Анықтама: Күздік қара бидай сорттары

Безенчукская желтозерная (Безенчуктің сары дә нді сорттары). Бұ л сортты қ ара бидайдың Елисеев жә не жергілікті тү рінен тұ қ ымына қ арай жалпылыма іріктеп алу ә дісімен, Безенчук мемлекеттік селекция станциясында Қ. Ю. Чекович пен М. Ф. Ермалина ө сіріп шығ арғ ан. Бұ л Қ азақ стандағ ы ең ескі сорт, кә дімгі қ ара бидайдың (вулъгара) тү р бө лігіне жатады. Масағ ы сү йір, ұ зындығ ы орташа, дә нінің тү сі сары, сопақ, Саратовская сортынан кішірек келеді. Дә ні гү лді, қ абағ ының ішінде берік тұ майды, пісің кіреп кетсе шашырай бастайды. Нандық сапасы жақ сы. Пісу мерзімі орташа. Қ ысқ а жә не қ уаң шылық қ а тө зімділігі Саратов-1 мен Омка сортынан тө мен. Сабаны мық ты, жатып қ алуғ а тө зімді, Семей ө ң ірінің тау етегіндегі аудандарда жерсіндірілген. Далалық танаптарда кездесетін ауруларғ а жә не сабақ тың ішінде жасырын жү ретін зиянды жә ндіктерге тө зімді, ылғ алы ө те мол болатын жерлерде склеротинғ а жә не қ оң ыр татқ а шалдық қ ыш келеді. Семей ө ң ірінің тә лімі учаскелерінде жауынды шашынды жылдары тү сімі гектарына 20–22 ц жетеді. Кү здік қ ара бидай егілетін аудандарда сары дә нді Безенчук сортының егіс кө лемі соң ғ ы жылдары азаюда, оның орнына қ ысқ ы суық қ а тө зімді; Омка, Саратовская крупозерная, Сартовская-4 сорттары ө сіріледі. Сары дә нді Безенчук сорттары Ақ тобе, Павлодар, Шығ ыс Қ азақ стан жә не Қ останай облыстарында аудандастырылғ ан, мал азығ ы ү шін кең пайдаланылады.

Омка. Бұ л сортты астық шаруашылығ ының Сібір институты ө зара оң ай тозаң данғ ан ивановтық, тросниковтық, шланштедтік сорттарының қ оспасынан жә не жергілікті қ ара бидайды қ ысттың қ атаң жағ дайларына бірнеше қ айтара табиғ и іріктеп алу арқ ылы ө сіріп шығ арғ ан. Бұ л сорт кә дімгі қ ара бидай вулъгара тү р бө лігіне жатады. Дә ні тегіс, бірақ ұ сақ. Ұ н таратуғ а жә не нан пісіруге сапасы орташа. Сабағ ы, жатып қ алмайды. Ауруғ а шалдық пайды, ауыл шаруашылығ ына зиянды жә ндіктерге тө зімді. Омка аудандастырылғ ан аймақ тарда суық қ ы аса тө зімділігімен кө зге тү седі. Солтү стік Қ азақ стан облысы сорт сынау учаскесінің мә ліметтеріне қ арағ анда, қ ыстың ө те қ олайсыз жағ дайларында қ ыстан 58–82 пайыз аман шығ ады. Омка температураның кенет ө згеруіне жә не кө ктемгі суық тарғ а жақ сы тө зімді. Қ ұ рғ ақ шылық жылы жаздың алғ ашқ ы жартысын жақ сы кө тереді, екінші жартысында аң ызақ қ а тө збей қ урай бастайды. Ә рбір гектарынан беретін ө німі долиналық пен Безенчуктың сары дә ні сорттарынан 2, 0–2, 5 ц асып тү седі. Ақ мола мен Солтү стік Қ азақ стан облыстарының сорт сынау учаскелерінде Омка сортының ә р гектарынан 22–24 ц ө нім алынады. Бұ л сорт Солтү стік Қ азақ стан мен Ақ мола облыстарында аудандастырылғ ан. Омка сортының егісі Қ останай облысындағ ы кү здік қ ара бидай егісінің кө лемі 74, 4 пайыз, Кө кшетау ө ң ірінде Secаle сereаle 46, 1 пайыз, Солтү стік Қ азақ стан облысында 20, 4 пайыз. Омка сортының егіс кө лемі ө зі аудандастырылғ ан облыстарда ө німі аз Безенчук сары дә ні жә не Долиналық сорттарын ығ ыстыру есебінен жыл сайын ұ лғ айып келеді.

