Жаздық қатты бидай сорттары

Қ атты бидай-макарон ө німдерін шығ ару ү шін ең жақ сы шикізат. Алмаз (Леукурум–25) сорты Сібірдің ауылшаруашылық ғ ылыми-зерттеу институты кү рделі будандастыру ә дісімен ө сіріп шығ арғ ан. Кө кшетау ө ң ірінде аудандастырылғ ан. Сорт интенсивті типті, суық қ а тө зімділігімен, сабағ ының беріктігімен, макарон дайындауғ а қ ажетті қ асиеттерінің болуымен бағ алы. Леукурум тү р тармағ ына жатады.

Масағ ы призма тә різді, ұ зындығ ы орташа, тығ ыздығ ы орташадан жоғ ары, қ ылқ андары ұ зын, масақ қ а параллель. Масақ қ ауызы сопақ, жү йеленуі ә лсіз. Қ ауыз ұ шы ұ зын, ү шкір, тү п жағ ы кең, иіні жің ішке, кө терің кі, қ ауыз қ ыры мейлінше жалпақ, ол масақ тың бү кіл ұ зына бойынан байқ алады. Дә ні ірі, сопақ ша, ашық, янтарь тү стес, шамалы ойығ ы бар, дә нінің тү п шағ ы айдарлы.

Кө кшетау ө ң ірінің сорт сынау учаскелерінің мә ліметтері бойынша Алмаз сортының тү сімі гектарына 22, 8–31, 7 ц. Бұ л кө рсеткіш аудандастырылғ ан Харьковская 46 сортымен дең гейлес жә не Щучье сорт сынау учаскесіндегіден гектарына 3, 3 ц артық болды. Сорт орташа мерзімде, Харьковская–46 сортымен қ атар піседі, қ уаң шылық қ а тө зімді, дә ні шашылмайды, сабағ ы стандартқ а қ арағ анда, жығ ылмайды. Қ олдан жасалғ ан фонда тозаң ды қ аракү йеге, қ оң ыр жә не сабақ татына бейім. Табиғ и жағ дайларда сорт бұ л ауруларғ а тө зімді. Қ атты қ аракү йе кү шті зақ ымдайды. Жаң а сорттың дә ні жылтыр. 1000 дә ннің салмағ ы 35, 8–50, 2 г, зерттелген ү лгілер бойынша дә нде орташа есеппен 17, 6% ақ уыз, жармасында 36, 2% клейковина бар. Кө кшетау ө ң ірінде ө сірілген дә нде ақ уыз пенклейковина мө лшері айтарлық тай мол. Алмаз сортының технологиялық сапасы жақ сы. Бұ л сорт ұ нынан макарон дайындалады.

Мелянопус–46. Мелянопус тү р тармағ ына жатады. Краснокут мемлекеттік селекция станциясында Меляропус–69, Х Мелянопус сорттарын будандастыру жолымен шығ арылғ ан. Авторлары: А. С. Инякина, А. П. Бочкарева, В. Н. Корж, Ф. Н. Гольцман.

1963 жылдан бастап тұ қ ым шаруашылығ ында сынамай-ақ бірден Ақ тө бе, Орал ө ң ірлерінде аудандастырылғ ан. Масағ ы призма тә різді, қ ысқ а қ ылтанды, қ ылтандары қ ара, масақ қ абығ ы тү ссіз. Дә ні ақ. Сорт орташа мерзімде піседі. Қ уаң шылық қ а аса тө зімді, қ ұ лап жатып қ алмайды жә не дә ні шашылмайды. Тозаң ды қ аракү йемен жә не татпен шамалы, тамыр шірігімен кү шті зақ ымданады. Ө німді сорт, ұ ны мен макаронының сапасы ө те жақ сы.

