сау ө сімдікке беріледі. Бұ ндай ауруларды жұ қ палы деп атайды. Ауру организмді ауруды шақ ырушы аурудың қ оздырғ ышы немесе патоген деп атайды. Ө сімдіктің ауруын шақ ыратын организмдерді фитопатоген деп атайды. Ө сімдікке кіріп, оның тамағ ымен қ оректенетін патогенді ө сімдіктің иесі деп атайды. Ө сімдіктің жұ қ палы ауруларын кө бінесе фитопатогенді микроорганизмдер: саң ырауқ ұ лақ тар (саң ырауқ ұ лақ пен берілсе, микоз деп аталады), бактерия (бактериоз), гельминттер (гельминтоз), актиномицеттермен жә не вирустар, микоплазма шақ ырады.

Ауру фитопатогенді организмдермен емес, керісінше, абиотикалық факторлармен беріліп жә не ауру ө сімдіктен сау ө сімдікке берілмесе, онда оны жұ қ палы емес аурудың тү ріне жатқ ызуғ а болады.

Дә нді бұ ршақ ты дақ ылдарғ а кө птеген зиянды жә ндіктер мен аурулар, кө п зиян келтіреді. Дә нді бұ ршақ ты дақ ылдардың тұ қ ымдық егісіне тү сетін зиянды жә ндіктер мен аурулардан егісті сақ тау шаралары қ олданылады.

Анық тама: Қ азақ станда дә нді бұ ршақ ты дақ ылдарғ а тү сетін мынадай зиянды жә ндіктер мен аурулар кө п таралғ ан;

1. Тү йнекке тү сетін бізтұ мсық – қ ытай бұ ршағ ының, сиыржоң ышқ аның, асбұ ршақ тың, атбұ ршақ тың егістігіне зиян келтіреді. Бұ л диаметрі 3 миллиметрден 5, 5 миллиметрге жететін сұ р қ оң ыз, дернә сілдері ақ, басы ашық қ оң ыр. Дә нді-бұ ршақ ты дақ ылдардың тү йнегіне, кейде тамырына, тамырдың қ ылтанақ тарына жә не сағ асына зиян келтіреді. Қ оң ыздың ө зі дә н тармақ тарына, ө сімдіктің жапырақ тарына зиян келтіреді – шетінен кертештеп жейді, ал тым кө п тү ссе, ө ркендерді мү лде жеп қ ұ ртады.

Бізтұ мсық қ оң ыздан келетін зиянды азайту ү шін дә нді бұ ршақ ты дақ ылдардың тұ қ ымғ а арналғ ан егісін ерте мерзімде егу, жерді сыдыра жырту жә не терең зябь жырту керек. Мұ ның ө зі қ оң ыздың қ уыршақ тары мен дернә сілдерін едә уір азайтады. Егісті бізтұ мсық қ оң ыз қ ыстап шығ атын беде мен жоң ышқ адан неғ ұ рлым аулақ орналастыру керек.

Ө сімдіктер екі-ү штен жапырақ танғ ан кезде қ оң ыздарды тікелей жою ү шін егістің ө ркендеріне, бір гектарғ а 15-20 килограмм есебімен, вофатокс препараты, сондай-ақ 10-12 килограмм есебімен гексахлоран тозаң датып себіледі.

2. Ө сімдік биті асбұ ршақ қ а, сиыржоң ышқ ағ а, чинағ а жә не басқ а дә нді-бұ ршақ ты дақ ылдарғ а зиян келтіреді. Бұ ршақ биті – кү ң гірт жасыл тү сті, ұ зын аяқ ты, кө пжылдық шө птердің егісінде қ ыстап, тамыр сағ ақ тарына жұ мыртқ а салады. Сиыржоң ышқ а, чина, атбұ ршақ егістерінде сиыржоң ышқ а биті кө п кездеседі. Оның бұ ршақ битінен ө згешелігі – сарғ ыш жасыл тү сті, арқ асында кө лденең сұ р жолақ болады. Атбұ ршақ бұ ршақ битінен немесе қ ызылша битінен зиянданады. Ол жасылдау немесе қ оң ыр рең ді қ ара тү сті болады.