Саратовская–4. Бұ л сорт Саратовтағ ы Астық шаруашылығ ының оң тү стік-шығ ыс институтында кү рделі қ ара бидай буданын ә лденеше рет жекешелеп іріктеу ә дісімен алынып (Саратовская крупнозерная Х Белозерной Гейне жә не одан шық қ ан гибридті Х. Хамерслебенер (1747/47), 1976 жылдан аудандастырылуда. Авторлары; Н. С. Чесноков, В. П. Ласкин, А. А. Краснюк. Бұ л кә дімгі қ ара бидай тү р бө лігіне жатады. Масағ ы призма тә різдес, ұ ш жағ ы сә л жің ішке, ұ зындығ ы орташа, кө п дә нді. Дә ні жасыл сары, жұ мыр, ірілігі біршама. Сорт кештеу піседі. Суық пен қ ұ рғ ақ шылық қ а ө те тө зімді. Кө ктемдегі суық ты жақ сы кө тереді, тез кө ктейді. Бойы орташа 75–100 см сабағ ы берік болады, жатып қ алмайды, бірақ тө гілгіш сорт. Аудандастырылғ ан аймақ тарда ө німді. Ақ тө бе облысы Мартук сорт сынау учаскесінде 10 жыл ішінде орташа ө нім гектарына 14, 9 ц болды. Топырақ тың ылғ алы неғ ұ рлым мол болғ ан жылдары тү сімі 26–30 ц-ге жетеді. Орал ө ң ірі Зеленов сорт сынау телімдерде 20-24 ц ө нім алынады. Саратовская-4 сорты Ақ тө бе, Батыс Қ азақ стан облыстарында жә не Семей ө ң ірінде аудандастырылғ ан.

Саратовская крупнозерная. Бұ л сортты жергілікті қ ара бидайдың ең жақ сы дә ндерінен ә лденеше қ айтара жеке іріктеп алып, басқ а сорттармен ү стемелеп тозаң дыру ә дісімен Саратовтық оң тү стік-шығ ыс ауыл шаруашылығ ы ғ ылыми-зерттеу институтында шығ арылғ ан. Авторы: А.Л. Краснюк. Ақ тө бе, Батыс Қ азақ стан облыстарында аудандастырылғ ан болашағ ы мол сорт. Осы облыстардың сорт сынау учаскелерінде бұ л сортқ ыстың суығ ына жә не қ уаң шылық қ а тө зімді. Піскенде жатып қ алмайтын жә не пісуі асып тө гілмейтіндігін кө рсетті. Сынау мерзімінің ішінде ол ө німділігі жағ ынан гектар сайын Вятка сортынан 2, 3–4, 1 ц асып тү сті. Орал ө ң ірінің сорт сынау учаскелерінде гектар сайын Саратовская-1, 4 сортынан 0, 9–1, 7 ц артық ө нім береді.

Арпа. Арпаның халық шаруашылығ ындағ ы маң ызы ө те зор, оның дә нінен кө птеген салада пайдаланатын сан алуан заттар жасалады. Арпа жармасы – бағ алы ә рі нә рлі тағ амдардың бірі. Арпаны тері илейтін, тоқ ыма жә не кондитер ө неркә сібімен қ атар медицинада да кең інен қ олданады. Ол ә детте, сыра қ айнататын ө неркә сіпте таптырмайтын аса қ ұ нды шикізат ретінде ерекше орын алады, ө йткені оның дә нінде 58–61 пайыз крахмал бар.

Арпаның дә ні ақ уыз пен крахмалғ а бай болғ андық тан, одан малғ а жұ ғ ымды қ ұ нарландырылғ ан қ ұ рама жем дайындалады. Мал шаруашылығ ы, ә сіресе, шошқ а мен қ ұ с ө сіру дамығ ан сайын бұ л дақ ылдың қ ажеттілігі кү н санап арта тү суде, себебі оның бір кг дә нінде 1, 12 мал азық тық ө лшем, 100 грамм қ орытылатын протеин, 19 пайыз ақ уыз бар.