Накат – Руби – провинциоле тү р тармағ ына жатады. Дружба Народная сорттары буданынан жеке сұ рыптау арқ ылы шығ арылғ ан. Авторлары: Ф.Т.Кариченко, А. И. Костенко. 1978 жылдан бастап Ақ тө бе, Семей қ ң ірлерінде аудандастырылғ ан. Масағ ы қ ылтанды, қ ара, тү ксіз, дә ні ақ. Сорт орташа мерзімде піседі (87 – 111 кү нде), пісу мерзімі – Харьковская–46 сортына жақ ын. Сабағ ы жығ ылмайды жә не дә ні шашылмайды. Ақ ұ нтақ пен шамалы зақ ымданады. Тө зімділігі Харьковская 46 сортынан артық. Зиянкестер аз зақ ымдайды. Дә ніндегі протеин мө лшері 11–14 %, шикі клейковина мө лшері 22, 4–30, 8%. Ақ тө бе облысында сынау кезінде (1973-1975 ж) ә р гектардан тү сімі 5, 9-15, 1 ц немесе Мелянопус–26 сортынан 1, 1-3, 2 ц артық болды.

Харьковская–46 Гордейформе тү р тармағ ына жатады. Украинаның В. В. Юрьев атындағ ы ө сімдік шаруашылығ ы селекция жә не генетика ғ ылыми – зерттеу институтында 34 – 5129 сорт ү лгісін (тр.тургидум Х тр. Дикоккум тү р буданы) ВИР коллекциясындағ ы Алжирдің қ атты бидайымен (фолькатум формасы) будандастырылып алынғ ан буданның біртекті тө рт линиясымен біріктіру ә дісімен шығ арғ ан.

1959 жылдан бастап Шығ ыс Қ азақ стан, Қ арағ анды, Қ останай, Павлодар, Солтү стік Қ азақ стан, Алматы, Ақ мола облыстарында аудандастырылғ ан. Масағ ы призма тә різді, қ ысың қ ы, қ ылтанды, қ ызыл. Дә ні ақ.

Сорт орташа мерзімде піседі, қ аракү йемен жә не татпен шамалы зақ ымданады, ал темір шірігі мен швед шыбыны орташа жә не одан да кө п зақ ымдайды. Дә ні шашылмайды жә не сабағ ы жерге жатып қ алмайды. Бұ рын аудандастырылмағ ан қ атты бидай сорттарының бә рінен гектарына 2 – 4 ц жә не одан да кө п мө лшерде артық ө нім алынады. Ұ ны мен макаронының сапасы ө те жоғ ары.

Жаздық бидайды интенсивті технологиямен ө сіру. Интенсивті жолмен ө сіргенде қ олдағ ы бар техниканы, ғ ылым жаналық тарын, ә лемдегі бидай ө сіру барысындағ ы жетістіктерді кең інен пайдалану, технологиялық ережелерді сақ тау мол ө нім алудың алғ ышарты. Интенсивті ә діспен бидай ө сірудің негізгі мақ саттарының бірі – егістікті агрохимиялық жә не фитосанитарлық тексерулер арқ ылы ә рбір бидай тұ қ ымының паспортын жасау. Интенсивті ә дістің нә тежелі болуы егістікті комплексті бригада кү шімен кү тіп баптауғ а байланысты болады.

Алғ ы дақ ылы. Интенсивті ә діспен ө сірілетін жаздық бидайғ а ылғ алды жақ сы жинайтын алғ ы деректер керек. Қ азақ станның солтү стігі, Сібір, Орал тауы сыртындағ ы далалық аймақ тарында егілетін бидайды таза пар немесе кейінгі екінші дақ ылдан соң егу тиімді. Орманды дала аймағ ында жү геріден, ас бұ ршақ тан, кө пжылдық шө птерден кейін ексе, Еділ бойы мен Оң тү стік Орал аймағ ында таза пардан, дә нді бұ ршақ тан, кө пжылдық жә не отамалы дақ ылдардан кейін, ал қ атты бидайды тек таза пардан, кө пжылдық бұ ршақ ты шө птерден соң ексе, мол ө нім алынады.

