Иярдың морфологиялық-ботаникалық белгілері

Тамыр жү йесі.Тұ қ ымдары егіліп, тұ қ ым жарнақ тары топырақ бетіне шығ ып болғ анша тамыр жү йелері қ алыптасады. Осы тамыр жү йелері тігінен жә не жан-жағ ына кө птеп таралыптопырақ қ абатына жайылып ө се бастайды. Негізгі бастапқ ы тамыры 1 метрге дейін болады, осы тік тамырданжайылып таралғ ан кө птегең жанама тамырлары топырақ тың жоғ арғ ы қ абатында (25-30 см) орналасады. Осы тамырлардың физиологиялық функциясы қ оректік қ ажеті ерітінділерді, кө птеген ұ сақ тамырша тү ктерімен ө зіне сорып, топырақ бетіндегі вегетативтік жә не генеративтік мү шелерінің ө суін қ амтамасыздандырады.

Сабақ тары.Шырмауық сияқ ты жә не қ ысқ а, ұ зынды мұ ртшаларымен жармасып, ө зіне жақ ын биік ө скен ө сімдіктердің сабақ тарымен жоғ арылап ө се бастайды немесе бұ ндай жағ дай болмағ анда топырақ бетіне жайылып ө ркендейді. Сабақ тары жұ мыр-қ ырлы, қ ырлы, нә зік, орташа қ атты тү ктерімен қ алыптасып ө седі. Орталық басты сабақ тан бірінші қ атар, біріншіден екінші, екіншіден ү шінші сабақ тары қ алыптасып, осылайша жалғ асып, сорттарының ерекшеліктеріне байланысты (3-4 м-ге дейін) ө ркендей береді. Осылайша сабақ тануы аз, орташа, кө п болуы сорттың технологиясының ерекшеліктеріне, қ оректену алаң ының кө леміне, ө сіріп-ө ң діру технологиясының қ олайлы жағ дайларына байланысты болады. Сабақ танудың тү рлері: орталық бір сабақ ты, кө п сабақ ты(сегізден де кө п жанама сабақ тар), орташа (5-8-ге дейін), аз (1-4-ге дейін). Сабақ тарының ұ зындығ ы сортына, ө сіру жағ дайларына қ арай салқ ындау аймақ тарда 1, 5 м, ал қ оң ыржай жылы жақ тарда 2-3 м-ге дейін ө сіп-ө неді. Сабақ тарының ұ зындығ ына қ арай 4 топқ а бө лінеді: тү птісі – 0.1 м, қ ысқ а сабақ тысы – 0, 1-0, 5 м, орташасы – 0, 6-1, 5 м, ұ зын сабақ тылары 1, 5 м-ден де ұ зынырақ болып қ алыптасады. Сабақ тарының жуандығ ы: жің ішкесі – 0, 5 см, жуандары – 0, 5 см-ден де жуан. Қ ысқ а сабақ тылары ерте піседі, жемістері онша ү лкен емес. Сабақ тарының жапырақ тануы аз, орташа, жә не кө п болып бө лінеді.

Жапырақ тануы.Сабағ ының ө сіп-даму кезең інде жапырақ тары кезектесіп қ алыптасады. Жапырақ алақ андары тұ тас, аздап қ ана қ алақ танулы болады, жапырақ тарының беттері тегіс, аздағ ан қ ыртыстары бар, кедір-бұ дырланғ ан, шеттері бү тін, тұ тас немесе жиектері ара тісі тә різденіп қ алыптасады. Жапырақ тарының екі жақ беттері сабақ тары сияқ танып тү ктенеді немесе тү ксіз де болып ө седі.

Жапырақ тарының сыртқ ы тү р пішіндері ә ртү рлі сү йірленген сопақ ша, бесұ шты сопақ ша болып қ алыптасады. Жапырақ алақ андарының ұ зындығ ы қ ысқ а (12 см-ге дейін), орташа (12 - 15 см), ұ зын (15 см-ден де ұ зын) болады. Жапырақ тарының ендері: кішкене (15 см-дей), орташа (15-20 см), енділеу (20 см-ден енді).

Гү лденуі.Қ ияр дақ ылы бір ү йлі бө лек жынысты аталық жә не аналық гү лдері бө лек-бө лек немесе қ ос жынысты болып та қ алыптасады. Гү лдері жапырақ тардың қ олтығ ында, аталық гү лдер бірнешеуден топтасып, аналық гү лдерге қ арағ анда бір-екі, ү ш тә улік ерте қ алыптасып гү лдейді. Аналық гү лдері жапырақ қ олтық тарындабіреуден немесе қ осақ тасып екеуден, анда-санда ү шеуден орналасады.

Қ азіргі кезең де негізінен тек аналық гү лдерін қ алыптастыратын сорттар мен будандар кө птеп шығ арылуда, осылардың аналық тү рлерін, осындай сорттар мен будандарды жан-жақ қ а кең інен, жалпылай шаруашылық та пайдалану қ иярдың ө німділігін екі-ү ш есеге дейін арттырады.