Арпа дә нінің химиялық қ ұ рамы ө те кү рделі. Шығ арылатын сорттардың бағ ыты мен ө су ортасына байланысты оның қ ұ рамында 12–14% ақ уыз, 2–3% май, 54–55% крахмал, 5, 5–5, 8% клетчатка жә не 2–3% кү л кездеседі. Дә ннің 85 пайызы қ ұ рғ ақ заттардан тү зіліп: кө міртегі, азот, оттегі, сутегі, кү кірт, фосфор, калий, кальций, магний, темір жә не кремний сияқ ты химиялық қ осылыстардан тұ рады. Бұ ларғ а қ осымша дә нде йод, бор, мырыш, темір, марганец жә не сол сияқ ты сирек кездесетін элементтер бар. Олар кә дімгі жасушадағ ы физиологиялық жә не биохимиялық ү дерістердің бірқ алыпты жү руіне айрық ша ық пал етеді.

Жергілікті топырақ – климат ерекшеліктеріне қ арай арпаның ө су кезең і 60 пен 120 кү ннің аралығ ында созылып, сорттық белгілері бойынша ерте, орташа жә не кеш пісетін топтарғ а бө лінеді. Сыртқ ы орта жағ дайларына ө те бейімділігінің арқ асында бұ л дақ ылды қ ұ рғ ақ далалы аймақ тан бастап, Қ иыр Солтү стік жә не биік таулы аудандардың егіс алқ аптарынан да кездестіруге болады.

Арпаның ө су жә не даму кезең деріндегі топырақ ылғ алдылығ ы мен температурасына талаптары біркелкі емес. Оның тұ қ ымы 1–3°С жылылық та ө не бастайды, бірақ толық кө ктеуі ү шін қ олайлы 15–25°С температура қ ажет. Жер бетіне кө ктеп шық қ аннан бастап, толық піскен уақ ыт аралығ ында бірнеше даму кезең дерінен ө тіп, ә сіресе қ ысқ ы-кө ктемгі ылғ ал қ орын тиімді пайдаланады да, оң тү стік аудандарда шілде тү скенге дейін дә н тү зіп ү лгереді. Себілген кү ннен бастап пісіп-жетілгенге дейін арпағ а 1150–1400°С шамасында белсенді температура қ ажет. Арпаның даму кезең іне байланысты оғ ан қ ажетті температура да ә ртү рлі болады. Бө рту мен ө ну кезең і 3–4°С температурада басталса, тү тіктенуден масақ тануғ а дейінгі кезең де қ олайлы температура 20–22°С, ал пісу кезең інде температура 23–24°С болуы тиімді. Кө ктеу кезінде минус 4–5°С суық қ а шыдаса, гү лдеу кезең інде 1, 0–2, 5°С суық оғ ан зиян келтіреді. Ылғ алды ең қ ажет ететін кезең і тү птену-тү тіктену кезең і, егер бұ л кезде ылғ ал жеткіліксіз болса, арпаның ө німі кү рт тө мендейді.

Тамыр жү йесінің ә лсіз дамуы мен қ оректік заттарды қ ысқ а мерзім ішінде сің іретін қ абілетіне сә йкес арпа тіршілік жағ дайларына жоғ ары талап қ ояды. Сол себепті ө сімдіктердің ойдағ ыдай дамып, ө німнің мө лшері мен сапасын қ амтамасыз ететін агротехникалық шаралардың негізгі қ ұ рамдас бө лігі – алғ ы дақ ылды дұ рыс таң дай білу.

Ауыспалы егістегі арпа ү шін алғ ы дақ ылдардың маң ызы шексіз. Жақ сы алғ ы дақ ыл топырақ тың агрофизикалық қ асиеттеріне, су жә не коректік режимдеріне қ олайлы жағ дай туғ ызып, егістіктің арамшө ппен ластануын ә рі аурулар мен зиянкестерден зақ ымдануын тө мендетеді, нә тижесінде астық тү сімін молайтып, дә н сапасын ә деуір жақ сартады.

Ғ ылыми-зерттеу ауыл шаруашылығ ы мекемелері мен алдың ғ ы қ атарлы шаруашылық тардың кө пжылдық тә жірибелері кө рсеткеніндей, ауыспалы егістегі арпаның жақ сы алғ ы дақ ылының қ атарына отамалы, дә нді-бұ ршақ ты, бұ ршақ ты жә не кү здік дақ ылдар жатады.

Арпа қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді дақ ыл болғ андық тан, ылғ алды тиімді пайдаланады. Оның транспирациялық коэффициенті 300–450, дә нінің бө ртіп ө нуі ү шін, дә н салмағ ының 48-50 пайызындай ылғ ал қ ажет. Арпа ү шін топырақ ортасының реакциясы бейтарап болғ аны қ ажет.