Сорт жә не тұ қ ым. Интенсивті ә діспен астық ө сіргенде жаздық қ атты жә не кү шті бидайдың республикамыздың ә рбір аймағ ына болашағ ы мол, сабағ ы жатып қ алмайтын, тың айтқ ыш сің ірілсе, ө німі еселене тү сетін сорттарын егеді. Оларғ а Саратовская–29, 39, 42, 46, Новосибирская–67, Омская–9, Целинная–20 жә не басқ алары, ал қ атты бидайдың Алмаз, Безенчукская–139, Харьковская–46 жә не басқ алары, дә ндері аса бағ алы жаздық бидайдың Московская–35, Кутулукская жә не басқ а сорттары жатады.

Интенсивті ә діспен ө сірілгенде жаздық бидайдың орташа жә не кештеу пісетін екі сорты себіліп, олардың арақ атынастары қ ұ рғ ақ далалық аймақ та – 1, 5: 1, 0, орманды далалық аймақ та – 2, 3: 1, 0 шамасында болғ аны жө н.

Егілетін бидайдың ө су кү ші 80%-дан кем болмай ө зі ірі жә не бірінші класс тұ қ ымы пайдаланылуғ а тиіс. Себілетін тұ қ ымның ә р тоннасы 2 кг пентатиурам, 2, 5 – 3 кг 75%-дық витавакс, 3 кг 50%-дық фундозом, 2 кг гранозан дә рілерімен залалсыздандырылады.

Топырақ ты ө ң деу жү йесі. Топырақ ты жырту алғ ы дақ ылғ а, топырақ тың, ауа райының ерекшеліктеріне қ арай, сол аймақ тағ ы егіншілікке тә н агротехникалық шараларды сақ тау арқ ылы жү ргізіледі.

Қ азақ станның солтү стік, Сібір, Оралдың сыртқ ы далалық аймақ тарында таза пар топырағ ын жырту жә не ө ң деу КПШ -5, КПШ-9 жазық тілгіштерімен 10–14 см терең дікте жү ргізіледі. Қ ара сұ лы тұ қ ымы бар жерлерде БИГ-ЗА инелі тырма арқ ылы топырақ та тайыз ө ң деу жү ргізеді. Сібір, Еділ бойы жә не Оң тү стік Оралдың орманды дала аймақ тарында ПТК-9-35, ПН-8-35 плугтарымен 20-25 см терең дікте аудара жыртады.

Кө ктемде пар топырақ тың жетілуіне байланысты 4–5 см терең дікте БИГ-ЗА, ЗБЗСС – 0, 1 тырмаларымен ө ң деледі. Арамшө птердің ө нуіне байланысты 4-6 рет 8-10 см терең дікте КПШ-9, КПЭ - 3, 8, КПС – 4, КТС-10 -02 қ опсытқ ыштарын пайдаланады.

Парды механикалық ө ң деу санын азайтып, топырақ ылғ алдылығ ын сақ тау ү шін арамшө п ө скен жерде, гектарына 2 кг мө лшерінде, 2, 4 Д гербецидін ық тырма себуден 2 жұ ма бұ рын бү ркеді. Шілде айының алғ ашқ ы он кү ндігінде СКН-3, СЗС-2, 1 сеялкалары арқ ылы аралары 8–12 м болатын, жел бағ ытына кө лденең 4–5 см терең дікте екі жолды етіп қ ыша себеді. Кү зде 25–27 см терең дікке КПГ-250А, КПГ-2-150 қ опсытқ ыштарын пайдаланады.