Дә нді-бұ ршақ ты дақ ылдарды ө сімдік битінен сақ тау ү шін ерте мерзімде егіп, ө сімдіктердің ө суі кезің інде егісті, гектарына 40-50 килограмм есебімен, 5 пайыздық анабадустпен немесе никодустпен, не болмаса, гектарына 15-20 килограмм есебімен 12 пайыздық гексахлоран дустымен тозаң дандыру керек. Сондай-ақ егіске, гектарына 1000-1200 литр есебімен, сабын қ осқ ан 0, 1 пайыз никотинсульфат немесе анабазинсульфат ерітіндісін бү ркеді.

3. Бұ ршақ қ оң ыз (брухус) – ең қ ауіпті жә ндік. Бұ л қ оң ыздың ұ рғ ашысы асбұ ршақ тың балауса бұ ршағ ына жұ мыртқ а салады. Бұ л жұ мыртқ алардан ө сіп шық қ ан дернә сілдер атбұ ршақ тың қ апсырмасы арқ ылы дә нге ө тіп, сол дә нмен қ оректенеді. Кү здігү ні немесе келесі жылдың кө ктемінде ол кұ рттар бұ л дә ндерден қ оң ыз болып ұ шып шығ ып, атбұ ршақ тар шыкқ ан кезде тағ ыда оғ ан жұ мыртқ а салады.

Бұ ршақ қ оң ызғ а қ арсы кү ресу ү шін тұ қ ымды дихлорэтанмен жә не басқ а улармен газдау, гексахлоранмен опалау ә дістерін қ олдануғ а болады. Ал бұ ршақ тың шанақ тауы жане гү лдей бастауы кезінде ө сімдіктерді, гектарына 15-20 килограмм есебімен, 12 пайыздық гексахлоранмен тозаң дандырады. Мезгілсіз тозаң дандыру ойдағ ыдай нә тиже бермейді.

4. Бұ ршақ кө белек дә нді-бұ ршақ ты дақ ылдардың кө біне зиян келтіреді. Ө сімдіктер гү лдей бастағ ан кезде кө белек балауса бұ ршақ тарғ а, кей кездерде ө сімдіктің сабағ ы мен жапырақ тарына жұ мыртқ а салады. Жұ мыртқ адан ө сіп шығ атын қ ұ рттар (гусеница) дә нге тү седі.

Бұ л кө белектің зиянын азайту ү шін агротехникалық жә не химиялық шаралар қ олданылады. Бұ ршақ кө белекті қ ыру ү шін терең зябь жырту, ерте мерзімде егу сияқ ты агротехникалық шаралар жү ргізіледі. Гектарына 10 килограмм есебімен 12 пайыздық гексахлоран дустысымен тозаң дандыру химиялық тә сілі қ олданылады.

5. Мақ та кө белегі оң тү стік аудандарда ноқ атқ а тү седі. Оның қ ұ рттары ә уелі жапырақ тармен қ оректенеді, онан кейін бұ ршақ тағ ы дә нді жейді. Бұ л кө белекке қ арсы кү ресу ү шін егісті гексахлоран препаратымен тозаң дандырады.

6. Тот ауруы сиыржонышқ ағ а, атбұ ршақ қ а, асбұ ршақ қ а тү седі. Ол саң ырауқ ұ лақ тың ә ртү рінен туады. Ө сімдіктердің жапырақ тарында, сабақ тарында, бұ ршақ тарында тотты қ оң ыр тү сті споралар (қ оң ыз) пайда болады. Олар паразитке қ олайлы жағ дайда тез таралып, бү кіл ө сімдікке жайылады. Кү зге қ арай ө сімдіктерде қ ысқ ы споралардың қ ара тү сті тө мпешіктері пайда болады. Паразит осы тө мпешіктерде қ ыстап шығ ады.