Топырақ ты ө ң деу. Қ азақ станның Оң тү стік облыстарында арпа ү шін кү зде топырақ ты 10-12 см терең дікке КПШ-5, КПШ-9, КПШ-11 жазық табан сыдыра тілгіштермен ө ң дейді. Ал солтү стік облыстарда арпа ауыспалы егісте таза сү рі жерден кейін ү шінші немесе тө ртінші дақ ыл болып орналастыратындық тан кү зде топырақ ты ө ң деу аталғ ан қ ұ ралдармен 10-14 см терең дікте ө ң дейді. Егер танап арамшө птермен ластанғ ан болса, онда жерді ПН-4-35, ПН-8-35 соқ алармен 25–27 см терең дікке жыртады. Тұ қ ымды себер алдында топырақ ты 5-6 см терең дікке қ опсытады.

Зиянкестерден қ орғ ану мақ сатында тұ қ ымды себуден 2-4 кү н бұ рын 75%-дық нитанакс немесе 50%-дық Фундазол, Фенолам супер 70% препараттарымен дә рілейді. Ол ү шін ПС-10, ПСШ-3, АПЗ-10 дә рілегіш машиналары пайдаланылады.

Себу мерзімі. Климат жағ дайларына байланысты ә ртү рлі. Орманды-далалы аймақ та 23-30 мамыр аралығ ы ең қ олайлы себу мерзімі болып есептелсе, қ ұ рғ ақ шылық ты-далалық аймақ та 27–30 мамыр мен 2–5 маусым аралығ ында, Орталық Қ азақ станда 10–20 сә уірден -10 мамырғ а дейін, таулы аймақ тарда 10–20 мамыр, оң тү стік, оң тү стік-шығ ыс аймақ тарда 20 наурыз-10 сә уір аралығ ында себу ең қ олайлы мерзім болып саналады.

Себу нормасы. Еліміздің солтү стік, орталық, батыс облыстардың орманды далалы аймақ тарында ә р гектарғ а 3, 0–3, 8 млн дә н болса, қ уаң шылық ты-далалық аймақ тарда 2, 0–3, 0 млн дә н, Шығ ыс Қ азақ станда – 2, 5–3, 5 млн дә н, оң тү стік, оң тү стік-шығ ыс аймақ тарда – ә р гектарғ а себілетін тұ қ ым мө лшері 3, 5–4, 0 млн дә н. Тұ қ ым себу терең дігі 6–7 см.

Арпа дақ ылының ү лесіне Қ азақ стандағ ы барлық дә нді дақ ылдар егіс кө лемінің 20%-ы тиеді. Қ азақ станның оң тү стік-шығ ысындағ ы ылғ алы жеткіліксіз тә лімі жерлерде ө ндіріске енгізілген ауыспалы егісте жаздық арпа сү рі жерден кейін екінші, ү шінші дақ ыл ретінде себіліп жү р, арпаны сү рі жерден кейін тө ртінші дақ ыл есебінде еккен жағ дайда оның алғ ы дақ ылы етіп, сұ лы себу қ олданылуда. Фитосанитарлық маң ызы кү шті бұ л дақ ыл ө зінен кейінгі арпа егістігінің тамыр шірігімен аса кө п зақ ымданбауына қ уаң шылық егіншілікте айтарлық тай ық пал етеді.

Механикалық қ ұ рамы жең іл, эрозияғ а қ ауіпті жерлерде игерілетін топырақ қ орғ ау ауыспалы егісінде арпа кө пжылдық шө птердің, кө бінесе, еркекшө птің қ ыртысы мен аударма қ ыртысына жә не сү рі жерден кейін екінші дақ ыл ретінде егіледі.

Жаздық арпа – топырақ қ ұ нарлылығ ына біршама талапшыл дақ ыл жә не қ ажетті қ оректік заттарды қ ысқ а мерзім ішінде сің іре алатын қ асиетімен ерекшеленеді. Сол себепті де тамыр жү йесінің ө суі мен тармақ тануы жә не ө сімдіктерінің тү птену қ арқ ыны жағ ынан ол жаздық дә нді дақ ылдардың ішінде бірінші орында.