Жаздық бидайдың алғ ы дақ ылы пар болмағ ан жағ дайда, далалық аймақ та топырақ тың ылғ алдылығ ына байланысты, танапты 12–25 см терең дікте КПШ-9 қ опсытқ ышымен, орманды далалы аймағ ында ПТК-9-35, ПН-8-35 плугтарымен 25-30 см терең дікте жыртып ө ң дейді. Кү з аяғ ында 30–35 см терең дікте ылдиғ а кө лденең інен топырақ ты қ уыстап қ опсытады, ал қ ыста қ ар қ алың дығ ы 15 см асқ анда, СВУ-2, 6-1, ЗСВУ-2, 6 қ ар тоқ татқ ыштарымен негізгі жел бағ ытына кө лденең, аралық тарын 3–5 м шамасында қ ар жалдарын салады.

Аударылмай жыртылғ ан егістікте, ерте кө ктемде БИГ-ЗА инелі тырмасын немесе ЛДГ-10, ЛДГ-15 сыдырғ ыштарын, ал топырақ аударылып жыртылғ анда ЗБЗСС-1, 0 тырмаларымен топырақ ты нығ ыздайды. Тұ қ ымды себу алдында топырақ ты КТС-10-01, КПЭ-3, 8А, КИС-4, КШП-8 культиваторларымен, ал қ ара сұ лы ө сетін егістіктерде ЗБЗСС-1, 0 тырмаларына тіркелген ЛДГ-10, ЛДГ-15 сыдырғ ыштары арқ ылы 5-6 см терең дікте қ опсыту жү ргізіледі. Арамшө птен таза егістіктерде тұ қ ымды себер алдындағ ы қ опсытусыз-ақ, СЗС-2, 1 сеялкаларымен егеді.

Тұ қ ымды себу мерзімі жә не мө лшері. Бидай тұ қ ымын ең қ олайлы мерзімде себеді. Далалық аймақ та кештеу пісетін сорттарды 15–23 майда орманды-далада – 15–20 майда, ал орташа пісетіндерін тиісінше 22-27 жә не 17-22 майда себеді. Ә р гектарғ а далалық аймақ та 2, 5-3, 5 млн дә н, орманды далада 3, 5-4, 5 млн, ал Шығ ыс Сібірде 4, 5-6, 0 млн ө німді дә н себіледі. Айқ ас жә не тараралық себу ә дістерінде тұ қ ым мө лшері 10-15% ұ лғ аяды. Кө птеген егістіктерде тұ қ ымды егу терең дігі 5-6 см, ал далалық аймақ та 8 см-ге дейін терең детіледі.

Аудармай жыртылғ ан егіс табанында СЗС-2, 1 сеялкасын, сабақ қ алдығ ы аз жерде СЗП-3, 6, ал аударылып жыртылғ ан жерде СЗ-3, 6, СЗП-3, 6 тұ қ ым себу сеялкалары пайдаланылады.

Тың айтқ ыштарды пайдалану. Егістікке минералды тың айтқ ыштарды беру шамасы, топырақ тың агрохимиялық тексеруден кейінгі қ ұ рамына қ арай жә не алынатын мө лшерімен анық талады. Тұ қ ым таза парғ а себілген жағ дайда гектарына басқ а алғ ы дақ ылдардан кейін азотты 30 кг шамасында енгізіледі. Оралдың жә не Сібірдің далалық аймақ тарында осыларғ а қ осымша гектарына 10–20 кг беріледі. Бұ л тың айтқ ыштарды 10 см терең дікке СЗС-2, 1 жә не СЗС-2, 1 л сеялкаларымен немесе 16-18 см терең дікке КПГ-2, 2, ГУН-4 сыдыра жыртқ ыштармен сің іреді.

Фосфорлы калий тың айтқ ыштарының кө бін негізі жер жырту кезінде, ал тұ қ ым себумен бірге гектарына 10-20 кг суперфосфат беріледі.