Аталық гү л шоғ ында тек қ ана кү лте жапырақ болады, осы кү лте ішіндегі аталық жынысында тозаң ы пісіп жетіліп, аналық гү лді тозаң дандыруғ а 1-2 тә улікте жетіледі. Осы гү лдер жеміс бермейді, ал аналық гү лдің кү лтешесінің астында кішкене болашақ жемісінің негізі болып, жапырақ қ олтығ ында тығ ыз орналасады, тап осылайша аталық гү л мен аналығ ының айырмашылығ ы кө рініп тұ рады, бұ л заң дылық барлық асқ абақ тұ қ ымдастардың ө здеріне тә н бір ерекшеліктері.

Аталық жә не аналық гү лдерінің кү лтешелері ашық сары аралармен, жә ндіктермен айқ ас тозаң данады. Аталақ гү лдері 1-2 тә улікте, ал аналық тары 3-4 тә улікте кү лтешелері ашылғ аннан кейін семіп кебе бастайды, ал осы кезең де аналық гү л тозаң данбаса, семіп кеуіп тү сіп қ алады, егер тозаң данса, болашақ кішкентай жемісі дамып ө се бастайды. Осы жастай піспеген жемістерінің 2-3 тә улігін пикули, 4-5 тә улігін корнишон деп аталады. Осы екеуін кө кө нісшілер нә зіктігіне қ арай уызғ а тең ейді, 9-12 тә уліктен асырмай тағ амғ а жинап тұ ру қ ажет, ө йтпеген жағ дайда қ абық тары қ атая бастайды.

Жемістері. Жемістерінің қ ысқ асы 5 см-ден 10 см-ге, орташасы 11 см-ден 20 см-ге, ұ зындары 21-ден 30 см-ге, ө те ұ зындары 30 см-ден де ұ зын болады. Жемістері жас, қ ысқ а болса, соғ ұ рлым қ ұ нды болып есептелінеді. Жемістерінің сыртқ ы пішіндері домалақ, жұ мыртқ а пішінді, қ ол орақ тә різді болады.

Сыртқ а беттері тегіс, бү ршікті, кішкене бү ршікті, ірі бү ршікті, ал енді қ ияр жемістерінің ө зіне тә н тү ктері: қ арпайым, ә деттегідей, ақ, қ ара аралас (ақ -қ ара), кү рделі бү ршікті, кедір-бұ дырлы, қ ара-кө к, жасылкө к, кү ң гірт-қ оң ырғ а дейін ү ш тү рге бө лінеді, ал осылардың негіздері сорттарының айырмашылық тарына жә не ө сірілген ортаның жағ дайларының технологиясына байланысты ө згеріп қ алыптасады.

Ө сіріп-ө ндіру мезгілдеріне қ арай ү ш кезең ге бө лінеді: ерте пісетін сорттарының тұ қ ымдары топырақ қ а егіліп жаппай кө ктеп шық қ аннан кейін ауа райының қ олайлы жағ дайында жемістері 32-48 тә улікте, орташа пісетіндері 50-55 тә улікте, ал кеш пісетіндері 55-70 тә улікте тағ амғ а пайдалануғ а жарамды болады. Осы кезең дерде сорттарының жемістерін тағ амғ а пайдаланғ ан жақ сы, ө зіне тә н хош иісі мен дә мділігі ө те ұ намды болады. Жақ сы жемістерін қ алыптастыра бастағ ан тү птен бірінші, екінші, ү шінші жемістерін тағ амғ а пайдаланып, 4-5-ші жемісін тү стері сарғ айып, сү ттей ағ арып қ абығ ы піскенге дейін тұ қ ымдық қ а қ олдану қ ажет, ал кейбір сорттардың ө здеріне тә н ерекшеліктеріне қ арай тұ қ ымдық жемістерінің сырты бірнеше тү рлі торланады, осындай кезің де кү ң гірт-қ оң ырғ а дейін тү стері ө згереді. Бір тұ қ ымдық жемістен 100-400 дана тұ қ ымдар алынады. 1000 дана тұ қ ымдарының салмағ ы 15-35 грамғ а дейін. Тұ қ ымдық жемістер ә бден сарғ айып, пісіп жетілгеннен кейін жылы жерге ә келіп қ ойып жұ мсарып, босап иісі шығ а бастағ анда ұ зына бойына пышақ пен кесіп тұ қ ымдарын шай қ асық пен ә йнек банкағ а салып, екі-ү ш тә улік сақ тайды, осы мезгілде банкінің ішіндегі тұ қ ымдардың беті кілегейленіп кө піршиді, осығ ан жеткенде тұ қ ымдарды таза сумен бірнеше рет жуып, қ ағ аз, кардон, фанераның ү стіне жайып жылы кө лең ке орында кептіреді. Ө сімділігі 6-8 жылғ а сақ талады.