Бұ ғ ан қ арсы кү ресу шаралары: ауруғ а тұ рақ ты сорттар шығ ару, жоғ ары агротехникалық негіз жасау, арамшө птерді, ә сіресе, паразитті кө п сақ тайтын сү ттікенді жоқ қ ылу.

7. Ақ ұ нтақ (мучнистая роса) ауруы біржылдық бұ ршақ ты ө сімдіктердің бә рінің дерлік жапырақ тарында ақ шыл тор тү рінде пайда болады. Жаздың аяқ шең інде қ оң ыр тартып, онда ә уелі ашық сары, одан кейін қ ара домалақ тү йіршіктер, паразиттің кысқ ы жемісті денелері пайда болады. Аурудың қ оздырғ ыштары егің ді жинағ аннан кейінгі қ алдық тарда қ ыстайды.

Бұ л ауруғ а қ арсы кү ресу ү шін тұ рақ ты сорттар шығ арудан жә не жоғ ары агротехникалық негіз жасаудан басқ а, егісті бордос ерітіндісімен бү рку кү кіртпен тозаң дату тә сілдерін ұ сынуғ а болады.

8. Аскохитоз ауруы дә нді-бұ ршақ ты дақ ылдардың кө біне тү седі. Ө сімдіктің жапырақ тарында, сабақ тарында, бұ ршақ тың қ апсырмаларында сұ рғ ылт сары, ортасы ақ шыл, қ оң ыр жиекті тең білдер пайда болады

Тұ қ ымды гранозанмен дә рілеу, аң ыз қ алдық тарын жою, тұ қ ымды мұ қ ият кептіру бұ л ауруғ а қ арсы кү ресте жақ сы нә тиже береді.

9. Ақ шірік ауруы ә ртү рлі бұ ршақ ө сімдіктеріне тү седі. Ауа райы ылғ алды болғ анда, ондай ауру тү скен ө сімдіктердің сабақ тарында, жапырақ тарында, бұ ршақ тарында жіпсілең шірік пайда болады, онан ө сімдік ақ ырында қ ұ риды. Сабақ тың ішінде, бетінде мақ та тә різді ақ саң ырауқ ұ лақ ө седі. Онда ә уелі ақ, онан кейін қ ара склероциялар пайда болады. Ө сімдіктер семіп, қ араяды, онан кейін қ урайды. Аурудың қ оздырғ ышы топырақ та сақ талып, тұ қ ыммен бірге таралады.

10. Фузариоз шірік ауруынан азық тық бұ ршақ дақ ылдарының жә не басқ а кейбір бұ ршақ ты ө сімдіктердің тамырындағ ы, тамыр сағ ағ ындағ ы ұ лпалар қ оң ыр тартып бұ зыла бастайды. Ауру ұ лғ ая келе ө сімдіктің жапырақ тары мен сабақ тары қ арайып, қ урайды. Бұ ғ ан қ арсы кү ресу шаралары: дұ рыс ауыспалы егіс енгізу, тұ қ ымды дә рілеу, аң ыз қ алдық тарын жою.

11. Антракноз ауруы кө бінесе ө сімдіктің бұ ршақ тарына тү седі. Бұ ршақ тарда дө ң гелек, сә л қ ысың қ ы, айналасы кө терің кі қ оң ыр жиекті, қ оң ыр қ ызыл кең жолақ ты, қ оң ырқ ай тең білдер пайда болады. Тең білдер кө п уақ ытта қ осылып кетеді, онда бұ ршақ тың қ апталы шұ рық тесілген болады. Ауру тұ қ ым жә не егіннің топырақ тағ ы қ алдық тары арқ ылы таралады. Мұ нда фузариоз шірік ауруына карсы кү рестегі шаралар қ олданылады.

12. Бактериоз жапырақ тарда, бейне екі жақ тан қ ысып шығ арғ андай, майланып тұ рғ ан ү лкен тең білдер пайда болады: бұ л тең білдер кө п уақ ытта кепкен, жарылғ ан, қ урағ ан болады. Бұ ршақ тарда қ ызғ ылт жиекті, суланғ ан жұ мсақ тең білдер пайда болады.