Егістікті кү ту. Қ ара сұ лы арамшө біне қ арсы 4-5 см терең дікке инелі тырма немесе дискілі сыдырғ ыш арқ ылы ә р гектарғ а 2, 5 кг 40% триллат, ал ә р шаршы метрдегі арамшө п саны 25-тен асса, ә р гектарғ а 3, 5 кг 36% иллоксан гербицидтерін арамшө п жапырағ ы 2–4 см-ге жеткенде бидайдың тү птену кезең інің басында шашады. Ал егістіктің ә р шаршы метрінде 2 тү птен кө п атпа тамырлы арамшө птер болса, ә р гектарына 2 кг 40% тік, 2, 4 Д амин тұ зын бидайдың тү птену кезең інде сің іреді, 2, 4Д амин тұ зына тө зімді қ ос жарнақ ты арамшө птерге қ арсы гектарына 2, 5 кг мө лшерінде 40 пайыздық диален гербицидін пайдаланады. Кө рсетілген гербицидтерді бү ркеуге ОН-400, ОПШ-15, ОВТ-IB машиналары қ олданылады.

Бидайдың тү рлі ауруларына қ арсы егістіктің ә р гектарына 4 кг поликарбацин, 4 кг цинебом, 0, 5 кг фундозол, 0, 5 кг байлетон дә рілерін, ал тү рлі зиянкестерге қ арсы 1-2 кг хлорофос, 1-2 кг метафос, 4 кг цинебом, 1 кг метатион препараттарын қ олданады. Жапырақ қ ұ рамын тексеру нә тижесінде тұ қ ым ө сіп тұ рғ ан егістікке азоттық тың айтқ ыштар беру, алынатын тұ қ ымның сапасын жоғ арылатады. Гү лдену мен дә ннің толысу кезең і аралық тарында егістікке (150 л суғ а 65 кг ерітілген) 30% мочевина ерітіндісі бү ркіледі.

Бидай егісін жинау. Егінді жинап алу ә дісі ө сіп шық қ ан жаздық бидайдың тығ ыздығ ына, биіктігіне жә не ондағ ы арамшө птердің қ алың дығ ына байланысты анық талады. Егер бидай бірқ алыпты, толық піскен болса, егістік тікелей орады, ал пісіп жетілуі, биіктігі ә ртү рлі егістікті бө лектеп жинайды. Піскен егінді жинағ анда дә н сабағ ында ұ зақ тұ рып қ алмайтындай немесе дестеде ұ зақ жатпайтындай болғ аны дұ рыс.

Соң ғ ы жылдардағ ы жаздық бидайды интенсивті ә діспен ө сіру тә жірибесі піскен дақ ылды қ олайлы кезең де, ұ йымшылдық пен жинау қ осымша ө нім алуғ а мү мкіндік туғ ызатынын кө рсетті.

Кү здік бидай – негізгі егіс кө лемі еліміздің оң тү стік жә не оң тү стік-шығ ысында орналасқ ан Алматы, Жамбыл, Оң тү стік Қ азақ стан, Қ ызылорда облыстарының тә лімі жә не суармалы жерлерінде егіледі. Кү здік бидайдың жаздық бидайғ а қ арағ анда ө німділігі жоғ ары, себебі, дақ ыл кү зде жә не ерте кө ктемде тү сетін жауын-шашынды ө те тиімді пайдаланады.

Бидай негізінен тамақ ө неркә сібінде қ олданылады. Ө ндірілетін ұ нның сапасына байланысты жұ мсақ бидай кү шті, орташа жә не нашар болып ү ш топқ а бө лінеді;

1. Кү шті бидайда ақ уыз мө лшері 14%, шикі клейковина – 28%, мө лдірлігі (шынылығ ы) 60%-дан кем болмауы тиіс. Ондай бидай ұ нынан ө те сапалы нан пісіруге болады.

2. Егер дә нде ақ уыз 11-13, 9%, шикі клейковина 25-27% болса, ол орташа сапалы бидайғ а жатады, ондай бидайдан кү шті бидай ұ нын қ оспай-ақ тә уір нан пісіруге болады.