Қ азақ егіншілік ғ ылыми-зерттеу институтының деректері бойынша, жаздық арпа тың айтқ ыштарғ а қ айтарымды дақ ыл ретінде, бір тонна астық пен тиесілі сабанын тү зу ү шін топырақ тан орташа есеппен 28 кг азот, 11 кг фосфор жә не 24 кг калийді сің іреді.

Дегенмен, тү рлі табиғ и-климат жағ дайларында пайдаланылатын тың айтқ ыштардың тиімділігі олардың тү рлеріне, қ олдану мерзімі мен тә сіліне, жергілікті жердің ауа райы ерекшеліктеріне, алғ ы дақ ыл мен топырақ қ ұ нарлығ ына байланысты ә рқ алай ө згеруі мү мкін.

Тамыр жә не аң ыздық қ алдық тардың мө лшері, микроорганизмдердің белсенділігін арттырып, топырақ тың физикалық жә не химиялық қ асиеттерін жақ сарту арқ ылы топырақ шіріндісіне жанама ық пал етеді. Органикалық тың айтқ ыштарғ а қ арағ анда минералды тың айтқ ыштар шірінді қ ұ рамындағ ы фульвоқ ышқ ылдарының мө лшерін кө бейтеді.

Минералды тың айтқ ыштар жер қ ыртысындағ ы органикалық заттардың тікелей кө зі болмағ анымен, топырақ ертіндісінің қ олайсыз жағ дайында шіріндінің минералдану ү дерісінің бағ ыты мен қ арқ ынын ө згертеді. Тың айтқ ыштардың жоғ ары мө лшерін қ олданғ анда топырақ тағ ы энергетикалық материал мен қ оректік элементтердің қ алыпты арақ атынасы бұ зылып, шіріндінің ыдырау процесі тездетіледі де, тиімді қ олданылғ ан минералды тың айтқ ыштардың шірінді мө лшерін бір дең гейде сақ тауғ а, тіпті кейде кө теруге мү мкіндік туғ ызатындығ ын аң ғ артады.

Топырақ шіріндісінің тү зілу ү дерісінде ө сімдіктердің аң ыздық қ алдық тарын шірітудегі бактериялардың, саң ырауқ ұ лақ тар мен балдырлардың белсенділігін арттыруда азоттың алатын орны ерекше. Ал осы элементтің жетімсіздігінен органикалық заттардың минералдануы баяуласа, азотпен салыстырғ анда фосфор тың айтқ ыштары шіріндінің сапалық қ ұ рамын жақ сартуда ө те қ олайлы ә сер етеді.

Тың айтқ ыштар қ олданудың ғ ылыми негізделген жү йесін жетілдіру барысында азотты қ орек ілімін оң тайландыру мә селесі ерекше орын алады. Топырақ тың ылғ алдылығ ы мен температурасына байланысты азот басқ а қ оректік элементтерге қ арағ анда ө зінің тез ерігіштік ә рі ө згергіштік қ асиеттерімен айрық шаланады. Топырақ тағ ы азот айналымы оның сан алуан минералды қ оспалар тү рінде кездесіп, ө сімдіктердің қ оректену жағ дайларын, тың айтқ ыштар тиімділігін жә не ө нім мө лшері мен сапасын анық тайтындығ ын дә лелдейді. Соғ ан қ арамастан ешқ андай негізсіз, есеп-қ исапсыз қ олданылғ ан тың айтқ ыштардың бұ л тү рі топырақ тың биологиялық қ асиеттеріне кері ә сер етіп, экологиялық жә не гигиеналық дағ дарыстың кү йзеліске ұ шырауына себепші болуда.

Топырақ тағ ы фосфор қ орегін оң тайландыру сің ірілетін тың айтқ ыш тү рлеріне, ертіндіде болатын қ осылу жә не айналу ү дерістерінің бағ ытына тікелей тә уелді. Жер қ ыртысындағ ы фосфордың табиғ и қ оры, кескіндер бойынша бө лінуі оның топырақ тү зуші жыныстардағ ы мө лшерімен анық талады. Мә селен, сұ р топырақ тан басталып қ ара топырақ қ а дейін, яғ ни шіріндінің мө лшері мен қ алың дық қ абаты ұ лғ айғ ан сайын ондағ ы жалпы фосфордың шамасы да ө се тү седі. Бірақ аталғ ан кө рсеткіштің сандық мә ні топырақ тың генетикалық ерекшеліктеріне, оның механикалық, минералдық жә не химиялық қ ұ рамына сә йкес айтарлық тай мағ ынада ауытқ ып отырады.