3. Егер бидай дә нінде ақ уыз 11%-дан тө мен, клейковина 25%-дан кем болса, ондай бидайдың сапасы нашар болып саналады. Оның наны жө нді кө терілмейді, сапасы тө мен болады. Бұ л бидайдың ұ нынан жақ сы нан алу ү шін, оғ ан кү шті бидайдың ұ нын міндетті тү рде қ осу керек.

Кү здік бидай жаздық бидайдан 10–15 кү н ерте піседі. Сондық тан ол ауылшаруашылық жұ мыстарын қ арбалассыз ұ йымдастыруғ а ү лкен жең ілдік туғ ызады. Қ азақ станда ө сірілетін барлық кү здік бидай сорттары бидайдың жү мсақ тү ріне жатады.

Республикада аудандастырылғ ан кү здік бидай сорттарының кө пшілігі – жергілікті селекция сорттары. Кең тарағ ан сорттарғ а Безостаямен қ атар, Қ азақ стан ғ алымдары шығ арғ ан Богарная-56, Опакс, Қ арлығ аш, Жетісу, Алматы, Стекловидная-24, Красноводопадская-210, Казахстанская-10, тағ ы басқ а сорттарды айтуғ а болады.

Сыртқ ы ортағ а қ ойылатын талаптар. Кү здік бидай тұ қ ымы 1-2°С-та ө не бастайды, ал жылдам ө ну ү шін 12–15°С қ ажет. Жылу жә не ылғ ал жеткілікті болғ ан жағ дайда тұ қ ым жер бетіне 7-9 кү нде шығ ып ү лгереді. Топырақ та ылғ ал жеткілікті болса, кү зде тү птеніп, шынығ у сатыларынан толық ө теді. Кү здік бидай кө ктемде қ айта тү птенеді. Оның тамыры 1, 5 м терең дікке дейін тарап, топырақ тағ ы ылғ алды жақ сы сің іреді.

Пісу кезең індегі ең қ олайлы температура – 20–25°С. Кү здік бидайдың ылғ алды ең кө п қ ажет ететін кезең і – масақ пайда бола бастағ аннан – гү лденгенге дейін. Одан кейін ылғ алды кө п жұ мсамайды, дә ннің сү ттену кезінде топырақ та ылғ ал болмаса, оның салмағ ы азайып, ө німі тө мендейді.

Алғ ы дақ ыл. Кү здік бидайдың ө німіне ең жақ сы алғ ы егіс болып таза жә не екпелі сү рі жерлер жатады. Сонымен қ атар шө пке арналып себілген қ ара бидай мен ноқ ат, сұ лы мен асбұ ршақ қ оспасы, жү гері жә не қ онақ жү гері сияқ ты отамалы дақ ылдар да кү здік бидай ө німіне жақ сы ә сер етеді.

Суармалы жерлерде кү здік бидайдың ең жақ сы алғ ы егісі болып жоң ышқ а, бұ ршақ, қ ант қ ызылшасы, жү гері жә не тағ ы басқ а отамалы дақ ылдар есептеледі.

Мысалы, жоң ышқ адан кейін кү здік бидайды 2-3 жыл ө сіріп, жоғ ары ө нім алуғ а болады. Отамалы дақ ылдарғ а, ә детте, кө п мө лшерде органикалық жә не минералды тың айтқ ыштар беріледі, олардың қ алдық тарын кү здік бидай ү немді пайдаланып жақ сы ө седі жә не сапалы мол ө нім береді.

Тың айту. Тың айтқ ыш беруді жоспарлағ анда егістіктің агрохимиялық картограммасын қ олдана отырып, топырақ тағ ы қ оректік заттардың қ орын біліп, олардың керекті мө лшерін анық тайды.

Кү здік бидай тү птену кезең і аяқ талып, тү тік шығ ару сатысы басталғ ан кезде тың айтқ ышты кө птеп қ ажет етеді. Азот дақ ылғ а ө суінің алғ ашқ ы сатыларында жә не дә ні толысар кезінде керек. Фосфорды кө ктеуден гү лдену кезең іне дейін сің іреді. Фосфор тың айтқ ышы бидай тамырының жылдам ө суіне жә не дә ннің тез пісуіне ә сер етеді. Калийді бидай кө ктегеннен масақ танғ анғ а дейін сің іреді. Азот тың айтқ ыштары суда тез еритін болғ андық тан кү зде шайылып кетпес ү шін 20–30%-ы ғ ана беріледі. Ерте кө ктемде азотпен ү степ қ оректендірудің тә жірибелік маң ызы зор. Бұ л кезде берілген тың айтқ ыш кү здік бидайдың жақ сы тү птеніп, бірнеше сабақ тү зуіне мү мкіндік жасайды.

Дә н пайда болып, тола бастағ анда азот жеткіліксіз болса, бидайдың сапасы тө мендейді. Осы мерзімде берілген азот бидайда ақ уыз мө лшерін жоғ арылатып, кү шті бидай қ атарына қ осылуына ә сер етеді. Сондық тан кү здік бидай егісі аммиак селитрасымен ә р гектарғ а ә серлі затпен 30-45 кг мө лшерде ү степ қ оректендіріледі.

Фосфор тың айтқ ыштары суда нашар ериді. Сондық тан бұ л тың айтқ ышпен ө сімдік қ оректене алуы ү шін оны топырақ тың ылғ алды қ абатына кү зде сің іруіміз қ ажет. Фосфор жеткілікті болғ ан жағ дайда ө сімдік кү зде жақ сы жетіледі жә не кү здік бидайдың қ ыстан аман шығ уына кө п септігін тигізеді. Фосфор тың айтқ ышының басым бө лігін негізгі тың айтқ ыш ретінде кү зде жер ө ң деу алдында танаптарғ а сің іреді.

Жер ө ң деу. Кү здік бидайғ а танапты дайындау жү йесі алғ ы дақ ылдарғ а байланысты ө згеріп отырады. Егер кү здік бидай масақ ты дә нді дақ ылдардан кейін себілетін болса, танап сабаннан босатылады. Содан кейін жер 6-8 см терең дікке сыдыра жыртылады. Сыдыра жырту кезінде арамшө птер тұ қ ымы жерге сің іріледі, тұ қ ым беріп ү лгермеген арамшө птер жойылады, жер беті тегістеліп, топырақ тағ ы ылғ алдың булануы азаяды.

Сыдыра жыртудан 15–20 кү н ө ткеннен кейін жерді терең ге аударып жыртады. Жырту кезінде пайда болатын топырақ кесектерін ү гіту ү шін соқ а соң ына тырма тіркейді. Кү здік бидайды себер алдында тұ қ ым сің ірілетін терең дікке қ опсыту жү ргізеді. Кү здік бидай отамалы дақ ылдардан кейін себілетін болса, жерді терең ге аудара жыртудың қ ажеті жоқ. Сыдыра жыртқ ыштармен, не қ опсытқ ышпен топырақ ты тұ қ ым сің іретін терең дікке 2 рет ө ң деп себеді.

Тұ қ ымды дайындау жә не себу. Себуге тек ө те сапалы бірінші класты тұ қ ым қ олданылады. Қ аракү йе, тамыршірігі ауруларымен кү ресу ү шін бір тонна тұ қ ымғ а фундозолдың 2-3 кг, нитонакстың – 2, 5-3 кг, диниденд 3% – 2, 0-3, 0 кг, дерозал 50% – 2, 0-2, 5 кг, раксил 2% – 1, 5 кг, суми 8% – 1, 5-2, 0 кг, фенорам супер 70% – 1, 5-2, 0 кг мө лшерде аталғ ан препараттардың бірін қ олданады.

Кү здік бидайдың жақ сы қ ыстап шығ уына оның себілу мерзімі қ атты ә сер етеді. Кү здік бидай тұ рақ ты суық тү серден 50–60 кү н бұ рын себілуі тиіс, сонда ғ ана ол суық тү скенге дейін тү птену сатысына жетіп ү лгереді.

Себілудің ең оң тайлы мерзімі Алматы, Жамбыл облыстары ү шін – қ ыркү йек айының екінші онкү ндігі, ал Оң тү стік Қ азақ стан облысы ү шін – қ азан айының бірінші онкү ндігі болып есептелінеді.

Кү здік бидайды ә ртү рлі тә сілдермен: жай қ атарлы ә діспен (қ атар аралығ ы 15 см), тар қ атармен (қ атараралығ ы – 7, 5 см) жә не тоғ ыспалы ә діспен себуге болады. Дақ ылды жай қ атармен себу, ылғ алы тапшы аймақ тарда жақ сы нә тиже береді. Жауын-шашын мол тү сетін аймақ тарда, суармалы жерлерде тар қ атармен сепкен жө н. Тар қ атармен себу ү шін топырақ ты жақ сылап ө ң деу керек. Топырақ дұ рыс ө ң делмесе, тұ қ ым қ ажетті терең дікке сің ірілмейді. Оның ө зі тұ қ ымның ө нуіне, бидайдың қ ыстан аман шығ уына кері ә серін тигізеді.

Себілетін тұ қ ым мө лшері жауын-шашынның мө лшеріне жә не топырақ ылғ алына байланысты ө згеріп отырады. Тар қ атармен немесе тоғ ыспалы ә діспен сепкен кезде тұ қ ым себу мө лшері 10-15%-ғ а кө бейтіледі.

Ә р гектарғ а себілетін тұ қ ым мө лшері тә лімі жерде 4, 0–5, 0 млн, ал суармалы жерлерде 5, 5-6, 0 млн дана ө нгіш тұ қ ым болуы тиіс. Тұ қ ым егілетін терең дік топырақ тың гранулометриялық қ ұ рамына қ арай 5–7 см аралығ ында ө згеріп отырады. Қ ұ рамында саз балшығ ы кө п ауыр топырақ қ а тұ қ ым 4–5 см терең дікке, қ ұ мдауыт жең іл топырақ қ а 7–8 см терең дікке егіледі.

Дақ ылды кү тіп-баптау жә не жинау. Республиканың оң тү стік жә не оң тү стік-шығ ыс аймақ тарында тамыз-қ ыркү йек айларында жауын-шашын ө те аз жауады. Сондық тан кү здік бидай себілгеннен кейін тұ қ ым мен топырақ жанасу ү шін танап арнаулы тығ ыздаушылармен (ЗКК-6А) нығ ыздалады.

Кө ктемде кү здік бидай егілген танаптар тырмаланады. Тырмалауды дақ ыл себілген бағ ытқ а кесе-кө лденең жү ргізеді. Осы тырмалаудан кейін топырақ тың беті қ опсып, ылғ алдың булануы кү рт азаяды, топырақ бетіндегі қ абыршақ, ақ жіпше сатысындағ ы арамшө птер жойылады.

Тат жә не ақ ұ нтақ ауруларынан кү здік бидайды сақ тау ү шін ө сімдіктің тү птену-гү лдену сатыларында байлетон (25% ұ нтақ), фундазол (50% езілген ұ нтақ) пестицидтері ә р гектарғ а 0, 5-3, 0 кг мө лшерінде беріледі.

Ө німді жинау. Кү здік бидай.

Республиканың оң тү стік жә не оң тү стік-шығ ысында бұ л дақ ыл жаздың ортасында – шілде айында толық пісіп ү лгереді. Сондық тан кү здік бидайды комбайнмен тікелей шауып бастырады. Ал, егер кү здік бидай себілген танапта арамшө птер кө п болса, онда дақ ылды екі сатылы ә діспен жинайды. Алдымен, дә ннің қ амырлану сатысында астық шабылып дестеге тү сіріледі, содан 4–5 кү н ө ткен соң дестедегі астық жиналып, бастырылады.